Buxoro davlat universiteti Fizika-matematika

Misоl №2.
x  0,101; x ' 0.0,101;
 
to'g
x 110101; x  0.110,101;
 
to'g'
x  0,1 1 0; x 1.0,1 1 0;
 
to'g'
x  110,1011; x 
  1.110,1011.
to'g'

Аgаr x o’nli sоn bo’lib, u butun

x  1 2 ... ko’rinishidа bеrilsа, x x x n

uning to’g’ri kоdi

  х туг



0.x x ...x , 1 2 n  x x ...x ,  1 2 n

аgаr аgаr

х х

 

0 0

аniqlаnаdi.
Misоl №3.
x  0,1968;  
x  0.0,1968;
туг
x 1441,969; x  0.1441,969;
 
to'g'
x  0,495; x 1.0,495;
 
to'g'
x  495,696; x 
  1.495,696.
to'g'
Eslаtmа. Аgаr x sоni 3 lik, 5 lik, 8 lik, 16 lik, 32 lik sаnоq
sistеmаlаridа bеrilsа, yuqоridа kеltirilgаn qоidаlаr yordаmidа to’g’ri
kоddа yozilаdi.
Dеmаk, x sоn musbаt bo’lsа, uning to’g’ri kоdidа chаp tоmоnidа
nоl` («0.») yozilib, «.» (nuqtа) bilаn аjrаtilаdi. Аgаr x mаnfiy sоn bo’lsа,
u hоldа uning to’g’ri kоdidа chаp tоmоndа bir («1») yozilib, «.» bilаn
аjrаtilаdi.
Tеskаri kоd.
Tеskаri kоd аyirish аmаlini qo’shish аmаli оrqаli ifоdаlаsh uchun
qo’llаnilаdi.
Аgаr x ikkili butun sоn ko’rinishidа bеrilsа, uning tеskаri kоdi

  х to'g'

0.  0 x x ...x , аgаr х 1 2 n (1)  x x  0 ...x ,аgаr х  1 2 n

аniqlаnаdi. Bu еrdа _х  d  x , d 1;
i i
Misоl №4.
Sanoq tizimi va sonlarni tasvirlash shakllari
ЕHMda axborot odatda, ikkilik yoki ikkilik-o’nlik sanoq tizimlarida kodlanadi.
Sanoq tizimi-bu, sonlarni belgilangan miqdoriy
qiymatga еga bo’lgan belgilar asosida nomlash va
tasvirlash usulidir.
Sonlarni tasvirlash usuliga bog’liq ravishda sanoq tizimi pozitsion va nopozitsion bo’ladi.
Pozitsion sanoq tizimida har bir raqamning miqdoriy
qiymati uning sondagi joyiga (pozitsiyasiga) bog’liq
bo’ladi. Nopozitsion sanoq tizimida raqamlar o’zining
miqdoriy qiymatini, ularning sondagi joylashishi
o’zgarganda, o’zgartirmaydi. Sonning pozitsion sanoq
tizimida tasvirlash uchun ishlatiladigan turli raqamlar
miqdori (R) sanoq tizimini asosi deyiladi. Raqamlar
qiymati 0 dan R— 1 gacha oraliqda yotadi. Umumiy holda
ixtiyoriy aralash sonni R asosli sanoq tizimida yozish
quyidagi qator ko’rinishiga еga:
N=a_m-1P^m-1+ a_m-2P^m-2+…+ a_kP^k+…+ a₁P¹+ a₀P⁰+ a_-1P^{- 1}+
+ a_-2P^-2+…+a_-5P^-5 +… (1)
bu erda pastki indekslar raqamning sondagi
joylashgan joyini (razryadini) aniqlaydi:
• indekslarning musbat qiymatlari sonning butun qismi uchun (t ta razryad);
• manfiy qiymatlar-kasr qism uchun (s ta razryad).
Pozitsion sanoq tizimi-arabcha o’nlik tizimdir, unda
asos P_q =10, sonlarni tasvirlash uchun 10 ta raqam (0
dan 9 gacha) ishlatiladi.Nopozitsion sanoq tizimi-rimcha
tizimdir, unda har bir son uchun belgilarning maxsus
sonlar to’plami (birikmasi) ishlatiladi (XIV, CXXVII va
sh.o’.).
t - ta razryadda ko’rsatilishi mumkin bo’lgan еng katta butun son:
N_max=P^m-1 (2)
Kasr qismning 5 ta razryadida yozish mumkin
bo’lgan еng kichik qiymatli (0 ga tent bo’lmagan) son:
N_min=P^-5
Sonning butun qismida t ta, kasr qismida еsa s
razryadga еga bo’lgan holda, jami turli xil P^m+5 ta sonni
yozish mumkin.
Ikkilik sanoq, tizimi R_q=2 asosga еga va axborotni
aks еttirish uchun bor-yo’g’i ikkita raqamni: 0 va 1 ni
ishlatadi. Sonlarni bir sanoq tizimidan boshqasiga
o’tkazish qoidalari, shu jumladan (1) munosabatga
asoslangan qoidasi mavjuddir.
Misol:
101110,101₍₂₎ =1
•2⁵+|0*2⁴+1*2³+1*2²+1*2¹+0*2⁰+1*2^-1+0*2^-2+
+1*2^-3=46,625 ₍₁₀₎
Ya’ni ikkilik 101110,101 soni o’nlik 46,625 soniga tengdir.
Hisoblash mashinalarida ikkilik sonlarni
tasvirlashning ikkita shakli qo’llaniladi:
•
16-jadval
O'nlik va o'n oltilik raqamlarning ikkilik kodlar jadvali  R
aqam 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 А V S D Е F
 K 00 00 00 00 01 01 01 01 10 10 10 10 11 11 11 11
od 00 01 10 11 00 01 10 11 00 01 10 11 00 01 10 11
Misol: O’nlik 9703 soni ikkilik-o’nlik sanoq tizimida
quyidagicha bo’ladi: 1001011100000011.
Dasturlashda ba’zida un oltilik sanoq tizimi
ishlatiladi, undan sonlarni ikkilik sanoq tizimiga o’tkazish
juda oddiydir-razryadlab bajariladi (ikkilik-o’nlik tizimdan
o’tkazishga to’liq o’xshaydi).
O’n oltilik sanoq tizimida 9 dan katta raqamlarni
tasvirlash uchun harflar ishlatiladi: A=10, B=11, C=12,
D=13, E=14, F=15.
Misol. Un oltilik F17B soni ikkilik sanoq tizimida quyidagicha bo’ladi: 1111000101111011.
SHKda ma’lumotlarni tasvirlash variantlari.
Barcha axborotlar (qiymatlar) ikkilik kodlar
ko’rinishida tasvirlangan. Ishlash qulay bo’lishi uchun
ikkilik razryadlar to’plamlarini belgilash uchun quyidagi
atamalar kiritilgan-17-jadvalga qarang. Bu terninlar
odatda, ЕHM da saqlanayotgan va qayta ishlanayotgan axborotlar hajmining o’lchov birligi sifatida ishlatiladi.
 Guruhdagi ikkilik
razryadlar soni 1 8 16 8x1024 8x1024
2 8x1 024³ 8x1024⁴
 O'lchov birligi  KilobaytMegabayt Gigabayt Terabayt
nomi Bit bayt Paragraf
(Kbayt) (Mbayt) (Gbayt) (Tbayt)
Bir nechta bit yoki baytlar ketma-ketligini ko’pincha qiymatlar maydoni
deyiladi. Sondagi (so’zdagi, maydondagi va sh.o’.) bitlar nolinchi razryaddan
boshlab o’ngdan chapga qarab nomerlanadi.
SHKda doimiy va o’zgaruvchan uzunlikdagi maydonlar qayta ishlanishi mumkin. Doimiy uzunlikdagi maydonlar
so’z-2 bayt ikkilangan so’z-4 bayt
yarim so’z— 1 baytkengaygan so’z-8 bayt.
Qayd qilingan vergulli sonlar ko’pincha so’z va yarim so’z hajmiga еga;
ko’chib yuradigan vergulli sonlar ikkilangan va kengaygan so’z hajmiga еga.
O’zgaruvchan uzunlikdagi maydon 0 dan 256 baytgacha bo’lgan
istalgan o’lchamga еga bo’lishi mumkin, lekin baytlar soni albatta butun
bo’lishi kerak.
Misol. Struktura jihatidan- 193₍₁₀₎= -11000001₍₂₎ sonini yozish SHK razryad to’rida quyidagicha ko’rinadi.
Qayd qilingan vergulli so’z shaklidagi son ishorasi bilan:
Son ishorasi  Sonning absalyut qiymati
Razryad nomeri 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0
 son 1 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 1
Qo’zg’aluvchan vergulli ikkilangan so’z shaklidagi son: joylashtirilgan
va ochilgan shakllar deb ataluvchi o’zgaruvchan uzunlikdagi maydonlar bilan
tasvirlanishi mumkin.
Joylashtirilgan shaklda har bir o’nlik son uchun 4 tadan ikkilik razryad
(yarim bayt) ajratiladi, bunda son ishorasi son yarim baytining ungdan
oxirida kodlanadi (1100-"+" belgisi va 1101-"-" belgisi).
Joylashtirilgan shakl maydoni strukturasi:
Bu erda va keyinchalik: R_q- raqam, Ishora-son ishorasi.
Joylashtirilgan shakl SHKda odatda ikkilik-o’nlik sonlarda qo’shish va
ayirish amallarini bajarishda ishlatiladi.
Ochilgan shaklda har bir o’nlik raqam uchun butun bayt ajratiladi,
bunda har bir baytning (еng kichigidan tashqari) katta yarim baytlari (zona)
SHKda OOP kodi bilan (ASCII-kodiga mos ravishda) to’ldiriladi, kichik
(chapdagisi) yarim baytlarda еsa oddiy yo’l bilan o’nlik raqamlar kodlanadi.
Еng kichik (ungdagi) baytning katta yarim bayti (zona) son ishorasini
kodlash uchun ishlatiladi.
Ochilgan shakl maydoni strukturasi:
Ochilgan shakl SHK da ma’lumotlarni SHK ga kiritish-chiqarishda
hamda ikkilik-o’nlik sonlarda ko’paytirish va bo’lish amallarini bajarishda
ishlatiladi.
Misol.
-193₍₁₀₎ = -000110010011₍₂.₁₀₎ SHKda shunday tasvirlanadi:
joylashtirilgan shaklda ochilgan shaklda