Boshlang’ich ta’limda pedagogika

1.2. Kreativ darslarning mazmuni va psixologik yo`nalishlar
Kreativ darsi ijodiy metodologik tuzilishiga ko‘ra an’anaviy darsdan farq qiladi va o‘zida dars maqsadini qamrab oluvchi bloklari bilan kreativ ta’iimning maqsadlarini amalga oshiradi. Ijodiy darsning tuzilishi jihatidan ta’limni haqiqatda rivojlantiruvchi jarayonga aylantirishni ko'zda tutadi. Ta’limning birinchi navbatda insonparvarlik maqsadlarini ko‘zlagan holda ta’lim faoliyati tuzilishida ma’lum o‘zgarishlar olib bbfiladi. Ta’lim faoliyatining yangi shakllarini konstruksiysiiash boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining ma’naviy shakllanishi asosini tashkil qiladi. Dastur fikrlash shakllarini tubdan yangilash; maktab o`quvchilarni intellektning yangi bosqichida o‘tkazishni ko‘zda tutadi. Chunonchi: ko‘rgazmali - aniqlikdan og‘zaki mantiqiylikka; emperikdan nazariy-tadrijiy fikrlashga. D. B. Elkoninning fikricha,ta’lim samaradorligi o`qitish jarayonida egallangan bilimnjng miqdori va sifati; rivojlanisb samaradorligi o‘quvchilar qobiliyati o‘sishi darajasi bilan belgilanadi. Qobiliyatning rivojlanishi shaxs sifatlaridan biri bo'lib. faoliyat samarasini belgilaydi, mazkur dasturni amalga oshirishda qobiliyatning funksional tizim samaradorligi oshishidagi ahamiyati katta. Rivojlanishga ta’sir etuvchi ta’lim tuzilishi boshlang‘ich sinf 0‘quvchilarini faol ta’limiy faoliyat turlariga safarbar etadi, faol faoliyat turining turli shakllarini turlicha vpsitalar yordamida egallash; tushunarli buyumlar haqida fikrlash; boshqotirmalar yechish; kompyutcrda o`lchamli masalalar yechish o‘quvchining rivojlanishiga xizmat qiladi. Mazkur texnologiyaning psixologik asosi o4quv jarayonining
o‘quvchi tomonidan rejalashtirilishidir. Tizimli refleksiya tashkil etilishiga ehtiyoj hosil qiluvchi omil - ta’lim jarayoni natijasini vaqtivnqti bilan testlar yordamida aniqlash va o'quvchilarni o'quv faoliyatini rcjalashtirishga o'rgatish.Darsga motivatsion sayqal berish deganda, dars davomida ijobiymotivatsiyani qo‘llab-quyvatlovchi tuzligan maxsus topshiriqlar tushuniladi.Har bir ofiquv sikli sofingida o4quvchilarning yutuqlar haqidagi Ijobiy hissiyotlari rag‘batlantirilib, keyingi bosqichga o‘tish ishtiyoqi kuchaytiriladi.
l-yo`nalish. Motivlashtirish (hayratlanish, surpriz).Hayratlanish - donishmandlikning boshlanishidir(Suqrot). Axborot toliqishning oldini olish va o'quvchilarni intellectual faolligini oshirish maqsadidagi izlanishlar yo‘lidagi muqobil turlaridan biri ≪hayratlanish≫ yoki boshqacha aytganda, mo‘jiza etickti, Hayratlanarli predmetlar bilan to'qnashuv tizimi, ularni yaralishi haqidagi izlanishlari kichik maktab o‘quvchilarining qiziqish va luoliyati samaradorligini ta ’minlaydi. Motivlashtirish dars jarayonida predmetlar timsolida, masalan, bola tafak k u rin i jumboqliligi, siri va linqulodda go‘zalligi bilan olib boriladi. Bunday predmetlar turlicha Im'lishi mumkin. Jumladan, oynasi orasiga o‘rgimchak kirib qolgan ichiga yelkanli kema joylashtirilgan butilka va h. k. Bolalar qiziqishlari ma’lum oshiruvchi oddiy fokuslar. Masalan: quti ichida bir ko‘rinib, bir InI mmaydigan sichqoncha va b.Hunday jihozlar unutilgan qadimiy o‘yinchoqlar vazifasini hamhnjurishi mumkin. Yog‘ochdan yasalgandan cho‘qiyotgan tovuq, pianino tutulayotgan ayiq, ayiq bilan o‘tin arralayotgan dehqon. Bolalarda sovun piklarida hosil bo‘ladigan shakllar ham hayrat va qiziqish u m ‘otadi. Sovun pufagini hosil qiluvchi qismi bo‘lgan oddiy ruchka yoki sovun ptiliigidatt chiroyli shakllar yasovchi pistolet - avtomat o‘yinchog‘i.
• obyektning tortishish markaziga asoslangan o‘yinchoqlar: yiqilmas miitroshkalar. magnit tortishiga asoslangan kamonda o'q topishmchoqlari o‘quvchilarda kuchli qiziqish uyg‘otadi. Bundan tashqari,topishmoq-boshqotirmalar ham qiziqarlidir.
2-yo‘nalish. Dasturning mazmuni. Dasturning mazmuni boshqa yo'nalishlarni tizimli umumlashtirish asosida bir butunlikda ijodiy tafakkurning va fantaziyasiningrivojlanishiga hamda tasviriy masalalarning nazariy yechimi degan jiddiy muammoni (G.S. Altmuller) yechishga xizmat qiladi. Bu yerda shuni hisobga olish kerakki, qiyin masalalarni yechishda
yuqori natijalarga erishish uchun 3 ta muhim omii mavjud: Qobiliyat, imkoniyat, individualliklarni og4zaki, matematik va texnik hisoblash, o'zlashtirish qobiliyati, abstrakt va murakkab fikrlash natijasidir. Bunday qobiliyatlar boshqa kishilar tomonidan ijobiy e’tirof etilishi muhimdir. Imkoniyatlar boiani intellektual faol va o4z muammolarini mustaqil hal etishdan manfaatdor boMgan, atrofdagi eng yaxshi, o‘z-o`ziga ishonch tug'diradigan boshlang'ich tajribalarni o4zida mujassamlashtiradi. Individuallik dastlabki ikki omilning ta’sirini kuchaytirishga, shu bilan birga qobiliyatlar shakllanishini qiyinlashtirishga ta’sir qiladi. Ijodkor shaxsning shakllanishida uni qurshab turgan muhit ijobiy sharoitniyaratishi lozim.
3-yo`nalish. Psixologik dam olish.
Psixologik dam olish sifatida qollaniladi. Bosh miya yarim sharlarini garmonik rivojlanishiga ta’sir etuvchi jismoniy mashqlar (Shuni esda tutish lozimki, o`ng va chap qo`llarda imkoniyatini rivojlantirish muhimdir. Psixologlarning ta ’kidlashicha, o`ng va chap qo`lda birday harakatlanish xotira, fikrlash va nutqning rivojlanishi, yaxshilanishiga
ijobiy ta’sir ko'rsatadi.) O'yinlar, sport-hissiyotli, teatrlashgan, taqlid etuvchi raqslar. Sport
hissiyotga asoslangan ≪Jangler≫, ≪Arqon tortuvchilar≫ kabi o'yinlarni shu turkumga kiritish mumkin. Quvnoq bolalar kuylariga raqsga tushish, bola harakat va teatrlashtirilgan taqlidchan ≪Tabassum o'yini≫ va shu kabilar o'ziga xos kulgi terapiyasidir. Topshiriqlar turlari xilmaxil bo'lib, o'qituvchining ixtiyoriga qarab yangilari bilan to'ldirib boriladi. ≪Pantomima≫ o'yinlarida 2 tomonlama dam olishga erishiladi: tegishli guruh muskullari dam oladi va o4yin ijobiy hissiyotlar hisobiga reaksiya amalga oshadi. Pantomimo bilan shug'ullanish ijodkorlik rivojlanishining boshlanishi bo'libgina qolmay, go'dakni o`z-o`ziga ishonchini orttiruvchi ijobiy hissiyotdir. Psixologik va fiziologik kuzatishlar aqliy va hissiy toliqish bilan, vegetativ qo4zg4alishlar bilan skelet muskullaridan toliqishning uzviy bog'lanishini ko'rsatmoqda. Ilammaga ma’lumki. muntazam jismoniy mashqlar ishchanlik va sog`lomlikni ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Bosh miyaning optimal funksional holatini ta’minlash, bundan lashqari, miyadan chiqayotgan nerv impulslarining tolqinini boshqanshga ham bog`liq.
* motsional holatlar tiklanishi mumkin. O`z-o‘ziga ta’sir faqatgina oliy nerv faoliyatining xarakteriga ta'sir etib qolmasdan, organizmning hujayralargacha boigan mexanizmini boshqarishga ta’sir ko‘rsatadi. Autogen mashqlarning psixologik nazorat mashqlari — Tinchmaskan, To`liq potential, Lazzatlar ro'yxati kabilar muskul va psixologik reaksiya jarayonida o`z-o`ziga ta’sir etuvchi holatlarda yordam beruvchi formula va timsollardir. O`quvchilarda o`z-o`zidan boshqa ishga o'rgatishga o'qish va ijodiy faoliyati, munosabat va xulqi jarayonida o‘z ustida nazorat o'rnatuvchi muhim omil sifatida qarash kerak.
4-yo`nalish. Boshqotirmalar.
Zamonaviy kreativ darsning muhim elementlaridan biri sifatida o`quvchilar ijodiy faoliyati tabiiy obyektlar tizimida o`tk ir aql va topqirlik
* 111 lik mujassamlashgan boshqotirmalar muhim ahamiyatga ega. Boshqotirmalar o'quvchi oldiga yechimini topish jarayoni fikrni noan’anaviy ko`nikishga olib keladigan muammo zararsiz materiallar (yog'och, 1 metall, plastmassa)dan yasalgan buyumlardan foydalanish mumkin. Taklif etiladigan boshqotirmalar ko‘p sonli obyektlar ichida
* didaktik prinsiplarga mos ravishda tanlab olinadi.quyidagi talablar qo'yiladi: Boshqotirmaga asoslangan g'oyaning jozibadorligi.
(o`quvchilar qiziqishlariga ta’sir ko'rsatuvchi psixologik quvvati. Maktabda o'qitiladigan predmetlar bilan bogliqlik (fizik, kimyoiy, va boshqalar. ) bolaning obyekt bilan estetik uyg'unligi bolakning qiziqishlari va yoshiga b ogiiq ijodiy imkoniyatlari. Natijani topishda asta-sekin yuksalish. U boshqotirmalarning bunday tizimi biz tomonimizdan dunyo tajribasida birinchi marta dars tizimining yaxlit bir b o lag i sifatida tavsiya etilmoqda. Biz tomonimizdan saralangan boshqotirmalar tizimi kreativ ta’lim tizimining yangi didaktik vositasidir. Uning bosh funksiyasi ijodiy fikrlashni, topqirlikni, fikrlash to'siqlarini yengish,
ijodiy tafakkurni rivojlantirishdan iborat. Bundan tashqari, bu tizim kuzatuvchanlikni, qiziquvchanlik va ijodkorlik faoliyatini natijasi sifatida intellektual faollikni rivojlantiradi. Boshqotirmalarni yechish insonning doimiy o'yinga bolgan ehtiyojini qondiradi. O'yin ijodiy faoliyatning o'ziga xos tayyorgarlik turi bo'lib, boshlang'ich maktab o'quvchisining kreativ sifatlarini rivojlantiradi.Ehtiyojning kitob javoni matematik boshqotirma va o`yinlar bilan to`laia bo'lganligi ham bejiz emas. Alisa mo'jizalar mamlakatida, Alisa ko'zgu ortida kabi umume’tirof etilgan ertaklarning muallifi, ajovib ertakchi, Oksford universitetida matematikadan dars o‘tgan Lyuis Kerrol boshqotirmalarning katta ixlosmandi edi. U oddiy qog'oz varag'ini buklash orqali g'aroyib figuralar (origami)dan juda ko‘p foydalangan. Uning qoilarida varaqni buklash orqali oddiy geometrik chiziqlardan kutilmaganda o‘quvchilar ko‘z o'ngida o'zining imikammalligi bilan miniature asarlari, yarim abstrakt haykallar paydo bo'lgan. Boshqotirmalar tizimida yana bir muhim (motivatsion) funksiyasi
shundan iboratki, ular o‘quvchilarning o'rganilayotgan materialga nisbatan
qiziqishini orttiradi, bundan ko‘p samaraliroq motivlash shaklini
topish mushkuldir. Berilgan masalalarni bir necha usullarda
yechish ham samaralidir. Boshqotirmalar bilan olib boriladigan faoliyat
fikrlash mahsuldorligini oshirishda qo'shimcha imkoniyatlarni ishga
soladi. Tafakkurda xayoliy obrazlarning mavjudligi, taxminlarni
tekshirishda kattalar yordamiga tayanmaslik o'quvchida zoriqmasdan
belgilar olamidan obrazlarga yoki aksinchaga o'tishga yordam beradi.
Yaxlit ta’limiv ish shaklida o'qish, o4z holicha aqliy rivojlanish amalga
oshiriladi.
5-yo‘nalish. Intellektual mashqlar.
Intellektual mashqlar ham boshqotirmalar singari o'quvchilarni
ijodiy faoliyatga, motivlashtirishga xizmat qiladi.
Ijodiy bilimlar tizimi (IBT) intellektual mashqlar izchil kreativ
ta ’limning didaktik prinsiplari asosida tuzilgan. U maxsus bilimlarni
talab qilmavdigan, faqat fikrlash, topqirlik va mustaqil yechimlarni
talab qiladigan ijodiy topshiriqlarni o‘z ichiga oladi. Bu bilimlarning
murakkablashtirilgan tizimi bo'lib, o'quvchilar yoshiga mos maqsadga
134
\o ‘naItirilgan qiziquvchanlikni, ijodiy qobiliyatni, tafakkurni. narsa-
I≫i≫•;i o‘zgacha qarashni talab etadi. Ijodiy bilimlar tizimi - intellektual
mashqlar o‘zida asosan quyidagicha topshiriqlami qamrab oladi:
Taxminiy xulosalar chiqarish: ular o‘quvchilarni sabablar va
nqibatlar haqida fikrlashga majbur qiladi.
Obyektlarni noodatiy qoMlanishi.
Qonuniyatlarni izlab topish (bu topshiriqlar mantiqiy fikrlashni,
nmumlashtirish qobiliyatini rivojlantiradi).
Kutilmagan vaziyatlarda to4g‘ri yo‘l tanlay olish, bunday top-
• 1111 iqlar bolada mardlikni rivojlantiradi.
Mavjud obrazlar asosida obrazlar sxemasini tuzish (abstrakt
lalakkurni, asosiy sifatlarni, obyekt tarkibi).
Obyektni rivojlantiruvchi vazifalar, masalan, o'yinchoqlarni
Iku/atuvchanlikning mustaqil yechimini topa olish va o‘z fikrini
hnnoya qila olish mashqlari).
Topshiriq chegarasidan chiqa olish qobiliyatini rivojlantirish,
fikrlash inersiyasini yengib o4ish.
Maqsadga yo'naltirilgan savollar bera olish va javoblar asosida
I 'H ilmelni aniqlash.
Tafakkurni bosqichma-bosqich rivojlantirish.
Mazkur dars komponentining psixologik qiymati shundaki, aqliy
mdmat qoidasi va shakli mustahkamlanadi, fikrlash samaradorligini
nshirish, yechimlarning alohida bosqichlarida ijodiy jarayonning
malakalari shakllanadi,
Inlellektual mashqlar bosh funksiyasi murakkab topshiriqlar baja-
11 .lulu axborot tahliliga asoslanishdan iboratdir.
<>-yo‘nalish. Fikrlashning kompy liter intellektual (tayanchi)
\nidami,
I* ikrlashning kompyuter intellektual yordami motivlashtirilgan
Inpshiriqlar, boshqotirma shaklidagi mashqlar. intellektual topshiriqlar
.r.osida yuzaga kelgan g'oyalarni davom ettiradi va chuqurlashtiradi.
I ikrlashning kompyuter intellektual yordamini qo‘llash kompyuter
miihiiining, ayniqsa, multimediyalar, interaktiv o‘zaro ta’sir vositalarinmj’
qo'shimcha imkoniyatlaridan foydalaniladi.
I ikrlashning kompyuter intellektual yordami bloki topshiriqlarimng
avvalgi bloklar topshiriqlari bilan chambarchas bog'liq bo'lishi
135
zarurligini esda tutish kerak. Hayotdagi aniq obyektlar ustida topshiriqlar
bajarishdan virtual obyektlarga ko4chirish, tashqi o4rganishdan
ichki o4rganishga, ya’ni fikriy o'rganishga olib keladi. Virtual muhitda
o'quvchining ko4rish kanali haddan ziyod faollashadi, muammoning
yechimini topishga boMgan qiziqish va ehtiyoji faoliyatni kompyuter
texnikasi bilan uvg4unlashtiradi. Fikrlashning kompyuter intellektual
yordamida topshiriqlar bajarish o4quvchi tafakkurini, fikrlashi, diqqati,
xotirasini rivojlantiradi va qonuniyatlar haqidagi malakalari hosil
bo'lishiga imkoniyat yaratadi.
Kompyuter didaktik o4yinlar mazmuniga qo4yiladigan talablar
quyidagicha:
1-talab. Kompyuter didaktik o4yinlardan foydalanishda belgilangan
bosqichlarga qat’iy amal qilish kerak. Dastlab bolalar ≪Boshqotirma≫
blokida tanish bo4lgan obyektlar bilan ishlaydilar, o'ynaydilar.
Keyin ular notanish elementlar qo4shilgan obyektlar bilan, keyin
notanish obyektlar bilan ishlaydilar. * j
2-talab. Mazmunan ular ketma-ketlikda bo4lishi kerak.
Sodda topshiriqlardan murakkabga.
Aniq (konkret) dan mavhum (abstrakt)ga.
Kam hajmdan katta hajmga.
3-talab. Kompyuter didaktik o4yinlar turli tipda bo4ladi: alohida
qismli suratlarni yig4ish, rangli mozaikalar, elementlardan konstruksiyalash.
xotirani, diqqatni rivojlantiruvchi, qonuniyatlarni aniqlovchi,
obyektlarni klassifikatsiyalovchi va b.
4-talab. Topshiriq: yorqin rangli, bezatilishi tajovuzkor bo4masligi
kerak. Bezash ishlarida o4rganilayotgan kursdagi mavjud materiallardan
foydalanish maqsadga muvofiq. Bunday holatda o4rganish samarasi
oshib, o'quv material qo'shimcha mustahkamlanadi.
5-talab. Ekranning maksimal to'laligi minimal tugmalarni ishlatgan
holatda amalga oshirilishi kerak.
6-talab. Qo‘llab-quvvatlovchi bolalar musiqasining jo'rligining
ta’minlanishi, zaruratda ularni o4chirib qo4yish imkoniyatining mavjudligi.
7-talab. Topshiriqning ayrim bosqichlarini muvaffaqiyatli yakunlashda,
rag4batlantirish maqsadida qiziqarli kitoblar sovg4a qilish lozim.
Fikrlashning kompyuter intellektual yordamining psixologik asosi
136
shundaki, dars jarayoniga virtual obyektlar ishtirokida topshiriqlar va
mashqlarni kiritish har xil shakl va turdagi fikrlash operatsiyalarining
unaliz va sintez qilinishiga olib keladi. Tavsiya etilayotgan o‘yinlar
h/imli differensiatsiyalangan bo‘lib, dastur materialini to‘liqroq
o'/lashtirish bilan birgalikda o'quvchining ijtimoiy hayotga kirib borishi
samaradorligini oshiradi.
Ma’lumki, o4quvchiga o‘z xulqini samarali tashkil etish uchun
\.ingilikni qabul qilish va o'zgarishlarga tavyorlik muhimdir. Yaratuvclumlik
ruhidagi kompyuter o‘yinlar orqali go‘dak yangilik yaratuvihisiga
aylanadi, uni o'rab turgan olam tuzilishining ko’pgina yangi
lomonlarini o‘zlashtiradi va o‘rganadi. Falsafaning miqdor va sifat
0 /garishlari, butun va qism birligi haqidagi qonuniyatlarini o'zida
kashf etadi.
N.M. Sechenov ta’kidlaganidek, mustaqil tushunish o6z tushunchal,
niga tanqidiy yondashuvni shakllantiradi, ya’ni o‘z ichki tushunchalarini
tashqi muhitdan ayro holda tahlil qilish, taqqoslash imkonini
beradi. Bolaning ongi uning ongli kompyuter virtualini vizual shaklda
ko'rsata oladi. Bolaning ongi uning ongli harakatlari bilan uyg‘unlikda
1 ivojlanadi, ong uning harakatlariga asos sifatida sharoit yaratadi.
Refleksiya o‘zini anglashning yana bir xarakterli ko'rinishi bo‘lib.
ti ocz qarorlarining oqibatlarini ko‘ra bilish va o‘zi boshqalarning
\ulq-atvori ustidan tizimli kuzatishni ta’minlaydi. Tafakkur va o‘zini
;mglashning uyg'unligida mustaqil va maqsadga yo'naltirilgan holda o‘z
xulqini boshqarishdek muhim ijtimoiy samaraga erishiladi. Kompyuter
yordamida ishlash o'quvchilarning fikrlashining yangi psixologik yoki
ommaviy shakli bo'lib, ta’lim sifatini va axborotlarni o‘zlashtirish
iczligini oshirish imkonini beradi. Masalalarning yechimini topishdagi
qiyinchiliklar vangicha usullarda yechimlarni izlab topishni taqozo
ciadi. O'zgartirilgan sharoitlarda noodatiy qarorlar chiqarish qobiliyati
sliaxsning ocz ustida ishlashini ta’minlaydi.
7-yo6nalish. Rezyume.
Darsning bu qismi o'qituvchi va o'quvchi orasida aniq dars mavzusi
bo'vicha materiallar yuzasidan fikrini bilish va baholashda qaramaqarshi
aloqa o'rnatish imkonini beradi.
Har bir kreativ yo'nalishning dars mazmuni va psixologik asosi
quyida berilgan:
137
≪Dars≫ tizimida tizimli tashkil etuvchi element bo'lib, bolaning
ijodiy potensialini yuqoriga ko'taruvchi o‘quvchining ijodiy faoliyati
ko‘zda tutiladi.
0 ‘qituvchi diqqatiga bunday mashg‘ulotlarning dastlabkisi shunisi
bilan diqqatga sazovorki, u pedagog va sinf orasida ijodiy mikroiqlimni
o‘zaro tushunish va ishonchni uyg'otadi. Buning uchun
o'qituvchi darsni o4yin shaklida qiziqarli tarzda o‘quvchilar diqqatini
bir faoliyatdan ikkinchisiga qaratib. istisnosiz barcha o'quvchilarni faol
izlanish faoliyatiga jalb qila bilishi kerak.

II-BOB. PEDAGOGIK KATEGORIYALAR

2.1. Pedagogik tadqiqotlarning asosiy kategoriyalari va tushunchalari
Pedagogik ijodkorlik va uning o‘ziga xos xususiyatlari. Ijod deganda keng ma’noda shaxs yoki jamiyatning tabiiy, ijtimoiy va ma'naviy olamni insonning maqsad va vazifalariga, uning ehtiyojlari, istaklari va imkoniyatlariga muvofiq ravishda o‘zgartirish borasidagi bunyodkor faolligi tushuniladi.
Uzoq vaqtlar davomida ijod - bu insonga tabiat ehson etgan noyob qobiliyat, u har kimga ham berilmaydi, deb hisoblanib kelingan. Aslida ijod - bu insonning moddiy va ma’naviy boyliklami yaratish faoliyati bo‘lib, unda inson tafakkuri, xotirasi, tasavvuri, diqqati va irodasi faol ishtirok etadi hamda butun bilimi, tajribasi va iste'dodi namoyon bo‘ladi.
0‘zbekiston Milliy ensiklopediyasida ijod - yaratish, kashf etish; vujudga keltirish ma’nolarini anglatib, badiiy, iimiy, san’atga oid asar yoki moddiy boylik yaratish, vujudga keltirish; yaratuvchilik faoliyati hamda yaratuvchilik faoliyati mahsuli, samarasi ekanligi qayd etib o‘tilgan.
Ma'naviyat: asosiy tushunchalar izohli lug‘atida esa mazkur tushunchaga quyidagi tarzda ta’rif berilgan: “Ijod (arab. yaratish, kashf etish, vujudga keltirish) - badiiy, ilmiy, amaiiy asar yoki moddiy boy- likni yaratish, vujudga keltirish. Ijod mohiyatan yaratuvchanlik faoliyati bo‘lib, inson ma’naviyatining amaldagi ko‘rinishini ifoda etadi”.
Sh.Sharipov o‘quvchilarning kasbiy ijodkorligi uzviyligini tadqiq etish asosida ijod - insonning fan, texnika, ishlab chiqarish, mada­niyat va boshqa sohalarda ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘!gan yangilik yaratishi bilan bog‘!iq murakkab psixologik jarayondir, degan xulosaga kelgan.
S.Golovin tomonidan ishlib chiqilgan amaliyotchi psixolog lug‘atida ijod - yangi qimmatli g‘oyalarni ishlab chiqishning psixik jarayoni, yangi moddiy va ma’naviy ahamiyatga ega ne’matlami yaratish tarzida talqin etilgan.
Ijodkorlik - individning ijodkorlik qobiliyati - noodatiy fikrlarni o‘ylab topish, an’anaviy fikrlash doirasidan chetlashish, muammoli masalalarni tezda xal etish qobiliyatidir. U yangi g‘oyalami yaratishga doimo tayyorlik bilan tavsiflanadi va qobiliyat tuzilmasi kornponenti bo‘lib hisoblanadi.
O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasida ijodkorlik tushunchasiga ijodkor ishi, ijodkorga xos faoliyat; yaratuvchilik tarzida qisqa ta’rif berilgan.
Pedagogik ensiklopedik lug‘atda “Ijodiy faoliyat sifat jihatdan yangini yaratishga doir inson yoki jamoaviy faoliyat shakli. Ijodiy faoliyatning zaruriy sharti fikrning egiluvchanligi, tanqidiylik, idrok etishning yaxlitligida aks etadi”, deb izoh berilgan. Mazkur lug‘atda “ijod” va “ijodkorlik” tushunchalariga alohida ta’rif berilmagan.
Falsafiy, pedagogik-psixologik adabiyotlarda “ijodkorlik” original, takrorlanmaydigan, ijtimoiy-tarixiy noyoblik bilan ajralib turuvchi faoliyat turi sifatida e’tirof etiladi.
So‘nggi vaqtlarda “ijodkorlik” tushunchasi bilan birgalikda “kreativlik” atamasi ham keng qo‘llanilmoqda.
Kreativlik - individning qayta ishlov berish va yaratish bilan aloqador xilma-xil faoliyat turlari, tashabbuskorligi, faolligi, boshqa kishilar bilan muloqot jarayonida, mental xatti-harakatlarigda namoyon bo‘ladigan ijodiy salohiyati va qobiliyatlari majmuidir.
N.M.Gnatko “ijodkorlik” va “kreativlik” tushunchalari o‘rtasidagi farqni quyidagi tarzda izohlagan: mazkur tushunchalar bir doiraga mansub hodisaning ikki jihatini, ya’ni ijodkorlik jarayonli-natijaviy jihatni, kreativlik subyektivlik bilan bogMiqlikni o‘zida aks ettiradi. Garchi olim mazkur tushunchalar o‘rtasidagi farqni ajratib ko‘rsatishga harakat qilgan bo‘lsa ham, biroq ta’rif ancha noaniqlik kasb etgan.
Adabiyotlar tahlili hozirgi vaqtda “ijodkorlik” va “kreativlik” tushunchalari o‘rtasida qator qarma-qarshilildar mavjudligini ko‘rsatadi:
1.“ijodkorlik” va “kreativlik” tushunchalari sinonim so‘zlar sifatida talqin qilinadi. Ya’ni kreativlik ijod psixologiyasi doirasida qoMlanilib, mazkur tushuncha alohida ajratib ko‘rsatilmaydi;
2.ijodkorlik yaxlitlikda madaniy faoliyat bilan bog‘liq, kreativlik esa subyekt uchun yangi imkoniyatlarni yuzaga chiqarish tarzida tavsiflanadi;
3.kreativlik ijodkorlik masalasini o‘rganishning alohida jihati sifatida inson salohiyati, ichki resurs bilan bog‘ iiqlik kasb etadi.
Aynan uchinchi yondashuv obyektiv jihatdan o‘rinli bo‘lib, ke- rativlikni ijodkorlikning o‘ziga xos jihatlaridan biri sifatida qabul qiiish va uning doirasida mazkur masalani talqin etish maqsadga muvofiq.
Respublikamizda o‘quvchiiarning kasbiy ijodkorligi sohasida fun­damental tadqiqotlarni amalga oshirgan olim SH.Sharipovning fikricha, ijodkorlik shaxsda mustaqil fikrlash sifatlari namoyon bo‘lishining eng asosiy va faol shakli hisoblanib, uni quyidagi belgilariga ko‘ra tasniflash mumkin: ijod turi (texnik, texnologik, tashkilotchilik, iqtisodiy, iiti- moiy, ma’naviy, pedagogik, didaktik, kasbiy, aralash); ijod darajasi (mono ijod, multi ijod, mega ijod); ijod qamrovi (ixtisoslik, muU- xassislik, bilim sohasi, tarmoqlararo, milliy, mintaqaviy, mintaqalararo, xalqaro); ijodning davomiyligi (qisqa muddatli, o‘rta muddatli, uzoq muddatli); ijodning shakli (innovatsion, ilmiy-tadqiqotchilik, ta’iimiy, investitsion, aralash); umumiy jihatlariga ko‘ra (yangi g‘oya!arni hayotga tatbiq etish; prinsipial jihatdan yangi yechimlarni ilgari surish; yangilikni amaliy qo‘llash); yaratilgan ijod mahsulining ma’nosi va murakkabligiga ko‘ra (ratsionalizatorlik taklifi; ixtiro; kashfiyot).
Ijodkorlikni tasniflashga doir yuqoridagi yondashuvdan ma’iuin bo‘ladiki, ijodkorlik hamma vaqt subyektning ijodiy faoliyatini talab etadi. Shu bilan birga mazkur tushunchaga berilgan ta’riflardan ijodkorlik hodisasini izohlash murakkab ekanligi anglanadi.
Ijodiy jarayon o‘zida ikkita muhim belgini aks ettiradi. Ulardan biri intuitsiya (zehn, fahm-farosat), ikkinchisi - intuitiv fikrlash jarayonida qoiga kiritirilgan natijani rasmiylashtirishdir. Faqat uning samarasi anglangan va intuitiv va mantiqiy fikrlash birligi sifatida manticiy fikrlash vositasida ishlab chiqilganlik bilan tavsiflanadi. Ijodiy jarayon turli darajada insonning ijtimoiy tashabbuskorliginitig barcha ko‘rinishlari, asosan, uning kasbiy faoliyati bilan bog‘liq shakllarida mutlaq o‘z aksini topadi.
Ijodiy salohiyal - bu murakkab integral tushuncha boiib, o‘zida ijtimoiy axloq me’yorlari va axloqiylik doirasida turii sohalarda faoliyatni amalga oshirishga doir shaxsning bilim, ko‘nikma, qobiliyat va shaxsiy intilishlari yig‘indisini aks ettiruvchi tabiiy-genetik. ijtimoiy- shaxsiy va mantiqiy komponentlami aks ettiradi. Bo‘lajak defekto- logiarda ijodiy salohiyat shaxsiy qobiliyat, bilim, ko‘nikmalar tizimi sifatida shaxsiy o‘zlikning ahamiyatini anglash, o‘quv faoliyatiga ijodiy yondashuv, o‘z-o‘zini namoyon etishga intilish, hayotiy maqsadlaming anglanganligi, ijodiy faoliyatga yo‘nalganlikda namoyon boiadi.
Ijodiy fikrlash insonning muammoli vaziyat sharoitida obyektiar o‘rtasidagi yangi aloqalarni izlab topish, mavjud tajribalarga asosianib, yangi harakat usullaridan foydalanish, muvaffaqiyatli yechim topishi uchun zarur jarayon bo'lib, verbal-mantiqiy, ong osti va intuitiv-amaliy komponentlar birligini aks ettiradi. Ijodiy jarayon tuzilmasida ijodiy fikrlash motivatsiyasi asosiy 0‘rinni egallaydi. U bilish va subyektiv ahamiyatga ega motivlarda o‘z ifodasini topadi. Ijodiy fikrlshning asosiy mexanizmi intellektuai faollikdir. Intellektual faollik shaxs ijodiy salohiyatining muhim tayanch komponenti sifatida aqliy faoiiyatning intellektuai va motivatsion omillarini aks ettiradi. Ana shu jihat bilan bog'liqlikda intellektuai faollik uch darajada namoyon bo‘ladi; reproduktiv, evristik va kreativ.
Ijodiy qobiliyat - bu yangilik yaratish zarurligi va mumkinligini tushunish, muammoni ifodalay olish, g‘oya farazini ilgari surish uchun kerak boMadigan bilimlardan foydalanish, farazni nazariy va amaliy tasdiqlash, muammoni hal qilishni izlash hamda yechimini topish, natijada yangi original mahsulotlar yaratish (ilmiy kashfiyot, ixtiro, san’at asari, tavsifnoma va boshqalar) sifatlari majmuidir,
P.Ergashev, G.Gozibekova, G.Baykunusovalar ta’kidlab o‘tishganidek, shubxasiz yuksak ijodiy kobiliyatlar kandaydir yagona va xatto bir necha omilning emas balki pedagogik-psixologik shart- sharoitlarning kattagina kompleksi maxsulidir. Biroq ushbu inkor etish kiyin bo‘lgan mulohazani e’tirof kilish, birinchidan, kreativlikni rivojlantiruvchi bir kator omillarni sun’iy xosii kilishning iloji yo‘q, degani emas, ikkinchidan, psixik taraqqiyotning kompensatsiya qonu- niga ko‘ra, muayyan omilning etishmayotgan ta’siri boshka omillar bilan muayyan darajada qoplanishi mumkinligi ehtimoldan xoli emas.
Xususan, bir qator tadqiqotlarda maxsus uyushtirilgan mashg‘u- lotlar yordamida shaxs ijodiy qobiliyati taraqqiyotida ijobiy dinamikaga erishish mumkinligi isbotlanmoqda. Jumladan, o‘quvchilar bilan art-terapiya va improvizatsiya usullari vositasida amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazilganda kreativlikning qator ko'rsatkichlari bo'yicha sezilarli o'sishga erishish mumkinligini ko'rsatdi.
Ijodiy faoliyat - bu subyekt faoliyatining o‘z mehnatiga (ishdan qoniqish, uni bajarish jarayonida yangilikka intilish, muammo yechimini topishda ijodiy motivatsiya) munosabati va masalani ijodiy hal etish (awal o‘zlashtirilgan bilim, ko‘nikma va malakalarni hamda faoliyat usullarini yangi holatga mustaqil ko‘chirish, muammoli, ma’lum obyektni yangi funksiyasini ko‘ra bilish) jarayonidir.
Ijodiy faoliyat o‘zida quyidagi muhim jihatlarni aks ettiradi: tizim ichida va tizim o‘rtasidagi bilim va ko‘nikmalami yangi tizimga qisqa va uzoq muddat ichida o‘tkazishni mustaqil amalga oshirish; kutilmagan vaziyatda (holatda) yangi muammoni ko‘ra bilish; obyekt tuzilishini ko‘ra bilish; muammoni hal etishda muqobillikni hisobga olish; yangi muammolaming yechimini izlab topishni ijodiy faoliyatning avvaldan ma’lum boMgan usullari bilan uyg‘unlashtirish; muammolami hal etishda butunlay yangicha yondashuvni qaror toptirish.
Pedagogik ijodkorlik o‘qituvchi bilimlarining chuqur va keng bo‘lishini, ushbu bilimlaming tanqidiy o‘zlashtirilishi va yangicha qo‘llanishini, bilim va intuitsiyaga asoslangan yangiliklar yaratishga qodirlikni, bir paytning o‘zida ko‘plab variantlarni ko‘ra bilish va maqbullarini tanlab olish malakasini taqozo etadi.
Tahlil natijalari pedagogik ijodkorlikning quyidagi muhim jihatlarini ajratib ko‘rsatish imkonini berdi:
pedagog ijodkorligining harakatlantiruvchi va yo‘naitiruvchi kuchi bo lgan pedagogik ijod vaqt va fazoda bir oz cheklangan bo‘Iadi. Ijodiy jarayon bosqichlari (pedagogik g‘oyaning paydo bo‘lishi, ishlab chiqilishi, amalga oshirilishi va h.k.) bir-biri bilan ma’lum vaqt oralig‘ida qat’iyan bogiiq boiib, o‘zaro tutashib ketadi. Bu o‘rinda bir bosqichdan ikkinchisiga tezkor o‘tish talab qilinadi. Pedagog faoliyati muayyan mavzu, bo‘limni o‘tishga dastur bo‘yicha ajratilgan soatlar chegarasida ham vaqt jihatdan cheklangan;
pedagog ijodiy izlanishlarining natijalari ancha uzoq vaqtni talab etadi. Moddiy va ma’naviy faoliyat sohasida uning natijalari tez yuzaga chiqadi va qo‘yilgan maqsad bilan tezda qiyoslash imkoniyati yuzaga keladi. 0‘qituvchi faoliyatining natijalari esa o‘quvchi egallagan bilim, ko‘nikma va malakalarda, ularning faoliyat turlari va xulq-atvorida o‘z ifodasini topadi hamda ko‘pincha nihoyatda nisbiy va qisman baho- lanadi;
o‘qituvchining ijodi o‘z o‘quvchilari va hamkasblari bilan bir maqsadga asoslangan birgalikdagi hamkorlikdagi faoliyat muhitida kechadi. 0‘qituvchilar va o‘quvchiiar jamoalaridagi ijodiy izlanish muhiti ijod va ijodkorlikning qudratli rag‘batlantiruvchi omilidir. Pedagog o‘z sohasining mutaxassisi sifatida ta’lim jarayonida o‘z o‘quvchilariga o‘quv-bi!ish faoliyatga ijodiy yondashuvini amalga os'niradi;
o'qituvchining ijodiy pedagogik imkoniyatlarining namoyon bo‘lishi ta’lim jarayonining metodik va texnik jihatdan ta’minlanganlik darajasiga bog‘liq;
o'qituvchi o‘z hissiy-ruhiy hoiatini boshqara olishi va o‘quv- chilarida ham shu holatni yarata olish malakasiga ega bo‘lishi talab qilinadi. 0‘qituvchi o‘quvchilari bilan muloqotni ijodiy jarayon va o‘zaro muloqot sifatida, o‘quvchilarining tashabbusi va ijodkorligini qo‘llab-quvvatlagan holda, ularning o‘z-o'zini toiiq namoyon etishiga yordam bergan holda tuzish qobiliyatiga ega boMishi kerak.