4.0. Cənub yamacın (lahiyədə olan) su resurslarının və onların əmələgəlmə
qanunauyğunluqları
4.1. Qar sularının rolu
Tədqiq olunan ərazi daxil olmaqla cənub yamacın yüksək dağlıq ərazisində qar örtüyünün maksimal orta ongünlük hündürlüyü qorunan ərazidə 120sm-ə, açıq sahələrdə isə 90sm-ə çatır. Güclü küləklərin təsirindən yüksəkliklərdə təxminən 3000m-də ayrı-ayrı hissələrdə qar örtüyünün hündürlüyü 2-3m, qalan hissələrdə isə 50-60sm-ə çatır. Qar örtüyü hündürlüyünün ərazinin hündürlüyündən asılı olaraq dəyişməsi cədvəl 4.1-də verilib.
Cədvəl 4.1
Qar örtüyünün (sm) ərazinin hündürlüyündən asılı olaraq dəyişməsi
Yüksəklik ərazi, m
|
|
200-400
|
400-600
|
600-800
|
800-1000
|
1000-1200
|
1200-1400
|
1400-1600
|
1600-1800
|
1800-2000
|
2000-2200
|
2200-2400
|
Açıq sahə
|
6-8
|
8-10
|
10-13
|
13-18
|
18-23
|
23-30
|
30-39
|
39-50
|
50-61
|
61-72
|
72-84
|
Qapalı sahə
|
7-11
|
11-16
|
16-23
|
23-32
|
32-44
|
44-57
|
57-72
|
72-87
|
|
|
|
Dağətəyində 1500m-ə qədər qar örtüyü mart ayı ərzində, 2500-3000m-də may ayında, daha yüksəkliklərdə isə iyun-iyul aylarında əriyir. Qar örtüyünün ərimə davamiyyətindən asılı olaraq gursululuğun davamiyyəti tərəddüd edir. Yüksəklikdən asılı olaraq onun davamiyyəti 50-dən 180 günə qədər artır.
5. Çayların su resursları
Çayların su resursu illik axımın norması, onun dəyişkənliyi, müxtəlif sululuğlu illərin çay axımı və axımın ildaxili paylanması xarakterizə edilir.
5.1. Hidrometeoroloji öyrənilməsi
Tədqiq olunan ərazi çaylarında ardıcıl sistematik ölçülərinin aparılması 1960-cı ildən sonya aiddır. Su resurslarının qiymətləndirilməsi orta çoxillik su sərflərinə görə aparılmışdır.
İllik axımın norması
Çay axımının əsas xarakteristikası onun orta çoxillik qiymətidir, hansı ki, illik axımın norması kimi qəbul edilir. İllik axımın norması aşağıdakı düsturla hesablanır:
Q0= , (5.1)
Qi-orta illik su sərfi; n-müşahidə illərinin sayı.
İllik axımın norması aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:
Orta illik su sərfi Q (m3/s) – vahid zamanda çayın məcrasının en kəsiyindən keçən suyun miqdarı;
Axımın orta illik həcmi W (mln.m3) – sutoplayıcıdan il ərzində axan suyun miqdarı;
Axımın orta illik modulu M (l/s·km2) – sutoplayıcının kvadrat kilometr sahəsindən saniyədə axan suyun miqdarı;
Axımın orta illik layı h (mm)- bütün sutoplayıcının sahəsində bərabər paylanan orta illik axımın həcmi;
Axım layının hündürlüyünün eyni dövrdə hövzəyə düşən yağıntının miqdarına olan nisbətinə axım əmsalı deyilir ( );
()=h/x (5.2)
İllik axım normasının hesablanması (misal üçün) cədvəl 5.1-də verilmişdir.
Cədvəl 5.1
Orta illik su sərfinin empirik təminat əyrisinin statistik göstəricilərinin hesablanması
Əyriçay-mənsəb (1963-2011)
№
|
Illər
|
Qi
|
Qi 
|
Ki
|
Ki-1
|
(Ki-1)2
|
P%
|
1
|
1963
|
14,07
|
27.53
|
0,894363
|
-0,10564
|
0,011155
|
1,4
|
2
|
1964
|
15,13
|
22.23
|
0,962068
|
-0,03793
|
0,001439
|
3,4
|
3
|
1965
|
15,32
|
21.94
|
0,973723
|
-0,02628
|
0,00069
|
5,5
|
4
|
1966
|
10,32
|
21.04
|
0,655753
|
-0,34425
|
0,118508
|
7,5
|
5
|
1967
|
11,16
|
20.93
|
0,709419
|
-0,29058
|
0,084437
|
9,5
|
6
|
1968
|
11,85
|
19.88
|
0,753627
|
-0,24637
|
0,0607
|
11,5
|
7
|
1969
|
12,98
|
19.78
|
0,825489
|
-0,17451
|
0,030454
|
13,6
|
8
|
197
|
10,79
|
19.77
|
0,685791
|
-0,31421
|
0,098727
|
15,6
|
9
|
1971
|
10,35
|
19.64
|
0,657769
|
-0,34223
|
0,117122
|
17,6
|
10
|
1972
|
10,28
|
19.39
|
0,653263
|
-0,34674
|
0,120226
|
19,6
|
11
|
1973
|
12,63
|
19.27
|
0,802659
|
-0,19734
|
0,038943
|
21,7
|
12
|
1974
|
12,00
|
19.01
|
0,762556
|
-0,23744
|
0,05638
|
23,7
|
13
|
1975
|
9,41
|
18.98
|
0,597955
|
-0,40204
|
0,16164
|
25,7
|
14
|
1976
|
11,40
|
18.78
|
0,724995
|
-0,27501
|
0,075628
|
27,7
|
15
|
1977
|
11,29
|
18.60
|
0,717548
|
-0,28245
|
0,079779
|
29,8
|
16
|
1978
|
16,09
|
18.47
|
1,022568
|
0,022568
|
0,000509
|
31,8
|
17
|
1979
|
13,67
|
18.39
|
0,868722
|
-0,13128
|
0,017234
|
33,8
|
18
|
1980
|
18,60
|
18.30
|
1,182189
|
0,182189
|
0,033193
|
35,8
|
19
|
1981
|
10,19
|
18.16
|
0,647595
|
-0,35241
|
0,124189
|
37,9
|
20
|
1982
|
19,78
|
17.36
|
1,257682
|
0,257682
|
0,0664
|
39,9
|
21
|
1983
|
16,58
|
17.31
|
1,053719
|
0,053719
|
0,002886
|
41,9
|
22
|
1984
|
15,79
|
16.58
|
1,003549
|
0,003549
|
0
|
43,9
|
23
|
1985
|
12,82
|
16.49
|
0,815268
|
-0,18473
|
0,034126
|
46,0
|
24
|
1986
|
10,70
|
16.09
|
0,680388
|
-0,31961
|
0,102152
|
48,0
|
25
|
1987
|
13,60
|
15.79
|
0,864325
|
-0,13567
|
0,018408
|
50,0
|
26
|
1988
|
22,23
|
15.32
|
1,412905
|
0,412905
|
0,170491
|
52,0
|
27
|
1989
|
18,78
|
15.28
|
1,193579
|
0,193579
|
0,037473
|
54,0
|
28
|
1990
|
21,04
|
15.13
|
1,337677
|
0,337677
|
0,114026
|
56,1
|
29
|
1991
|
18,98
|
14.07
|
1,206294
|
0,206294
|
0,042557
|
58,1
|
30
|
1992
|
19,39
|
13.94
|
1,232782
|
0,232782
|
0,054188
|
60,1
|
31
|
1993
|
19,88
|
13.67
|
1,264039
|
0,264039
|
0,069717
|
62,1
|
32
|
1994
|
19,27
|
13.6
|
1,224836
|
0,224836
|
0,050551
|
64,2
|
33
|
1995
|
19,77
|
12.98
|
1,256622
|
0,256622
|
0,065855
|
66,2
|
34
|
1996
|
19,64
|
12.82
|
1,248782
|
0,248782
|
0,061892
|
68,2
|
35
|
1997
|
18,30
|
12.63
|
1,163647
|
0,163647
|
0,02678
|
70,2
|
36
|
1998
|
19,01
|
12.0
|
1,208519
|
0,208519
|
0,04348
|
72,3
|
37
|
1999
|
18,16
|
11.85
|
1,154535
|
0,154535
|
0,023881
|
74,3
|
38
|
2000
|
17,31
|
11.62
|
1,100339
|
0,100339
|
0,010068
|
76,3
|
39
|
2001
|
10,52
|
11.4
|
0,668627
|
-0,33137
|
0,109808
|
78,3
|
40
|
2002
|
11,62
|
11.29
|
0,738875
|
-0,26113
|
0,068186
|
80,4
|
41
|
2003
|
27,53
|
11.16
|
1,750371
|
0,750371
|
0,563056
|
82,4
|
42
|
2004
|
17,36
|
10.79
|
1,103755
|
0,103755
|
0,010765
|
84,4
|
43
|
2005
|
15,28
|
10.7
|
0,971286
|
-0,02871
|
0,000824
|
86,4
|
44
|
2006
|
13,94
|
10.52
|
0,886205
|
-0,1138
|
0,012949
|
88,5
|
45
|
2007
|
18,39
|
10.35
|
1,16921
|
0,16921
|
0,028632
|
90,5
|
46
|
2008
|
18,47
|
10.32
|
1,174031
|
0,174031
|
0,030287
|
92,5
|
47
|
2009
|
21,94
|
10.28
|
1,394893
|
0,394893
|
0,15594
|
94,5
|
48
|
2010
|
20,93
|
10.19
|
1,330261
|
0,330261
|
0,109072
|
96,6
|
49
|
2011
|
16,49
|
9.41
|
1,048421
|
0,048421
|
0,002345
|
98,6
|
Çoxillik qiyməti
|
15.73
|
|
|
|
3.317752
|
|
Əyriçay-Mənsəbin cəm inteqral əyrisi əvvəlki səifələrdə verilmişdir.
İllik axımın miqdar xüsusiyyətləri öz aralarında bir-biri ilə əlaqəlidir:
W=QT;
M=Q·103/F;
H=W·103/F;
Harada ki, T-ildə olan saniyələrin sayıdır; F-sutoplatıcının sahəsidir.
Hesablamaların nəticələri cədvəl 5.2-də verilmişdir.
Cədvəl 5.2
Çay-məntəqə
|
Sutop-layıcı-nın sahəsi, km2
|
Sutop-layıcı-nın orta hündürlüyüm
|
Su sərfi, m3/s
|
Axımın həcmi, m3
|
Axım modu-lu l/s·km2
|
Axım
əmsalı
|
Axım layı, mm
|
İllik axım-ın variasiya əmsalı
|
Müxtəlif təminatlı illik axım, %
|
50
|
75
|
95
|
Alazan(Qanıx) Əyriçayın tökül-düyü yerdən 1.7 km aşağı
|
11600
|
158.61
|
108.9
|
3.434
|
9.4
|
0.42
|
296
|
0.24
|
116
|
90
|
68
|
Balakənçay-Balakən
|
146
|
97
|
4.65
|
0.146
|
31.8
|
1.0
|
1002
|
0.36
|
4.4
|
3.3
|
2.6
|
Talaçay-Zaqatala
|
136
|
97
|
3.86
|
0.122
|
28.4
|
0.99
|
895
|
0.19
|
4
|
3.6
|
2.8
|
Hamamçay-İlisu
|
166
|
1150.10
|
1.3
|
0.041
|
7.8
|
0.70
|
246
|
0.24
|
1.3
|
1.1
|
0.85
|
Əyriçay-Başdaşağıl
|
92.0
|
1151.76
|
3.06
|
0.097
|
33.3
|
1.1
|
1049
|
0.24
|
3
|
2.5
|
2.1
|
Əyriçay-Mənsəb
|
1810
|
155.0
|
15.7
|
0.496
|
8.7
|
1.0
|
274
|
0.26
|
15.2
|
12.6
|
9.4
|
Çuxadurmaz -Mənsəbə yaxın
|
35
|
1070.20
|
0.86
|
0.027
|
24.6
|
0.98
|
775
|
0.39
|
0.8
|
0.6
|
0.38
|
Damarçik-Mənsəbə yaxın
|
35
|
1147.10
|
1.68
|
0.053
|
48
|
1.59
|
1512
|
0.29
|
1.6
|
1.28
|
0.85
|
Qaynar-Mənsəbə yaxın
|
18
|
1086.20
|
0.50
|
0.016
|
27.8
|
1.08
|
876
|
0.51
|
0.5
|
0.35
|
0.2
|
Əlicançay-Qayabaşı
|
483
|
253.0
|
5.72
|
0.227
|
14.9
|
0.72
|
469
|
0.26
|
5.5
|
4.6
|
3.8
|
Tikanlıçay-Tikanlı
|
120
|
2380
|
4.49
|
0.141
|
37.4
|
1.25
|
1178
|
0.68
|
3.3
|
3
|
2.9
|
Dəmiraparançay-Qəbələ
|
126
|
2430
|
4.89
|
0.154
|
38.8
|
1.23
|
1222
|
0.34
|
4.5
|
3.4
|
2.1
|
Axoxçay-Xanagah
|
66.4
|
1660
|
1.28
|
0.040
|
19.3
|
1.97
|
608
|
0.49
|
1.3
|
1
|
0.6
|
Girdimançay-Qaranohur
|
352
|
352.50
|
3.03
|
0.095
|
8.6
|
1.08
|
271
|
0.20
|
5.5
|
4.5
|
3.6
|
Qaraçay-Qəbələ
|
789
|
352
|
0.73
|
0.02
|
0.9
|
0.16
|
25.3
|
0.38
|
0.8
|
0.6
|
0.25
|
Dostları ilə paylaş: |
