Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti tuproqshunoslik va geografiya kafedrasi
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SHO’RXOKLAR
|
34
Hozirgi vaqtda respublikaning 2170,7 ming gektardan ziyod sug’oriladigan yerlari turli darajada sho’rlangan bo’lib, shundan 17,5 ming gi sho’ri yuviladigan yerlar. 1344,6 ming gi kuchsiz sho’rlangan, 663,5 ming gi o’rtacha sho’rlangan va 162,6 mingi kuchli sho’rlangan yerlarni tashkil etadi. SHO’RXOKLAR Eng ustki 0-30 va 0-40 sm qalinlikda 1-3%, va unda ko’p suvda eruvchi tuzi bo’lgan tuproqlarni biz sho’rxok tuproqlar deb ataymiz. Tabiiy sharoitda sho’rxok tuproqlarda o’simlik o’smaydi yoki galofit sukkulet o’simliklarigina o’sadi. Tuproqlarning sho’rlik darajasi kartogrammalarni tuzishda biz suvda eruvchi tuzlarning kimyoviy tarkibiga qarab sho’rxok tuproqlarni quyidagicha bo’lamiz: Sodali tuproqlar. Bularda asosan Na va qisman Mg tuzlari bo’lib, bu tuzlarning o’simlikka zararlilik darajasi eng yuqoridir. Buning sababi, bu tuzlarning ishqoriy darajasi 9,5-10,5 bo’lishida. Bu tuproqlarni o’zlashtirish uchun meliorastiya davrida tuproqning suv o’tkazishini yaxshilash, chuqur qilib plantaj bilan xaydash, vaqtinchalik foydalanish uchun sayoz, lekin qalin zovur-ariqlarni o’tkazish, gips va kislota qoldiqlari solib, tuproq muxitini neytrallash kerak. Sholi ekib, bu tuproqlarni yozda yuvish yaxshi natija beradi. Bunday tuproqlar O’zbekistonda juda oz tarqalgan, lekin Orol dengizining quriyotgan yerlarida uchramoqda. Sulfatli sho’rxoklar tarkibiga tuzlar bilan sho’rxoklar kiradi. Sulfat tuzlarining o’simlikka toksik (zararli) miqdori unchalik yuqori emas, tuproq fizikasi xam ancha yaxshi, tarkibida gips bo’lganligi tufayli yuvilganda sho’rtoblashmaydi, zovur kanallari sho’r yuvish davrida yaxshi foyda beradi. Xloridli sho’rxoklar. Bu tuproqlarning tarkibida CI - va ba’zi S0 4 tuzlari bo’lib, bu tuzlarning toksik darajasi yuqori. Xlorid sho’rxoklari va bularning sizot suvlarida umumiy tuz miqdori xamma vaqt yuqori bo’ladi. Nitratli sho’rxoklar tarkibiga NaN0 3
sho’rxoklar xloridli sho’rxoklari bilan teng. Tuproqning sho’rlik darajasi qancha ko’p bo’lsa, bunday sho’rxoklarda xlor tuzining miqdori xam shunchalik ko’p bo’ladi va aksincha, sho’rlik darajasi kamayishi bilan sulfat tuzlari, ishqoriy karbonat tuzlarining miqdori ortadi. Aktiv sho’rxoklar. Bu sho’rxoklar sizot suvlari 35
bilan bog’liq bo’lib, "pardali kapillyar" suv yer betigacha ko’tarila olishi mumkin bo’lgan chuqurlikda yotadigan yerlarda hosil bo’ladi. Agarda bunday tuproqlarning sizot suvlari 5-10 g/l atrofida sho’rlangan bo’lsa, u vaqtda bunday tuproqlarning tuzini 5000 m 3 suv bilan yuvish yaxshi natija beradi. Bunday tuproqlarning sho’rini yuvish va meliorastiya davrida ko’pincha sayoz, oralig’i 30-40 metrdan o’tkazilgan vaqtinchalik zovurlardan foydalaniladi. Qoldiq (quruq) sho’rxoklar. Aksariyat quruq arid iqlimli zonalarga sizot suvlari 10-15 m va undan xam chuqurroqda joylashgan bo’lsada, lekin maksimum tuzi tuproqlarning ustki qatlamida bo’lgan sho’rxoklar bor. Bu sho’rxoklarning orasida "soxta qum" deb ataluvchi chang zarrachalari bilan tuz aralashmalaridan hosil bo’lgan tuz barxanlari xam uchraydi. Bunday tuzdan tashkil topgan dyunalar, barxanlar shamol bilan tarqalib, atrof tuproqlarni sho’rlatuvchi manbalik rolini o’ynaydilar. Bunday sho’rxoklarni o’zlashtirishda uning ustki tuz qatlamini mexanik yo’l bilan surib tashlash mumkin, so’ngra tuprog’iga qarab, 7-10 ming kub suv bilan dastlab zovurlarsiz, so’ng sizot suvi ko’tarilib, bu yer betidan 3,5-5,0 m chuqurlikdan so’ng zovurlar yordamida yaxshilab yuvish tavsiya qilinadi. Sho’r tuproqlar tarqalgan hududlar katta miqyosdagi tuproq- geokimyoviy formatsiya bo’lib, turli xil tuproqlarni o’zida birlashtiradi. Uning umumiy belgilari quyidagilardan iborat: akkumulyativ yoki paleakkumulyativ landshaftlarda hosil bo’lishi, yuqori konsentratsiyadagi eritmalarda suvda oson eruvchi tuzlarning tuproq hosil bo’lish jarayonlarida ishtirok etishi, o’simliklarning yoxud tuproq eritmalarining yuqori konsentratsiyasi yoxud u yoki bu tuproq qatlamlaridagi o’ta yuqori ishqoriylik sababli normal o’sishi va rivojlanishi uchun noqulay sharoitlarni vujudga kelishi (bundan sho’r tuproqlarda o’suvchi galofitlar mustasno) va boshqalar. Dunyo tuproq xaritasidagi (FAO) tuproqlar sistemastikasida (tizimida) yuqorigi 0-15 sm li qatlamda 3% dan ortiq miqdorda tuz ushlagan tuproqlar sho’rxoklar guruxiga kiritilgan. Yuqorida ko’rsatilgan miqdordagi tuzlar tuproqning yuza qatlamida emas, balki chuqurroq qatlamlarida bo’lgan tuproqlar sho’rxokli tuproqlar va shu miqdordan kam bo’lgan lekin tuproqning xoxlagan qatlamlarida joylashsa sho’rxoksimon tuproqlar deb ataladi. Demak, 36
tuproqlar tuzlarning tuproq profilida joylanishiga qarab yuza va chuqur sho’rxoksimon bo’lishlari mumkin. Sho’rxoklarning tarqalgan asosiy hududlari subareal va subtropik mintaqalarning dasht va yarim dasht mintaqalari xisoblanadi. Sho’rxoklar maydoni yer sharida 69,8 mln. gektarni tashkil qiladi. Sho’rlangan tuproqlar deb tuproq profilida madaniy o’simliklar (galofit bo’lmagan-sho’rga chidamsiz) ning rivojlanishi uchun zaxarli ta’sir etuvchi suvda oson eruvchi tuzlarning miqdoriga aytiladi. Suvda oson eruvchi tuzlarga sovuq suvda gipsning (CaSO 4 2H 2 O) eruvchanligidan (2 g/ l. atrofida) ortiq eriydigan tuzlar kiradi. Tuproqning yuqorigi 0-30 sm li qatlamida 0,6% ortiq soda 0,1% dan ortiq xlor va 2% dan ortoq -sulfatlar ushlagan sho’rlangan tuproqlar sho’rxoklar deb ataladi . Bunday tabaqalanish tuzlarning turlicha zaxarligidan kelib chiqadi. Masalan, eng zaxarli
tuz soda (Na 2 CO 3 ) xisoblanib, uning 0,6% miqdori tuproqni butunlay unumsiz yerga aylantirib, 0,1% atrofidagi miqdori o’simliklarning normal o’sishi va rivojlanishiga salbiy ta’sir etadi. barcha sho’rlangan tuproqlar maydoni esa 240 mln. gektarni tashkil etadi Sho’rlangan tuproqlar ikkita katta guruhga bo’linadi:
1.Sho’rhoksimon va sho’rhok 2.Sho’rtob va sho’rtobli Yer usti 0-30 sm tuproq qatlamida 0,6-2,0 % gacha tuzlari bo’lgan tuproqlar sho’rhokli tuproqlar; 2 % va undan ortiq bo’lsa sho’rhok tuproqlar deyiladi.
Tuproqning ostki 30-100 sm qatlamida 0,3-0,6 % tuz mavjud bo’lgan tuproqlar sho’rhoksimon tuproqlar deyiladi. Sho’rhoksimon va sho’rhok tuproqlar yer sharining qirg’oqchil mintaqalarida keng tarqalgan. Sho’rlangan tuproqlar tuzli qatlamning joylashish chuqurligiga va undagi tuzlarning miqdoriga qarab quyidagi guruhlarga bo’linadi; Sho’rlanmagan - tuzli qatlam 150-200 sm chuqurlikda bo’lib, tuz miqdori 0,3 % dan oshmaydi. Kuchsiz sho’hoksimon - tuzli qatlam 80- 120 sm chuqurlikda bo’lib, tuzlar 0,3-0,6 % bo’ladi. Sho’rhoksimon - tuzli qatlam 30-80 sm da bo’lib, tuz miqdori 0,6-1,0% bo’ladi. Sho’rhokli - tuzli qatlam 0-30 sm da bo’lib, tarkibida tuz miqdori 0,6-2,0 % bo’ladi. Sho’rhok - tuzli qatlam yer yuzasidan boshlanib, tarkibida 2 % va undan ortiq miqdorda tuzlar 37
mavjud bo’ladi. Yerlarni melorasiya qilishda sho’r tuproqlarni sho’rlanish darajalari va sho’rlanish tiplarini o’rganish muhim amaliy ahamiyatga ega. Sho’rlangan tuproqlar tarkibidagi tuzlarni anion va kationlarining o’zaro nisbatlari bo’yicha sho’rlanish tiplariga bo’linadi. Sho’rhok va sho’rhoksimon tuproqlar tarkibida ko’proq natriy xlor va natriy sulfat tuzlari bo’ladi. Bunda tuproq singdiruvchi kompleksi (TSK) tarkibida juda oz miqdorda natriy bo’ladi. Sho’rtob va sho’rtobli tuproqlar deb turoq singdiruvchi kompleksida ko’p miqdorda natriy bo’lgan tuproqlarga aytiladi. Tuproqdagi singigan barcha kationlar yigindisiga (kalsiy, magniy, natriy, kaliy, vodorod, ammiak) singdirish sig’imi deyiladi va 100 g tuproqdagi milliekvivalentlarda ifodalanadi. O’zbekiston sharoitida sho’rtob va sho’rtobli tuproqlar juda kam uchraydi. Lekin ular kuchli minerallashgan sizot suvlari mavjud yerlarda uchrab turadi. I.P.Antipov-Karatayev ushbu tuproqlarni quyidagi tasnifga bo’lgan: 1) sho’rtobsiz - 5 % dan kam (tuproqdagi singigan natriyning singigan kationlar milligramm-ekvivalent yig’indisiga nisbatan % hisobidagi miqdori), 2)oz sho’rtobli — 5-10 %, 3) sho’rtob 20 % dan ortiq.
Sho’rtobli tuproqlarning tarkibida 5-20 % singdirish sig’imiga nisbatan natriy bo’lganda ularning fizik-kimyoviy xossalari yomonlashadi. Sho’rtob tuproqlarning fizik-kimyoviy xossalari mutloq yomon bo’lib, bunda hech qanday ekin o’smaydi. Tuzlarning o’simliklarga zararli ta’siri ma’lum darajada ularning suvda eruvchanligiga ham bog’lik. Zararsiz va kam zararli tuzlar suvda (CaS0 4 ,
3 , MgS0
3 ,) ion eriydigan tuzlardir. Bu tuzlardan CaS0 4 va MgS0
3 qiyin eriydi, CaC0 3
miqdorda bo’lganida ham o’simliklarga zararli ta’sir ko’rsatadi. Shuni nazarda tutish kerakki, tabiiy eritmalarda gazlarning eruvchanligi ko’pgina sabablarga bog’lik bo’ladi. Masalan, CaSO4 suvda deyarli erimaydi, Lekin Cl yoki SO 4 ionlari ishtirokida uning eruvchanligi zo’rayib ketadi. Tuproq eritmasida NaC1 bo’lganida CaS0
4 ning eruvchanligi ancha ortadi, MgS0 3 bo’lganida esa kamayadi. Tuz aralashmalari o’simliklarga uncha zararli ta’sir ko’rsatmaydi, hatto ancha yuqori konsentrasiyada bo’lganida ham alohida olingan zararli tuzlarnikiga qaraganda kam bo’ladi. Bunday hodisaga tuzlar antagonizmi deb ataladi. Masalan Nac1 yoki
38
MgS0 3 tuzlari alohida olinganida ancha zararli. Lekin Nac1 yoki MgS0 3 eritmasida ma’lum miqdorda CaCl bo’lsa, tuz aralashmasining zararlilik ta’siri kamayadi.
Antagonizm asosan tuz kationlarida namoyon bo’ladi. Eng kuchli antagonistlar natriy va kalsiy kationlaridir. Tuproqlar sho’rlanish darajasiga ko’ra: sho’rlanmagan, kuchsiz sho’rlangan, o’rtacha sho’rlangan, kuchli sho’rlangan va sho’hoklarga bo’linadi. Tuproqlarni sho’rlanish darajasiga qarab, guruhlarga ajratishda ularning tarkibidagi suvda oson eriydigan tuzlarning umumiy miqdoriga va xlor ionining miqdoriga e’tibor byeriladi. 3.2.1-jadval Yüklə 0,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|