Boshlang’ich ta’lim” fakulteti 5111700- boshlang’ich ta’lim yo’nalishi sirtqi III kurs 307 guruh talabasi Yo’ldosheva Dildoraning

1.3 Kasrlarni o’rganish metodikasi va ularning ilmiy asosi
Kasr tushunchasini shakllantirish har xil premetrlarni teng qismlarga bo’lishdan boshlanadi, bu premetrlarning har birini biz bir butun deb qaraymiz. Abstrak kasr tushunchasi ko’rinishidan shu konkret bo’lishidan singdiriladi maydalananishdan, yoyilishdan kelib chiqqan bo’lishi kerak.
Bu boshlangich bosqichni o’quvchi bir necha yil ilgari bosib o’tgan maktabgacha yoshdayoq unga olmalar, proyneklar va konfetlarni bo’lishga, qovun va tarvizlarni, bodring, pamidorlarni kesishga to’g’ri kelgan edi va usha davrdayoq ko’pmarta butunning yarmi, choragi, uchdan biri va boshqa usullar haqida aytish mumkin. Bolalarning shaklni teng bo’laklarga bo’lish borasida to;plangan tasvirlari va malakalari ularda butunning ulushlari tushunchasini tarkik topishda asosiy boshlang’ich tayanch bo’ladi.
Kasrlarni o’rganishda ko’rsatmalilik va ko’rgazma qo’rollar masalasi ayniqsa muhimdir. Kasrlarni o’rganishning bu bosqichida o’tish to’la ko’rgazmali bo’lishi, ayniqsa zarur shuning uchun ulushlarning hosil bo’lish jarayoni ko’rilayotganligi munosabati bilan iloji boricha kuproq aniq predmetlar: olma, lenta va boshqa har xil geometrik shakllarning modellarini teng bo’laklarga bo’lishga doir amaliy mashg’ulotlarini o’tkazish kerak.
Bolalarni ulushlar hosil bo’lishi bilan tanishtirishga doir birinchi darsni taxminan bunday boishlash lozim.
“Bugun biz yangi sonlar bilan tanishamiz. Mening qo’limdagi nima? (oquvchi olmani ko’rsatadi) qaranglar men uni nima qilayapman (u olmani teng ikkiga ajratadi) har bo’lakni nima deb atash mumkin? (olmaning yarmi bunichi ?) (butun olmani kursatadi) bir butun olma nechta yarimta olmaga teng?” (ikkita)
Predmetlarni teng bo’laklarga bo’lish bilan bir vaqtda ularni teng bo’lmagan bo’laklarga bo’lish bilan ham ish kurish mumkin. Masalan, doiraning bitta modulini ikkita teng bo’lakka, ikkinchisini umuman teng bo’lmagan ikkita bo’lakka bo’lish kerak.
Bunday topshiriqlarni bajarishda o’quvchilar doirani ikki bo’lakka bo’lishning usullaridan o’xshashlik va farqini aniqlay oloadilar: u holda ham bu holda ham doira ikkiga bo’linadi lekin birinchi holda ikkita teng bo’lakdan bo’lakka, ikkita holdan e4sa ikkita teng bolmagan bo’lakka bo’linadi va har bir bo’lak doiraning S qismini tashkil qiladi.
Geometrik shakillar to’plami bilan ishlanayotganda o’quvchilar bu shaklning ko’p xossalarini qaytaradilar va yana ko’p xossalari bilan tanishadilar. Masalan, kvadratni teng to’rt bo’lakka bo’lishda o’quvchilar bu topshiriqni bajarishning 2 ta usuli mavjudligini oson payqaydilar. Ular kvadrat tamonlari va burchaklari o’zoro tengligiga yana bir bor ishonch hosil qiladilar, kvadrat simmetriyasi haqida birinchi tasavurga ega bo’ladi.
Turli shakllarni teng bo’laklarga bo’lishda va bunday bo’laklarning bittasidan, ikkitasidan va hokozadan iborat shakllarni o’rganish kasr sonlarni belgilash uchun zarur bo’lgan atamalar va belgilarni kiritishga imkon beradi. Shunday qilib kasrlarni hosil qilish jarayonini namoyish qilishdan bolalar etiborini kasrlar o’z nomlarini qanday prinsipda olishlariga qaratilishlari lozim.
Bolalarni turli ulushlarning nomlari va hosil bo’lishi bilan tushuntirib bo’lgach ularga har xil usulini qanday belgilashini ko’rsatish zarur. , , va boshqa ko’rinishdagi yozuvlar bilan “surat” va “maxraj” atamalarini kiritmasdan tushuntiriladi. O’qituvchi ikkidan bir ulushini talab qilsa, buning uchun o’quvchilar chiziq chizishadi va chiziq ostiga ikkini, chiziq ustiga birni yozishadi. ;
Kasrlarning hosil bo’lishi bilan o’quvchilarni tanishtirish 3-sinfdan boshlanadi. Bunda ko’rgazmalilik juda muhimdir. Kasrlar hosil bo’lishining qaralishi munosabati bilan har xil aniq predmetlarni teng qismlarga bo’lishga doir amaliy mashg’ilotlar bajarilishi kerak har xil shakllarni teng qishlarga bo’lish va shunday qismlardan bittasini, ikkitasini va bundan ortiqlarini o’z ichiga oladigan qaralishi zarur atamalarni va kasr sonlarni belgilash simvolikasini kiritish imkonini beradi.
Shunnga o’xshash imkoni boricha har xil shakllardan foydalanib, o’quvchilarni boshqa maxrajli kasrlar bilan tanishtiriladi.
Bolalarni kasrlar bilan tanishtirishning bu bosqichida kasrlarni maydaroq usullariga maydalash jarayonini ko’rish va bunga teskari jarayonini ko’rish imkonini beradigan yagona usul geometrik interpritatsiyadir. Kasrni maydaroq usullariga maydalashni doiralardan, kvadratdan, to’g’ri to’rtburchakdan, kesmalardan foydalanish kerak. Bu holatlarda har qaysi katak ulushni tasvirlaydi. Ikkita katak ni yoki ni tashkil qiladi. = ekanini o’quvchilar chizmaga qarab tanishadilar. Ustki to’rt to’rtburchakda 8 dan 6 ni; pastki to’rt to’rtburchakda esa to’rtdan uchni shtrixlaymiz. Taqqoslash yo’li bilan mos to’g’ri to’rtburchaklar o’zaro teng ekaniga demak, = yoki = ekaniga ishonch hosil qilamiz.
Sonning ulushini topishga doir masalalarni yechish mos kasrning aniq mazmuni ochiladi va mustahkamlanadi. Bunday masalalarni yechishda sonning bir usulini topishga doir masalalarni yechish malakasi asos bo’ladi.
Sonning kasrini topishda doir masalalarni yechish mos ko’rsatmalilikka asoslangan bo’lishi kerak.
O’quvchilarni sonning kasrini topishga doir masalalarni yechish bilan tanishtirishni amaliy xarakterdagi masalani o’rganib chiqish yaxshi samara beradi.
“Uzunligi 10 sm bo’lgan kesma chizing. Shu kesmaning qismi necha santimetrga teng?
O’quvchilar uzunligi 10 sm bo’lgan kesmani chizishadi va oldin bu kesmaning qismi necha sm ga teng ekanini topishadi: 10:5=2 (sm) so’ngra kesmaning qismi necha sm ga teng ekanini topishadi.
Ulushlar. Sonning bir necha qismi ulush tushunchasiga olib keluvchi misollar bilan tanishib chiqamiz.
1. Doira chizing va uni teng ikki bo’lakka bo’ling. Bo’laklardan birini bo’yang. Siz doiraning qanday qismini (qanday bo’lagini, usishini) bo’yadingiz?
Yana bir doira chizing va uni teng 4 ta bo’lakka bo’ling. Bo’laklardan bittasini bo’yang. Bu gal doiraning to’rtdan bir qismini (ulushini) bo’yadingiz. To’rtdan uch qismi bo’yalmagan.
2. Daftaringizga biror AB kesma chizing. Uning o’rtasini C nuqta bilan belgilang. Natijada AB kesma teng ikki bo’lakka ajratildi: AC=CB. Har bir bo’lak AB ning ikkidan bir qismini (yarim) tashkil qiladi.
3. Nodira opa bitta butun tortni teng 8 bo’lakka bo’ldi. Shundan bir bo’lagini o’g’liga berdi. O’g’li tortning qanday uushini oldi? (O’g’li 8 dan 1 usushini oldi)
Doirani, kesmani, kvadrat yoki to’g’ri to’rtburchakni bir butun deb qarash mumkin. Butunning teng bo’laklari usushlar deyiladi. Odatda 2 dan 1 ulushli yarim, 4 dan 1 ulush – chorak, 8 dan ulush esa nimchorak deyiladi.
Oddiy kasr. Uning qo’shilishi va yozilishi.
AB kesma teng 4 bo’lakka bo’lingan.
Ulushlarni raqamlar orqali ifodalash mumkin. Avval ”___” chiziladi. Uning tagiga kesma nechta bo’lakka ajratilganligi ya’ni 4, va chiziqchaning ustiga shu teng bo’laklardan nechtasi olinganligi, ya’ni 3 yoziladi. Natijada yozuv hosil bo’ladi. “___” “ kasr chizig’i” deyiladi. AF kesma AB kesmaning qismini tashkil qiladi.
Butunning bitta yoki bir nechta teng ulushlardan tuzilgan son kasr deyiladi.
Kasr chizig’i ustidagi 3 raqami kasrning surati, tagidagi 4 raqami kasrning maxraji deyiladi. Kasrlar quyidagicha o’qiladi:
- ikkidan bir, - beshdan uch; - sakkizdan besh.
Dars ishlanma.
Mavzu: Kasrlarni ayirish
Maqsad: Bir xil maxrajli kasrlarni ayirish qoidalari bilan tanishtirish. Ikki ayirma yordamida noma’lum sonni topishga doir masalalar yechish.
Darsning usuli: Aralash, yangi bilim beruvchi dars.
Darsning jihozi: Darslik, ko’rgazmali qurollar.