Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

Bozor segmenti – 
bu bozorni alohida belgilariga qarab bo‘g‘inlarga 
ajratishdir. Unga ikkita sabab asos bo‘ladi: 
-
Iste‘molchilarning ijtimoiy-iqtisodiy jihatidan tabaqalanishi natijasida 
ular talabining o‘zaro farqlanishi; 
-
Alohida tovar ishlab chiqaruvchilar tabaqalashishi. 
Bozorni segmentlarga ajratish ikkita mezonga asoslanadi. 
I.
Aholining xarid qilish layoqati darajasi, ya‘ni to‘lovga layoqatliligi. 
II.
Hududiy va ijtimoiy, demografik mezonlar (aholining soni, uning yosh 
tarkibi, jinsi, zichligi, tabiiy iqlim sharoiti va h.k.) 

---

96 
5.
 
Bozor infratuzilmasi va uning unsurlari
Bozor infratuzilmasi
– bu bozor aloqalarini o‘rnatish va ularning bir 
maromda amal qilishiga xizmat ko‘rsatuvchi muassasalar tizimidir. Unga ombor 
xo‘jaligi, transport, aloqa xizmatlari ko‘rsatuvchi korxonalar, tovar va xizmatlar 
muomalasiga (birjalar, auktsionlar, savdo uylari, savdo-sotiq idoralari va 
agentliklari kabilar), moliya-kredit munosabatlariga (bank muassasalari, kreditlash 
idoralari, sug‘urta va moliya kompaniyalari, soliq idoralari) va ijtimoiy sohaga 
xizmat ko‘rsatuvchi muassasalar (uy-joy va kommunal xizmat idoralari, aholini 
ishga joylashtirish firmalari) kiradi. Axborot xizmati idoralari ham bozor infra-
tuzilmasining alohida bo‘g‘inini tashkil qilib, ularga ma‘lumotlarni to‘plash, 
umumlashtirish va sotish bilan shug‘ullanuvchi kompaniya va firmalar kiradi. 
Bozor infratuzilmasi tovar va moliyaviy bozorga xizmat ko‘rsatuvchi turlarga 
ajratiladi. Tovar birjalari, savdo korxonalari, auktsionlar, yarmarkalar, vositachi 
firmalar tovarlar bozoriga, fond va valyuta birjalari, banklar, sug‘urta kom-
paniyalari va fondlar, mehnat birjalari, migratsiya xizmatlari kabilar moliyaviy 
bozorga xizmat ko‘rsatadi 
Hozirgi zamon bozorini reklama, axborot va maslahat xizmati, konsalting va 
auditor xizmatisiz ham tasavvur qilish qiyin. 
Bozor infratuzilmasida tovar (xizmat)lar muomalasiga xizmat ko‘rsatuvchi 
muassasalar muhim o‘rin tutishi sababli ularning asosiylarining qisqacha tavsifini 
beramiz. 
Birja – namuna (yoki standart)lar asosida ommaviy tovarlarning muntazam savdo-
sotiq ishlarini o‘tkazuvchi tijorat muassasalaridir. Tovar birjalaridan farq qilib, 
fond birjasida qimmatbaho qog‘ozlar va chet el valyutalarining oldi-sotdisi amalga 
oshsa, mehnat birjasi ishchi kuchi egasi bilan uni yollovchi korxona o‘rtasida turib, 
unga bo‘lgan talab va taklifni bir-biriga bog‘laydi. 
Birjaning barcha shakllarida kelishuvning xarakterli belgisi tovar, aktsiya va 
valyuta kurslariga, narxning tebranib turishiga chayqov yo‘li bilan ta‘sir qilishdir. 
Birjada uning qatnashchilari ayriboshlash to‘g‘risida bitim tuzadi, lekin 
tovarni etkazib berish va uning haqini to‘lash birjadan tashqarida yuz beradi. 

---

97 
Bunda tovar egasi va xaridorlar qatnashishi shart emas. Ular nomidan ishni 
brokerlar yuritadi. Broker (makler)lar – bu tovar, fond va valyuta birjalarida oldi-
sotdi bitimlarini tuzishda vositachilik qiladigan shaxs yoki maxsus firma. Ular 
odatda mijozlar topshirig‘iga ko‘ra va uning nomidan ish yuritadi, kafolat beruvchi 
hisobiga o‘z nomidan savdo bitimlari tuzishi ham mumkin. 
Birjaning yana bir xususiyati shundaki, bu erda hali ishlab chiqarilmagan, 
lekin tayyorlanishi aniq bo‘lgan, oldin sotib olinib, egasi ixtiyoriga kelib 
tushmagan tovarlar ham sotiladi. 
Birjalar ixtisoslashgan yoki universal bo‘lishi mumkin. Ixtisoslashgan 
birjalarda ayrim turdagi yoki bir guruh tovarlar, universal birjalarda har xil tovarlar 
sotiladi. 
Birjaning barcha turlari bir tomondan bozor infratuzilmasi tarkibiga kirsa, 
boshqa tomondan ular mustaqil tadbirkorlik shakli hisoblanadi. 
Auktsionlar – alohida xususiyatlarga ega bo‘lgan tovarlarni sotish uchun 
muayyan joylarda tashkil qilingan maxsus kim oshdi savdo muassasasi. 
Auktsionda savdo tovarlarning nisbatan cheklangan ro‘yxati bo‘yicha, ommaviy 
sotuvga qo‘yish yo‘li bilan o‘tkaziladi. Auktsion e‘lon qilingan vaqtda va ma‘lum 
davrda o‘tkaziladi. Bunda tovarlarning bozorga kelib tushish mavsumi va hajmi 
hisobga olinadi. Auktsion savdosida namuna tovarlar ro‘yxatda ko‘rsatilgan 
tartibda savdoga qo‘yiladi, xaridorlar orasida eng yuqori narxni taklif qilgan kishi 
tovarni sotib oladi. 
Auktsionlarda san‘at asarlari, noyob buyumlar, kollektsiyalar ham sotilishi 
mumkin. Savdo yarmarkalari ma‘lum vaqtda o‘tkazilib, bu yerda tovarlar ulgurji 
ravishda oldi-sotdi qilinadi. Tovar savdosi uning egasi bilan savdo firmasi 
o‘rtasida yuz berib, unda bevosita iste‘molchi qatnashmaydi. 
Savdo uylari – savdo muassasasining maxsus turi. U ixtisoslashgan yoki 
universal bo‘lishi mumkin. Ixtisoslashgan savdo uyi ayrim tovarlar bilan (kiyim-
kechak, oyoq kiyim, gazlama va h.k.) universal savdo uyi har xil tovarlar bilan 
savdo qiladi. Savdo uylari tarkibida savdo firmalari muhim o‘rin tutadi. Ular tijorat 
ishini yurituvchi va ixtisoslashgan savdo-sotiq korxonalaridir. Firmalar mustaqil 

---

98 
yoki yirik sanoat korporatsiyalari tarkibida ish yuritib, ulgurji va chakana savdo 
bilan shug‘ullanadigan turlarga bo‘linadi. Ayrim firmalar har ikkala savdo turi 
bilan ham shug‘ullanadi. 
Ulgurji savdo firmalari tovarlarni o‘z mulkiga sotib olib, keyin 
iste‘molchilarga sotadi. Chakana savdo firmalari har xil shaklni olib, ular mustaqil 
do‘konlar, maxsus do‘konlar va supermarketlardan iborat bo‘ladi. 
Supermarket – bu xaridorning o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatishiga asoslangan 
keng tarmoqli savdo korxonasi. U tovarlarning deyarli hamma turlari bilan, 
jumladan import tovarlar bilan xam savdo qiladi. Supermarket xaridorlarga bepul 
maslahatlar beradi, tovarlarni buyurtma bo‘yicha xaridor uyiga yetkazadi, ularga 
madaniy-maishiy xizmat ko‘rsatadi. 
Ko‘p tarmoqli tashqi savdo firmalari ham savdo uyi deb ataladi. Ular o‘z 
nomidan va ko‘pincha o‘zlari hisobidan eksport-import hamda boshqa savdo 
aloqalarini olib boradi. Tashqi savdo uylari savdo korxonalarini sotib olish, jihoz 
va uskunalarni ijaraga topshirish, kreditlar berish, sug‘urta xizmati ko‘rsatish bilan 
moliya va ishlab chiqarish xizmatida ham qatnashadi. 
Infratuzilma tizimida moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi 
muassasalar alohida o‘ringa ega. Ular moliya bozori, uning asosi bo‘lgan kapital 
bozorini shakllantiradi va amal qilish tartib – qoidalarini o‘rnatadi. Moliyaviy 
muassasalardan ko‘pchiligi o‘ziga xos belgilarga ega bo‘lsa-da, ularning barchasi 
bitta umumiy jihatga ega. Ular o‘zlarining majburiyatlarini bildiradi, ya‘ni 
mablag‘lari ortiqcha bo‘lgan sub‘ektlardan pul qarz oladi va o‘z nomidan 
mablag‘lari etishmagan sub‘ektlarga pul qarz beradi. 
Bozor infratuzilmasining banklar, sug‘urta kompaniyalari, soliq va bojxona 
idoralari kabi muassasalari moliya-kredit munosabatlarida alohida o‘ziga xos 
o‘ringa ega.
Bozor iqtisodiyoti sub‘ektlarini moliyaviy axborotlar bilan ta‘minlash bozor 
infratuzilmasining axborot xizmati idoralari shu jumladan auditorlik firmalari 
zimmasiga tushadi. Auditor firmalar – korxona, firma, kompaniyalar moliyaviy 
xo‘jalik faoliyatini tekshirib boruvchi, ular hisobotini mustaqil ekspertizadan 

---

99 
o‘tkazuvchi idora. Ular odatda aktsioner jamiyat yoki kooperativ shaklda faoliyat 
ko‘rsatadi va to‘liq mustaqillikka ega bo‘ladi. Auditor firmalar o‘z ishini har bir 
mamlakatda yoki xalqaro miqyosda qabul qilingan hisob-kitob va taftish 
qoidalariga binoan olib boradi. Auditor firma ishida qatnashuvchi taftishchilar 
auditorlar deb ataladi. 
Shunday qilib, bozor infratuzilmasi va uning qarab chiqilgan unsurlari barcha 
bozor turlarining samarali faoliyat ko‘rsatishini, hamda davlatlararo iqtisodiy 
munosabatlarni tartibga solishni ta‘minlaydi.