Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti tuproqshunoslik va geografiya kafedrasi
Daryo, vodiylardan olinib kelishi mumkin bo’lgan yengil eruvchi tuzlar
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Daryo, vodiylardan olinib kelishi mumkin bo’lgan yengil eruvchi tuzlar
Daryolar Daryo vodiylarining maydoni, km 2
Shamol orqali tuzlarni olib kelinishi amaliyoti, t/km Daryolar bilan olinib kelinayotgan tuzlarni umumiy miqdori, t Daryolarni past qirg’oqlarida tuzlarni olib kelinishi, kg Volga 1401949
2 2804000
8000000 Amudar
yo 308804
10 3090000
22600000 Sirdaryo 246861 10
265000 -
Keltirilgan jadvaldan ko’rinib turibdiki, Volga daryosida tuzlarni shamol orqali olib kelinishi solishtirma og’irligi umumiy tuzlarni ximiyaviy oqimiga nisbatan 30%ni tashkil qilib, Amudaryoda esa faqat 1,5%ni tashkil qiladi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, daryolar o’zlarining hosil bo’lish manbalariga va unda erigan tuzlarni miqdoriga qarab juda ko’p miqdorda tuzlarni olib kelib dengizlarga yotqizar ekan, lekin bu tuzlar shamollar ta’sirida sug’oriladigan va quruq yerlarga olib ketilib, tuz jamg’armasi sifatida to’planadi. Tuproq yer usti va yer osti suvlarining tarkibida asosan kalsiy (Ca), magniy(Mg), natriy (Na), kaliy(K), kislorod(O), xlor(CI), oltingugurt(S), uglerod (C), azot(N) elementlari boshqa elementlarga nisbatan ko’proq uchraydi. Bu elementlar tog’ jinslari va minerallar tarkibida bo’lib, suv, shamol, iqlim va biokimyoviy omillar tasirida yemirilib tuzlarni hosil qiladi. Tabiatda tuzlarning asosiy manbalari quyidagilar hisoblanadi.
29
1. Tog’ jinslari va minerallarning yemirilishi. 2. Vulqon otilishi. 3. Yer yuzasiga yaqin joylashgan gumbaz, tosh tuzlar (tosh konlari) 4. Yerning tub qatlamlaridan chiqayotgan sho’r buloqlar. 5. Biokimyoviy omillar ta’sirida tuzning paydo bo’lishi (sho’rhok va sho’rtob yerlarda o’sadigan o’simliklarning kul hosil qilishi va bu kulning tarkibida juda ko’p miqdorda natriy xlor va natriy sulfat borligi) O’zbekistonning sug’oriladigan mintaqalarda yerlar asosan sho’rlanish va botqoqlanish tufayli noqulay holatga keladi. Tuzning kelib chiqishi, tuz hosil bo’lish asosiy manbalari haqidagi masalalar fan va qishloq xo’jalik uchun katta nazariy va amaliy V.A.Kovda ma’lumotlari bo’yicha quyidagi tuz to’planish sikllari mavjud: 1) Quruqlikda tuz to’planish sikllari, ya’ni materiklarning ichki qismlaridagi berk o’lkalarda tuzlarning bir joydan ikkinchi joyga borib to’planishi.
2) Dengiz yaqinida tuz to’planish sikllari, ya’ni dengiz sohillarida va sayoz suvli qo’ltiq qirg’oqlarida dengiz suvlarining to’planishi. 3) Deltalarda tuz to’planish sikllari, ya’ni daryo suvlarining quruqlikdan olib keladigan tuzlari hamda turli vaqtlarda dengiz tomonidan keladigan tuzlar. 4) Yer osti suvlarining bug’lanishidan tuz to’planishi, bunda yerning chuqur qatlamlaridagi sho’r suvlarni tektonik yoriqlar orqali yer yuzasiga chiqishi va bug’lanishi. 5) Antropogen tuz to’planishi , yani sho’r yerlarni meyoridan ortiqcha sug’orish, sug’orish tarmoqlaridan filtrlanayotgan suvlar evaziga minerallashgan sizot suvlarining ko’tarilishidan hamda sho’r suvlar bilan ekinlarni sug’orish oqibatida to’planayotgan tuzlar Shu bilan birga ekinlarga meyoridan ortiqcha mineral o’g’itlarni solinganda ham tuproqda tuzlar ko’payadi. Tuzlarning tarqalishida yer usti, yer osti, sizot suvlari va shamol kata rol o’ynaydi. Suv, shamol, harorat, biokimyoviy jarayonlar ta’sirida tog’ jinslari va ularning tarkibidagi minerallar asta-sekin yemirila boradi. Oqibatda xlor va oltingugurt elementlari ajralib chiqib, keyinchalik xlorid va sulfat tuzlari hosil qiladi. Nurash jarayonida esa sulfat kislota hosil bo’ladi; bu kislota tarkibida natriy, 30
magniy yoki kalsiy bo’lgan minerallar bilan reaksiyaga kirishishi natijasida osongina oddiy sulfat tuzlarini hosil qiladi. Bundan tashqari bir qancha mineral moddalarning tarkibida xlorid yoki sulfat tuzlari sof holda mavjuddir. Shu tuzlar tog’ jinslari nuraganda ajralib chiqadi. Ko’pgina hududlarda chuqur issiq buloqlar tuz hosil qiluvchi manba hisoblanadi. Bunday buloqlardan tuzlar ham , gazlar ham ajralib chiqadi Tuz hosil bo’lishida yer yuzasiga chiqib qolgan gumbaz shaklida yer osti tosh tuzlari ham ishtirok etadi. O’rta Osiyo cho’llarida yangi yoki qoldiq tuz qatlamlari uchraydi. Shu qatlamlarning qalinligi ba’zan necha o’nlab va yuzlab sm-ga boradi hamda ularning tarkibida 90-100 % tuz bo’ladi Tuz hosil bo’lish va to’planish jarayonlarida biokimyoviy omillarning ham ta’siri bor. Sizot suvlarida juda ko’p miqdorda turli minerallar, organik moddalar va kolloidlar bo’ladi. Sizot suvlar tarkibida suvda eriydigan moddalarning miqdori 0,01dan 200 g/l gacha boradi. Sizot suvlar minerallashganlik darajalari bo’yicha quyidagi guruhlarga va tiplarga bo’linadi Issiq iqlimli hududlarda tuproqning kapillyarlik xossasi yaxshi bo’lsa va harakatsiz, sho’rlangan sizot suvlar sathi yuza (1-3 m) joylashganida, bu suvlar ko’p bug’lanadi. Natijada tuz asta-sekin yig’ila boradi va tuproqlar yoppasiga sho’rlana boshlaydi. Sizot suvlar minerallashgan mintaqalarda, ular sathining ko’tarilib ketishi natijasida ham tuproqlar sho’rlanadi. O’zbekiston sharoitida eng kuchli xavf solib turgan holat - bu minerallashgan sizot suvlari sathining yuqoriga ko’tarilishidir.
|