Burg’ulash va portlatish ishlarida qo’llaniladigan reja

Gorizontal zaryadlarga – portlatilayotgan muxitning yuzasiga parallel joylashtiriladigan zaryadlar kiradi.
Kiya zaryadlar – portlatilayotgan muxitning gorizontal yoki vertikal yuzasiga utkir burchak bilan joylashtirilgan zaryadlar kiradi.
Doirasimon zaryad – doira shakli bulib, daraxtlarni yikitishda, kuvurlarni kesishda va boshkalarda kullaniladi.
Shaklining tashki kurinishiga karab – oddiy va figurali zaryadlarga bulinadi.
Oddiy zaryadlar – tugri geometrik jism shaklida buladi, masalan, shpurli va skvajinali stilindrik zaryadlar.
Figurali zaryadlar – bir necha geometrik jismlar kushilishidan xosil bulgan murakkab shaklli zaryadlar.
Detanastiyalovchi plig (DSh)
Detanastiyalovchi plig (DSh) ning vazifasi –KD yoki ED lar detanastiyasini PM zaryadiga etkaziib berishdan iborat. Xuddi shuningdek, bir zaryaddan ikikinchi zaryadga detonastiyani uzok masofaga etkazib berish va tula detonastiya olish uchun xam kullaniladi.
Yonuvchi plig (OSh).
Yonuvchi plig (OSh) – olov nurlarini inistiyalovchi PM ga etkazish uchun xizmat kiladi. Ya’ni KD da joylashgan birlamchi inistiyalovchi PM ga etkazib beradi. OSh ning tuzilishi: bush preslangan tutunli poroxdan (78%-kaliy selitrasi, 12%-kumir va 10%-oltingugurtdan) iborat bulib, markazida ipdan tukilgan yunaltiruvchi ipi, tashki tarafidan suv utkazmaydigan katlami mavjud
Kopsulali – portlagich (KD).
Kapsulali – portlagichlar (KD) sanoatdagi PM larni va DSh larni birlamchi inistiyalash uchun xizmat kiladi. KD ning diametri 6-7 mm, uzunligi 47-51mm li stilindrik gilza bulib, birlamchi va ikkilamchi inistiyalovchi PM lar snaryadi bilan zaryadlangan. Stilindrik gilzaga birinchi bulib ikkilamchi inistiyalovchi PM lar preslanib joylashtiriladi va shundan keyin birlamchi PM urtasida 2-2,5mm li teshikchasi bulgan metall chashkachada joylashtiriladi. Ushbu teshikcha orkali birlamchi inistiyalovchi PM ga yondiruvchi plig (OSh) alangasi etib keladi va PM ni dntonastiyalaydi. PM ning tukilib ketmasligi uchun chashkaga teshikchasi ipak setka bilan yopilgan.
Kurgoshin azodi - ok rangli mayda kristalli kukun, gigroskopikmas, suvda erimaydi va namlanganda xam detonastiyalash kobiliyatini yukotmaydi. Kurgoshin azodi – birlamchi PM lar ichida eng kuchlilaridan bulib, rtutga nisbatan kam zaxarli, shuning uchun xam portlatgichlarni tayyorlashda keng kullaniladi. Kurgoshin azodining kuyosh nuriga judayam kam sezuvchanligi – uni yanayam sezgirligi yukori bulgan kurgoshin trinitrorezorstinat bilan birga kushib ishlatilishiga olib keladi.
Kurgoshin trinitrorezorstinan (T.N.R.S.) – sarik oltinsimon rangli kristall kukun, sezgirligi buyicha rtut bilan kurgoshin azodi oraligida turadi.
Ikkilamchi inistiyalovchi PM lar:
Tetril – och sarik rangli kristall kukun. Yondirilganda – tez yonadi va portlashga aylanadi. Portlatgichlarni tayyorlashda ikkilamchi inistiyalovchi PM sifatida kullaniladi.
Ten – ok rangli kristall kukun, suvda erimaydi, gigroskopikmas. DSh larini tayyorlashda keng kullanilad va yana ba’zi bir tur elektro-portlatgichlarda ikkilamchi inistiyalovchi PM sifatida xam kullaniladi. Inistiyalovchi PM lar – Portlatish vositalarini tayyorlashda kullaniladi. Bu PM lar birlamchi va ikkilamchi inistiyalovchi PM larga bulinadi.
Birlamchi inistiyalovchi PM larga - rtut, kurgoshin azodi va kurgoshin trinitrorezorstinatlari (TNRS) kiradi.
Ikkilamchi inistiyalovchi PM larga tetril, geksogen va TEN kiradi.
Inistiyalovchi PM lar – yukori sezvchanlikka ega bulgan PM lar bulib, kukunsimon xolatda juda xam xavfli buladi. (engilgina zarbdan, tirnash va siltanishdan, olov yoki uchkundan xam portlashi mumkin). Shuning uchun xam birlamchi inistiyalovchi PM larni kukunsimon xolatda bir joydan ikkinchi joyga tashish takiklanadi. Preslangan xolatda uning xavfliligi birmuncha pasayadi. Birlamchi inistiyalovchi PM lar gigroskopikmas, ammo namni uziga tortish xususiyatiga ega. Birlamchi va ikkilamchi inistiyalovchi PM larning xarakteristiklari 1-jadvalda keltirilgan.
Birlamchi inistiyalovchi PM lar:
Rtut – kulrang yoki ok rangli zaxarli kristallangan kukun bulib, kuruk kukunsimon xolatida uta sezuvchan buladi. Tarkibida 10% nimligi bulganda rtut detonastiyalanmay yonadi, tarkibida 30% namligi bulganda u yonmaydi xam. Preslangan rtut-tashki ta’sirga kam sezgir va shuning uchun xam portlatgichlarni tayyorlashda rtut preslangan shaklda kullaniladi
Portlatish ishlarining to’liq issiqlik energiyasi - deb PM portlagandagi ajralib chiqqan patenstial energiyasidan kimeviy yuqotishlarini chiqarib tashlangan qismiga aytiladi. PM ning kimyoviy yuqotishlariga - uning zaboyka qismidagi portlamay qolgan qismlari kiradi va uning miqdori portlovchi zaryadning diametriga, formasiga, detonastiya tezligiga, transheyali zaryadlarda esa uning eniga bog’liqdir.
Portlatishning bajargan to’liq ishi deb uning portlagandagi ajralib chiqadigan issiqlik energiyasidan issiqlikni ideal yuqotish va atrof muxitni isitish uchun sarf bo’ladigan qismidan chiqarib tashlangan miqdoriga aytiladi. Sanoat miqyosidagi olib borilgan ekstprimental ishlar natijalari kimyoviy portlatish ishlarida 103kkal/kg issiqlik energiyasi ajralib chiqadi. Issiklik energiyasining asosiy qismi massivning ichkarisida hosil bo’ladigan yoriqlar maydoni va zaboyka orqali atrof muxitga chiqarib tashlanadigan qismiga - issiqlikni ideal yuqotish va atrof muxitni isitish uchun sarf bo’ladigan qismi deb ataladi.
Portlanish ishlarining foydali bo’lgan mexanik ish bajarish formasi deb, uning to’liq bajargan ishidan portlatishning zararli bo’lmish mexanik ishlarini chiqarib tashlangan qismiga aytiladi. Portlatishning zararli mexanik ishlariga quyidagilar kiradi: portlatish ishlaridan keyin massivning ichkari qismida hosil bo’ladigan katta, mikro va makro yoriqlar maydoni kiradi. Portlatish ishlari natijasida xosil bo’ladigan kon massivlarining silkinishi xam portlanishning zararli mexanik ishlariga kiradi. Yuqoridagi zararli mexanik ishlarni kamaytirish uchun shpur va skvajinalarning yangi tip zaboykalarni ishlab chiqish va skvajinali zaryadlarni kichik diametr orqali, xamda avtomatik fursatli portlatish sxemasiga o’tib portlatishni amalga oshiriladi.
Portlatish ishlaridagi umumiy ajralib chiqarilgan energiya quyidagi formula bilan aniqlanadi:
E = Eu Q,
ya’ni, Eu – portlatishning solishtirma issiqligi, kDj/kg;
Q –zaryadning massasi, kg
Portlatish moddarining bajargan foydali ishi:
Ap  = E n,
ya’ni, n – portlatish moddalarining bajargan foydali ish koeffistienti.
Tog’ jinsini maydalashdagi portlatish moddalarining foydali ish koeffistienti 10-20% va irg’itishga mo’ljalangan portlatish ishlarida esa 3-6% ni tashkil etadi.
Boshlang’ich impuls va uning turlari
Portlatish moddadalar zaryadini tashqi zaryadlarni portlatish orqali uyg’otib, uning bir turdan ikkinchi turga o’tishini ta’minlovchi energiyasiga - boshlang’ich impul’s deb ataladi.
Fizikaviy portlashlarda PM bir turdan ikkinchi turga o’tib yangi kimyoviy modda hosil qilmay, katta miqdorda ish bajariladi. Masalan, siqilgan kislorod va gaz balonlarining, par qozonlarining portlashi. Olovsiz va siqilgan xavo orqali, elektr razryadi orqali portlatish ishlari xam portlashning fizik turiga kiradi.
Kimyoviy portlashlarda PM ning bir turdan ikkinchi turga o’tishi o’ta tez, kimyoviy reakstiya asosida amalga oshib juda katta miqdorda issiqlik energiyasi, gaz va bug’lar ajralib chiqib yangi kimyoviy elementlar xosil bo’lib, katta miqdorda ish bajariladi.
Yadroli portlashda zanjir reakstiyasi yordamida yadrolarning bo’linib bir turdan ikkinchi turga o’tishi va yangi elementlar xosil bo’lishi yuzaga keladi va juda katta miqdorda ish bajariladi. Yadroli va termoyadroli portlatish ishlarida million martadan ortiq issiqlik energiyasi ajralib chiqadi.
Yonish – PM ni kuchli qizdirilgan sharoitdagi chaqnashning yuqori haroratida yuzaga kelib, moddalarda sekin xolatda tarqaladi. Moddalarning yonish tezligi PM larning fizik-kimyoviy xossalariga va tashqi sharoitlarga (bosim, harorat) bog’liq.
Detonastiya – portlash bosimining birdaniga oshishi hisobiga va moddaning bir turdan ikkinchi turga o’tishi, moddadagi o’zgarmas va tovush to’lqinidan yuqori tezlikka ega bo’lgan zarb to’lqinining tarqalishiga aytiladi. PM ning detonastiyasi uning yonish tezlgidan tashqi bosimga va xaroratga bog’liq bo’lmagan ko’rsatgichlari bilan farqlanadi.
PM ning detonastiya va yonish tezligi orasida portlashdagi yonish rejimi mavjud bo’lib, yuqorida keltirilgan formalardan tezligining pastligi bilan farq qiladi.
Okis uglerod – kuchsiz xidli, rangsiz gaz bo’lib uning havoga nisbatan zichligi 0,967 ni tashkil etadi. U 15 oS temperaturada suvda eriydi. Okis uglerodning xavodagi aralashmasi portlash qobiliyatiga ega.
Okis uglerodning kichik konstentrastiyasida insonda bosh og’rig’i kasalligini keltirib chiqarib, xushdan ketish, tomir tortish, nafas qisish va bosh aylanish singari kasallarda namoyon bo’ladi.
Okis uglerodning oxirgi ruxsat berilgan konstentrastiyasi (PDK) inson uchun 0,02 mg/l(0,006 %xajmda) dan oshmasligi kerak.
Okis azoti – okis uglerodga nisbatan yana xam xavfli gaz bo’lib, u o’tkir xidga ega bo’lib, sariq-qo’ng’ir ranglidir. Havodagi, tuproqdagi va devordagi nam bilan reakstiyaga kirib okis azot - azotli kislotasi formasiga o’tadi.
Okis azotning oxirgi ruxsat berilgan konstentrastiyasi (PDK) inson uchun 0,005 mg/l(0,0001 %xajmda) dan oshmasligi kerak.
Oltingugurtli angidrid – rangsiz gaz bo’lib, u o’tkir, qattiq bezovta qiluvchi, nordon tamli, o’ta zaxarli va yonmaydigan gazdir. Namlik bilan aralashgan paytda oltingugurt kislotasini yuzaga keltiradi.
Oltingugurtli angidridning oxirgi ruxsat berilgan konstentrastiyasi (PDK) inson uchun 0,0007% dan oshmasligi kerak.
Serovodorod – rangsiz, palag’daxum tamiga ega bo’lgan va juda zaxarli gazdir.
Atmosfera xavosi bilan 600 oS xaroratda yonish va 4,6 – 46%gacha esa portlanish qobiliyatiga egadir.
Serovodorodning oxirgi ruxsat berilgan konstentrastiyasi (PDK) inson uchun 0,00066% dan oshmasligi kerak.