Bo‘lib shakllanishlarida ahamiyat kasb etadi

Birinchi bosqich. Psixologiya – ruh haqidagi fan (Arastu). Psixologiyaning bunday ta’rifi ikki ming avval keltirilgan edi. Ruhning mavjudligi bilan inson hayotidagi barcha noma’lum hodisalarni tushuntirib berishga urinar edilar.
Ikkinchi bosqich. Psixologiya – ong haqidagi fan (R. Dekart, B. Spinoza, D. Lokk, G. Leybnits, D. Gartli). XVII asrda tabiiy fanlar rivoji bilan yuzaga keldi. Fikrlash, sezish, xohishga bo‘lgan layoqat ong deb ataldi. O‘rganishning asosiy metodi bo‘lib, insonning o‘zini kuzatishi va voqelikni bayon etishi hisoblanar edi.
Uchinchi bosqich. Psixologiya xulq-atvor haqidagi fan sifatida XX asrda paydo bo‘ldi (D. Uotson, E. Torndayk). Psixologiyaning vazifalari – tajribalar qo‘yish va bevosita ko‘rish mumkin bo‘lganlarni, aynan, insonning xulq-atvori, harakatlari, ta’sirlanishga javoblarini kuzatish (harakatlarni keltirib chiqaruvchi motivlar hisobga olinmas edi).
To‘rtinchi bosqich. Psixologiya ob’ektiv qonuniyatlarni, psixikaning faoliyat va ifodalanish mexanizmlari, shuningdek, faktlarni o‘rganuvchi fan sifatida.[2]
Psixologiya fanining rivojlanishi qator bosqichlarni o‘z ichiga qamrab olib, bu davrlarda samarali tadqiqot ishlari olib borilgan. Aynan tadqiqot ishlarini samarali bo‘lishi uchun fan doirasida tamoyillarni ishlab chiqish uchun zarurat sezila boshladi. Bu boradagi ishlar Amerika va boshqa chet el psixologiyasi yo‘nalishlari namoyondalari tomonidan ilgari surildi. XX asr boshlarida bixeviorizm, freydizm yo‘nalishlari vujudga kelgan edi. Bixeviorizm yo‘nalishi hayvonlarda o‘tkazilgan kuzatishlar natijasiga asoslangan bo‘lib, uning namoyondalari E.Torndayk va Dj.Uotsonlar hisoblanadi. «Bixeviorizm» ingliz tilida “hulq-atvor” degan ma’noni bildiradi. Bu oqim psixika va ongni inkor qilib, hulq bilan tashqi muhit o‘rtasidagi munosabatlarni, qonuniyatlarni tekshirishni taklif qiladi.
Freydizm yo‘nalishiga venalik psixiatr Z.Freyd asos solgan. Uning fikricha, odam mohiyatiga ko‘ra hayvonga o‘xshaydi. Odamning xulq-atvori va xarakatlari ikkita tamoyilga: rohatlanish va reallik tamoyiliga bo‘ysundirilgan bo‘ladi. Bu oqim ham insonning ongiga ishonmaydi Z. Freyd o‘zining psixologik nazariyasini odam haqidagi, jamiyat va madaniyat haqidagi umumiy ta’limotga aylantirib, g‘arb mamlakatlarida katta e’tibor qozondi.[9]
Bu yo’nalish psixologiya tushunchasiga mutlaqo yangi nazariyalarni, strukturalizm, funksionalizm, bixeviorizm yoki geshtal-psixologiya yo’nalishlarining odam ruhiyati tushunchalariga qarama-qarshi fikrlarni olib keldi. Keling bu qarashlar haqida so’z yuritsak:
1.Behushlik dunyosi Freyd to’kidlardiki hayotda psixologik jarayonlar ong bilan, ya’ni inson hushida bo’lgan vaqtdan ko’ra ancha ko’proq.Inson hushi psixologik hayotining atigi o’ndan bir qismini tashkil etadi. Aslida bundanda kuchliroq psixologik jarayon mavjud . Bu keng tushuncha insonning psixologik hayotida yashirin va erishib bo’lmaydi. U barcha yashirin hohish va istaklarni tuyg’ularni , motiv va tajavuzkorlik kabi xususiyatlarni o’z ichiga oladi. Inson psixologik hayotining eng katta qismini mana shu yashirin psixologik jarayon olib boradi.Ruhiyat bilan bog’lik bo’lgan barcha muammolar yechimining kaliti ongsiz ravishda ongli ravishga o’tish darajasini ta’minlab berishdir.
2.Psixoanalitik metod: Freyd katta yoshdagi odamlarning ruhiyatidagi muammolar ularning yoshligidagi yoddan chiqqan kechinmalar sabab bo’lishini ta’kidlab o’tgan. U ruhiyat bilan bog’lik muammolarni yechish uchun yangi g’ayri tabiiy psixoanalitik metodni yaratdi.Bu metod o’z ichiga behushlik holatida analiz jarayonini oladi.Mana shu maqsadda Freyd quyidagi metodlarni sanab o’tgan.[10]
A) Erkin uyishma . Bu metodda ular individni yotqizishib, uning miyasiga ya’ni hayoliga nima kelsa shuni aytib berishi kerak bo’ladi.
B) Tush Tahlili: Freydning fikricha orzu bu inson tetik vaqtidagi uning hohish istaklarini yashirin ko’rinishi. Bu istak va kechinmalar inson tushida aks etadi. Tushlarning taxlili inson ichidagi barcha haqiqiy tuyg’ularni chiqarib berishi mumkin.
C) Har kungi psixopatologiya tahlili yashirin xohish-istaklar yoki kechinmalar behush vaziyatdagi ko’rinishini kundan-kunga psixopatologik nuqtai nazaridan inson , hatti harakatlar orqali bilib olish mumkin. Masalan gapirish ohangidan , harakatlaridan.
3.Psixikaning tuzilishi Freyd uch xil tushunchani yaratdi , identifikator, ego va super ego. Bu inson psixikasini tuzilishi, uning shaxsiyatini , ruhiyatini tushintirib beruvchi tushunchalardir.
Identifikator inson shaxsiyatining eng chuqur va kam ma’lumotga ega bo’lgan qismidir. U hech qanday realikka ham, qoidalarga ham ega emas. Psixologiyani rivojlanishi ,tarixiy tasvirlanishi .
Ruhiyatning super ego etik ahloqiy qismi. Bu ideallik va haqiqiy reallik haqida o”ylamaslik. Mukammallik bu uning maqsadi , lazzatlanishni qidirish yoki vayron qilish emas . Barcha harakatlar Freydning fikricha id , ego , va super –ego o”rtasidagi dinamik muvozanat tomonidan tushunarli bo”lishi mumkin. Idning talablari o”zining muhtojlarini va appetiteni qoniqtirish bilan birga , o” sha vaqtda ikkalasini tichlantiradi. Voqeylik nuqtayi nazari tomonidan identifikatorni boshqarish va super egoni tinchlantirish uchun . Yaxshi tartibdagi inson o”z egosi tomonidan boshqariladi , nevroz ayb xissidan tashvishlangan , uning super egosida chiqayotgan ; uning idi telbalik.
«Psixik tahlilning maqsadi muvozanatni tiklashdan iborat :Qayerda bo”lgan bo”lsa o”sha yerda bo”lishi keak » . ( Freyd 1935).
Psixo-seksual rivojlanish : Freyd ko”rsatmasiga muvofiq jinsiy aloqa – hayot biror ish qilish yoki hayotdagi fundamental maqomdir. Jinsiy aloqa faqatgina kattalarga xos emas. Bolalarham boshidan jinsiy aloqa xohishida bo”lishadi. Bola bir necha turli hil psixo-seksual quyidagi bosqichlardan o’tadi.[11]
A) Oral bosqich : Freyd bo’yicha og’iz bolaning rohtlanishi uchun birinchi jinsiy organ xisoblanadi. Avvaliga onaning ko’krgidan yoki butilkadan rohatlanadi. Keyin uning o’rniga konfet , tayoqcha yoki o’z barmog’ini so’rish orqali rohatlanadi.
B) Anal bosqich : Bu yoshda bolaning qiziqishlari og’iz bo’shlig’I va tarqtish a’zolari bilan qo’shilib ketadi , yaniy anus yoki uretra. Bu bosqich , qoyida bo’yicha ikki yoshdan uch yoshgacha bo’ladi.
C) Genital bosqich : bu faza to’rt yoshdan bolaning o’zgaruvchan qiziqishlaridan boshlanadi. Bu bosqichda bolalar ayollar va erkaklar o’tasidagi biologik farqlarni bila boshlashadi va ular bilan uynab rohatlanishadi . Bu bosqich Freyd bo’yicha bir necha hodisalarga sabab bo’lishi mumkin . Masalan: Qizlarda genrivatsiya va elektrokompleks va o’g’il bolalarda kastrasiya va Edip kompleksi. Edip va elektro faz haqida Freyd aytadiki : ular jinsiy qiziqish va lazzatlanishning natijasidir.
D) Latent bosqich : Bu davr qiz bolalarda 6 yoshdan o’g’il bolalarda esa 7-8 yoshdan boshlanadi va balog’at yoshigacha davom etadi. Bu bosqichda o’g’il bolalar va qizlar o’zining o’rtoqlari bilan birga bo’lishni maqul ko’rishadi .va hattoki qarama qarshi jins vakillaridan nafratlanishlari ham mumkin .
E) Fallik bosqichi : Pubertat fallik bosqichining yo’naltiruvchi nuqtasi hisoblanadi. O’spirin bola va qiz endi qarama qarshi jins vakillariga o’zgacha xissiyotni xis qila boshlashadi , o’zlarini o’zlari sevib qolishlari mumkin , turli hil bo’yoqlarga o’z a’zolarini bo’ya boshlashdi.
Shunday qilib Freyd o’z psixo tahlili orqali psixologiya sohasiga umuman boshqa o’lchovni olib keldi. Uning oa inson fe’l atvoridagi total terminlar ( shu bilan birga ongli , ongsiz va beixtiyor fe’l atvor ) psixika tuzilishi , repressiyani anglash, katarsis ongsiz , psixo-seksual rivojlanishni namoyon bo’lishi sifatida va inson hulqiga jinsiy aloqani loyiq o’rinda saqlashning ta’siri doimo maqtovda buladi. Keyingi hodisalar yo’lida psixoanalistik harakat psixoanalizning rivojlanish asosiatsiasini 1902 yilda shakllantirdi. 2 usul , individual psixologiyada Alfred Adler (1370- 1937) va analitik psixologiyada ( 1875 – 1961 ) . Bu ikki yo’nalishda ularni eslab o’tish zarur.
Boshqa esda qolarliklari : neo- Freydist ( yoki neo – Adlerian ) , yangi davrda Anna , Karen Horni , Garri Stek Sallivan , Erix Frimm , Erikson va Xayns Xartmannlar say harakati bilan an’anaviy psixoanalistik nuqtai nazarga kichik o’zgarishlar kiritishdi. Asosan deemfizin roli yoki jamiyat rolida jinsiy aloqa va stress.[12]
Mutlaqo bu tushunchaga qarshi bo’lgan, zamonaviy psixologiya inson ruhiyatiga yangi tushuncha va nazariyalarni kiritdi.
Biroq mana shu yo’nalish bilan bir qatorda psixoanaliz va bixeviorizm yo’nalishlarini bir xil xususiyat va kuchga egaligi uchun qo’yishimiz mumkin. Qolgan katta kuchlar, masalan, gumanistik psixologiya , transpersonalagik psixologiya va kognitik psixologiyalar ularni to’ldirib turadi.