Bu kitab abş-da Təhsil Almış Məzunlar Asosiasiyasının dəstəyi ilə 2104-cü ildə nəşr olunmuşdur

 
Niyə ortaqlıq? 
MMC və SC mövcud olduğu bir dövrdə ortaqlıqlara nə ehtiyac var? Bu suala 
birmənalı cavab tapmaq çətin olsa da, ortaqlıqların xeyrinə bir sıra faktorları 
qeyd etmək olar. ABŞ-da yaranan praktikaya nəzər yetirsək, görərik ki, orada 
bir sıra professional xidmətləri (misal üçün, hüquq, tibbi, mühasibatlıq və s. 
xidmətləri) birlikdə təklif edən şəxslər ortaqlıq kimi birləşməyi üstün tuturlar. 
Ancaq adətən onlar da bu xidmətləri ABŞ-da mövcud olan məhdud məsuliyyətli 
ortaqlıqlar (ing.: limited liability partnerships) vasitəsilə edirlər.
Bununla belə, bir çox hüquqşünas alimlər hesab edirlər ki, səbəb ortaqlıqların 
“asan” olmasıdır. Burada biz ortaqlıqların yaradılması, daxili idarəçilik və gəlirə 
olan hüquqların və s. məsələlərin müqavilə əsasında tənzimlənə bilməsi, 
82
Fiksiya nəzəriyyəsi haqqında əvvəlki paraqraflarda danışmışıq 

---

52 
kapitalın qoyuluşu və ortaqlıqdan çıxarılması prosesinin asan olmasını qeyd edə 
bilərik. Misal üçün, ortaqlar tərəfindən birgə biznesə investisiyanın qoyulması və 
götürülməsi baxımından ortaqlığa daxil olan ortaqlar bir birlik daxilində 
birləşsələr də, mühasibatlıq baxımından onlar ayrı-ayrı şəxslər olaraq qalırlar. 
Ortaqlığın maliyyə hesabatlarında hər bir ortağın “kapitalı” da tərtib olunur. 
Burada hər bir ortağın qoyduğu investisiyanın həcmi və onun payına düşən gəlir 
göstərilir. Əgər ortaq ortaqlıqdan çıxmaq istəsə, o zaman o, bu kapital 
hesabatında göstərilən əmlakı və ya onun pulla dəyərini götürüb ortaqlıqdan 
çıxır.
Ancaq əsas üstünlük, fikrimizcə, qeydiyyatın tələb olunmamasıdır. Qeyd 
etdiyimiz kimi, ABŞ-da ortaqlığın yaradılması üçün heç bir müqavilə belə tələb 
olunmur. Məhz qeydiyyatın məcburi olmaması burada böyük rol oynayır və 
ortaqlığın, demək olar ki, yeganə əsas üstünlüyünü təşkil edir. Əgər qeydiyyat 
tələb olunarsa, o zaman ortaqlığın əhəmiyyəti ciddi şəkildə itir. 
Hüquqi şəxslərin tənzimlənmə(mə)si 
Ortaqlıqlara aid məsələlərin bir çoxunu MMC-lərə də şamil etmək olar. Ən əsası 
odur ki, istər MMC, istərsə də ortaqlıq çox məhdud sayda iştirakçının birlikdə 
sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Yəni bu 
təşkilati-hüquqi formadan adətən o zaman istifadə edirlər ki, iştirakçıların sayı 
çox məhdud olur – misal üçün, 2-3 iştirakçı. Bunu ASC və yaxud ABŞ-da 
adlandırıldığı kimi korporasiyalarla müqayisə edək. ASC forması məhz geniş 
kütlədən nizamnamə (ing.: equity capital) kapitalı cəlb etmək üçündür. ASC-lər 
səhmlər buraxaraq onları geniş ictimaiyyətə satır və bununla kapital yığır. Misal 
üçün, "Microsoft" və "Apple" kimi şirkətlərin milyonlarla səhmdarları var. 
Əlbəttə, MMC-lərdə də iştirakçıların sayı kifayət qədər böyük olar bilər, misal 
üçün, 20 nəfər. Ancaq belə nisbətdə bu, o qədər də böyük rəqəm deyil. 

---

53 
Yuxarıda qeyd olunanların böyük əhəmiyyəti var. ASC-nin çoxsaylı 
səhmdarlarının böyük əksəriyyətinin ASC-nin nizamnamə kapitalında çox cüzi 
sayda payı olur. Belə olan halda, təklikdə onların səsləri heç bir şeyi həll etmir. 
Bu zaman deyə bilərik ki, onlar birləşə və razılaşdırılmış addım ata bilərlər. 
Ancaq problem budur ki, onların birləşməsi heç də asan məsələ deyil. Riyazi 
dillə desək, burada “kollektiv tədbir problemi” (ing.: collective action problem) 
mövcuddur – yəni sayı çox olan şəxslərin razılaşdırılmış addım atmaları çətindir. 
İnsanlar müəyyən bazar faktorları əsasında hər hansı korporasiyaya (ASC-yə) 
investisiya yatırırlar (yəni korporasiyanın və ya ASC-nin səhmlərini əldə edirlər). 
Ancaq buna baxmayaraq, yenə də korporasiyanın idarəçiləri öz vəzifələrindən 
sui-istifadə edə və investorların ziyanına qərarlar qəbul edə bilərlər. “Kollektiv 
tədbir problemi”ndən ziyan çəkən səhmdarlar pisniyyətli idarəçiləri 
kənarlaşdırmaqda çətinlik çəkirlər. Burada “bazar işləmir” və dövlətin 
müdaxiləsinə ehtiyac var. Baxmayaraq ki, səhmləri emissiya edən ASC və əldə 
edən investor bazar subyektləridirlər və özlərinin mənafelərinə uyğun olaraq 
əqd bağlamaq iqtidarındadırlar, burada bazar mükəmməl deyil və üstünlük 
adətən ASC-nin idarəçisində olur.
ASC-lərə dair qanunvericilikdə imperativ və tənzimləyici normalar məhz 
çoxsaylı və təsiredici səs hüququna malik olmayan səhmdarları qorumaq 
məqsədi daşıyır (yəni dövlətin müdaxiləsinin məqsədi budur) – nə dərəcədə 
qorunması daim müzakirə obyektidir. Qeyd edək ki, bu problemin 
tənzimlənməsi Mülki Məcəllə kimi hüquqi şəxsləri (o cümlədən ASC-ləri) ümumi 
tənzimləyən qanunvericilik aktlarında deyil, məhz qiymətli kağızlara dair 
qanunvericilikdə öz əksini tapmalıdır. Elə yeri gəlmişkən, hesab edirik ki, ASC-
lərə dair bir çox imperativ normaların Mülki Məcəllədə nəzərdə tutulması 
arzuolunmazdır 
və 
bütün 
tənzimləyici 
normalar 
qiymətli 
kağızlar 
qanunvericiliyində nəzərdə tutulmalıdır. Səbəb isə budur ki, ASC-nin kapital 
toplamaq yönümlü olması heç də o demək deyil ki, hər zaman ASC-nin çoxsaylı 

---

54 
səhmdarları olur və olursa, kollektiv tədbir problemi yaşanır. Hər şeydən öncə 
ASC hüquqi şəxsin bir formasıdır və ciddi əsaslar olmadan onun səhmdarlarının 
müqavilə 
hüquqlarının 
məhdudlaşdırılması 
bazar 
imkanlarını 
məhdudlaşdırmaq deməkdir.
MMC və ortaqlıqlarda isə adətən iştirakçılar və ya ortaqlar korporasiyanın (və ya 
ASC-nin) çoxsaylı səhmdarlarının üzləşdikləri problemlərlə üzləşmirlər. MMC-
nin iştirakçısı MMC-yə daxil olmaq istədikdə, adətən onun imkanı var ki, MMC-
nin digər iştirakçıları ilə birbaşa danışıq aparsın. Nizamnamə və ya iştirakçılar 
arasındakı müqavilədə hər hansı bənd iştirakçını qane etmədikdə, o, bu bəndin 
dəyişdirilməsi və ya ləğv edilməsi haqda danışıq apara bilər. Demək ki, MMC-
lərdə və ortaqlıqlarda dövlətin müdaxiləsinə ehtiyac çox azdır, çünki iştirakçılar 
bazar prinsiplərini rəhbər tutaraq öz maraqlarına uyğun hərəkət edə bilərlər. 
Çünki bazar özü-özünü tənzimləmək iqtidarındadır.