2.2.1-jadval
23
O’zbekiston ulkan Yevro Osiyo kontinentining markazda joylashgan
mamlakat hududidan beshdan bir qismi bo’lib, O’rta Osiyoning cho’l va yarim
cho’l yerlarini egallaydi. Bu o’lka janubiy sharq va sharq tomondan baland tog’
tizmalarda borib tutashadi. Shimoliy – janubiy tomondan Qozog’iston cho’llari
bilan chegaradosh. Shimoliy sharq va sharqda Tyanshan, Hisor – Oloy tog’
tizmalariga qo’shiladi. Janubiy va janubiy Qizilqum va qoraqum cho’llari o’rab
olgan. Amudaryo bo’ylab g’arb tomondan esa uncha baland bo’lmagan. Ustyurt
platosi bilan chegaradosh. Respublika hududidagi mavjud iqlimning muhim
omiliga yer yuzasiga tushayotgan va ayniqsa yoz oylarida kuchayadigan qo’yosh
radiatsiyasi hisoblanadi. Buxxoro vohasidagi iqlimiy xususiyatlarni hisobga olgan
holda qishloq xo’jalik ekinlarining vegetatsiya davri normal o’tishi uchun hamda
tuproqlarning fizik kimyoviy holatlarini normal saqlash uchun kerakli barcha
agrotexnik tadbirlarni o’z vaqtida o’tkazish zarur hisoblanadi.
24
III bob. Buxoro vohasi tuproqlarida sho’rlanish jarayonlariga ta’sir
etuvchi faktorlar.
3.1Tuproq sho’rlanishining asosiy omillari.
Tuproq va unig qatlamlarida tuzlarning to’planishiga asosiy sabab
birinchidan atmosfera yog’in-sochini, ikkinchidan sizot suvlari, uchinchidan tuproq
hosil qiluvchi ona jinslar va nixoyat shamol harakati xamda oqar suvlarning
sustligidir. Bu xodisa ko’pincha issiq va quruq iqlimli zonalarga xos bo’lib,
Markaziy Osiyo, Kavkaz oldi, Qora tuproqli o’lkalarda keng tarqalgandir.
Sho’rlangan tuproqlar tarkibida suvda oson eriydigan tuzlarni umumiy miqdori
0,25%dan katta va madaniy o’simliklarni o’sishiga xalaqit beradigan yoki
o’stirmaydigan tuproqlarga aytiladi. Zaxarli tuzlar tarkibiga xloridlardan NaCl,
MgCl, CaCl, karbonatlardan Na
2
C0
3
, MgC0
3
lar kiradi. Bundan tashqari
sho’rlangan tuproqlar sho’rxoklar, sho’rtoblar va solodlashgan tiplarga bo’linadi.
Tajriba nuqtai nazaridan olib qaraganda, tuzlar ko’pincha oqar suvlar yoki sizot
suvlar bilan birgalikda tuproqqa kelib to’planadi. Tuzlarning suv bilan kelib
tuproqqa tarqalishi, ko’proq quyidagi maxalliy tabiiy sharoitlarga: joyning relyevi
va geologik tuzilishiga, tuproq-gruntining suv o’tkazadigan (filtrlash) xossalariga
va boshqalarga xam bog’liq. Misol uchun daryolarni olib qaraydigan bo’lsak, ular
o’zlarining oqish tezligi va oqib chiqadigan manbalariga qarab xar xil, katta-kichik
toshlar, shag’allar, qumlar va x.k.larni olib keladi, oldin katta-katta tosh
siniqlarining minerallari, keyinchalik kichiklari va daryo o’zanida qumoqlar xolida
loylar to’planadi.
1. Tuproq tarkibida tuzlarni to’planishi va aralashishida iqlimning roli.
Biz yuqorida aytganimizdek, sho’rlangan tuproqlar cho’l zonasining issiq va
quruq oblastlarida keng tarqalganligini faqatgina tuzlarni oz qismi boshqa
zonalarda tuproqni sho’rlangan jinslarida va atmosfera namligi yuqori bo’lmagan
xamda dengiz qirg’oqlarida suvlar olib kelgan tuzlar tarqalgan. Quruq va issiq
o’lkalarda tuzlarni hosil bo’lishi atmosfera yog’in sochinining yerning chuqur
qatlamlarigacha namlatmasligi, grunt suvlarining tuproq yuzasiga yaqin
25
joylashganligi va parlanishning nixoyatda ko’pligi, tuproq va grunt suvi tarkibida
tuzlarning ko’pligi tuproq va grunt suvi tarkibida zaxarli tuzlarning to’planishiga
sabab bo’lmoqda. Bizga ma’lumki, parlanish miqdori iqlimiy sharoitlarga bog’liq
ravishda ikki xil ko’rinishda bo’ladi. Birinchidan, erkin suv yuzasidan parlanish,
ikkinchidan tuproq yuzasidan parlanish. Keltirilgan jadvaldan shu narsa ko’rinib
turibdiki, shimoldan janubga qarab yurgan sari bug’lanish ortib borishini ko’ramiz,
shunga ko’ra parlanish xam bir me’yorda ortib boradi.
3.1.1-jadval
Dostları ilə paylaş: