Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti tuproqshunoslik va geografiya kafedrasi
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2 . Buxoro vohasining iqlimi.
Buxoro vohasi Markaziy Osiyoning Qizilqum cho’lining salkam o’rtasidan o’rin olganligi sababli (subtropik) janubiy cho’llarga xos iqlimiy xususiyatlarga egadir. Buxoro vohasi geografik joylashishi jihatdan yarim sahro hududiga kirib Orol dengiziga yaqin joylashgan. Oxirgi yillarga sug’orish uchun olinayotgan suvlarning qaytmasligi, dengizga borayotga suvning juda kamligi oqibatida katta-katta maydonlarda dengiz tubining ochilib qolishi holatlari kuzatilmoqda. Buning natijasida Orol dengizi atrofida joylashgan maydonlarning tuproq-iqlim sharoitlarining o’zgarishiga yerlarning ikkilamchi sho’rlanishiga hamda meliorativ holatining buzilishiga sabab bo’lmoqda. Buxoro vohasining havoning o’rta yillik temperaturasi +14.2 +15.1 0 C. havoning o’rta oylik temperaturasi vegetatsiya davrida +22,8 +24,2 0 C. Eng issiq oy-iyul oyi (+28.3+25.6 0 C), eng sovuq oy yanvar (-15-14 0 C). Havoning o’rtacha oylik namligi 51-53 %, ya’ni havoning juda ham quruqligini ko’rsatadi. Juda ham yuqori temperatura va havoning quruqligi katta miqdorda bug`lanishga sabab bo’ladi. Suv sathidan bug`lanish bir oyda 1752-2117 mm ni tashkil etadi. Namlikning asosiy qismi vegetatsion davrida (1412-1708 mm) bug`lanadi. Bu davrda tuproqda namlikni saqlash uchun kurashish eng muhimdir. Ko’p yillik ma’lumotlariga ko’ra yog’ingarchilik miqdori viloyatimizda 137,2 mm ni tashkil etib, 60 % yog’in-sochin miqdori asosan yanvar - aprel oylariga to’ri keladi. Yer usti suv bug’lanishi esa yil davomida 1700 mm atrofida bo’ladi. Buxoro viloyatining iqlimi keskin kontinental bo’lib, qishi quruq, ayozli sovuqlardan, yozi esa o’ta quruq - issiq garmsellardan iborat. Deyarli yil davomida keskin shamollar esib, uning qariyib 60% 16 -20 m/sek tezlikda, 15 % esa 10 -16 m/sek tezlikda essada, iyul, avgust oylarida yuqori darajadagi issiq shamollar esib, ular garmselga aylanadi. Natijada nisbiy havo namligi shu kunlarda 10-15 % ga tushib ketadi. Oqibatda barcha qishloq xo’jalik ekinlariga, ayniqsa g’o’za hosildorligiga salbiy ta’sir etadi. Bunday tuproq iqlim sharoitida qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori va sifatli hosil yetishtirishning o’zi
20
bo’lmaydi, albatta. Shuning uchun bizning viloyatimiz tuproq - iqlim sharoitida dexqonchilikda yuqori agrotexnik tadbirlarni qo’llash, ilg’orlar tajribasini va ilm-fan yutuqlarini ishlab chiqarishga tadbiq etib, ulardan oqilona foydalanish muxim axamiyatni kasb etadi. Buxoro meteorologiya rasadxonasidan ko’p yillik va 2015- 2016-2017 yillar uchun olingan ob-havo ma’lumotlaridan foydalanamiz. Ushbuni taxlil qiladigan bo’lsak, 2015 yil yanvar oyining o’rtacha havo xarorati 5,5°C ni va 2016 yilda esa 2,7°C ni tashkil etib, ko’p yillikka nisbatan +5,1+1,6°C ni va 2015 yilga nisbatan 1,8 daraja iliqroq bo’ldi. Yuqori havo xarorati ko’p yillikka nisbatan 5,3°C past keldi. Eng pastki havo xarorati 2015 yilda -3,8 ni, 2016 yilda 2,7°C ni tashkil etgan xolda, 2017 yilda 4,3°C dan iborat bo’ldi. Shuningdek, shu oyda yog’gan yog’ingarchilik 36 mm, 2015-2017 yillarda 16,4 mm ni tashkil etib, ko’p yillikka nisbatan 20 mm kamroq bo’ldi. Fevral oyidagi o’rtacha havo xarorati 2015 yilda 4,7, 2016 yilda 2,7°C va 2017 yilda 4,3°C ni tashkil etdi. Boshqa oylaridagi iqlim sharoitlarini taxlil qiladigan bo’lsak, eng yuqori havo xarorati iyun oyida kuzatilib, 2015 yilda 34,2 ,2016 yilda 40,7 va 2017 yilda 41,4 °C dan iborat bo’lib, ko’p yillikka nisbatan 7,8; 1,3; 1,8°C salqinroq keldi. Shu oyida yog’gan yog’ingarchilik 2015 yilda 76 mm, 2016 yilda 43,5, 2012 yilda 13,7 mm ni tashkil etdi. Aprel oyida o’rtacha havo xarorati 2015 yilda 15,2 , 2011 yilda 15,4 va 2017 yilda esa 17,7°C ni yuqori havo xarorati 2015 yilda 34,7, 2011 yilda 34,7 va 2017 yilda 34,6°C dan iborat bo’lib, ko’p yillikka nisbatan 2,3-2,3-2,4°C ga fark qilib, pastki havo xarorati yillar bo’yicha mos ravishda 0,9-2,8-1,3°C ni tashkil etib, shu oyda yog’gan yog’ingarchilik miqdori 21,1-31,4-16,3 mm dan iborat bo’ldi. Ayniqsa, mart va aprel oylarida yog’gan yog’ingarchilik 2015 yilda 52,8 mm, 2016 yilda 42,9 mm va 2017 yilda 40,3 mm dan iborat bo’lib, ayni ekish mavsumiga to’g’ri keldi. Natijada viloyatimiz dexqonlari uchun ekish mavsumida bir oz qiyinchililarni tug’dirib, barvaqt ekilgan chigitlar viloyatimizning og’ir, loy, yopishqoq tuproqdan iborat bo’lgan qismlarida, erta ekilgan chigitlar unib chiqmadi va qayta buzib ekishga majbur bo’ldilar. Garchand bahor oylarida yog’gan yog’ingarchiliklar paxtachilik soxasida bir oz noqulayliklarni keltirgan bo’lsada, ekish mavsumi ayni pallada 21
ekilganligi sababli, nihollarni to’liq undirib olishga imkoniyat yaratildi. Yoz oylarida ( iyun, iyul, avgust) o’rtacha havo xarorati ko’p yillik va 2015 yilga nisbatan aytarli darajada katta farq kuzatilmadi. Yuqori havo harorati xam ko’p yillik bilan solishtirganimizda, iyun oyida 2015 yilda 39,3°C, 2016 yilda 42,4, 2017 yilda esa 46,2°C ni tashkil etdi. Shu oylar davomida 2017 yilda yog’ingarchilik 8,1 mm ni tashkil etib, xasharotlarning ayniqsa shirincha va oq qanotlarni ko’payishiga qulay imkoniyat yaratilda. Kuz oylaridagi havo xaroratini taxlil qiladigan bo’lsak, o’rtacha havo xaroratning ko’p yillik va 2015 yilga nisbatan yillar bo’yicha o’zgarish amplitudasi orasida aytarli darajada farq kuzatilmadi. 2016 yil bilan solishtirganda ko’p yillikka nisbatan 3,1°S sentyabr oyida, 1,9°S (iliq) oktyabr oyida farq borligi kuzatildi. Pastki havo harorati esa sentyabr oyida ko’p yillikka nisbatan 2015 yilda 4,2°C, 2011 yilda -6°C, 2017 yilda esa -9,7°C issiqroq bo’lib, yog’gan yog’ingarchilik miqdori esa 2015 yilda 0,5 mm, 2016 yilda 0,3 mm va 2010 yilda 0,5 mm ni tashkil etdi. Shunday qilib, 2015-2017 yillarda o’simlikning o’sishi va rivojlanishi davrida eng yuqori havo xarorati 42,4°C ni, pastki havo xarorati -9,7°C ni, yog’ingarchilik miqdori yillar bo’yicha mos ravishda 137,2; 170,5 va 98,1 mm ni va samarali havo xarorati 2561°C, 2873°C va 2842°C ni tashkil qildi (1-jadval). Viloyatimiz paxtakorlari ob - havo sharoitining og’ir kelishiga qaramay, tabiat injiqliklarini mardonavor yengib, 2015-2017 yillarida -360,2; 383,0 va 395,3 ming tonna paxta (hosildorlik 29,0; 30,6 va 30,8 st/ga), g’alla yalpi hosili 277,4; 299,1 va 320,4 ming tonna (hosildorlik 45,6; 48,9 va 52,4 st/ga). Paxta, don va pilla bo’yicha respublikamiz viloyatlari orasida yetakchi o’rinlarni egallab, oldiga qo’yilgan rejalarni sharaf bilan ado etdilar.
|