Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti tuproqshunoslik va geografiya kafedrasi
Sizot suvlarning minerallashganligi
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sizot suvlarning minerallashganligi
№ Minerallashganligi Minerallashganlik darajasi,(g/l) 1 2 3 4 5 6 7 8 Minerallashmagan Juda kuchsiz minerallashgan Kuchsiz minerallashgan O’rtacha minerallashgan Kuchli minerallashgan Juda kuchli minerallashgan Namakobga yaqin Namakob
1 1-3
3-4 5-10
10-20 20-40
40-50 50
Ayniqsa zovur-kollektor tarmoqlari mavjud bo’lmagan yoki yaxshi ishlamaydigan hududlarda, ular sathi yuqoriga ko’tariladi va tuproqlarni sho’rlantirib yuboradi. Sizot suvlari minerallashgan mintaqalarda, ular sathini mutlaqo yuqoriga ko’tarilishiga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Buning uchun ekinlarni sug’orish rejimini to’g’ri belgilash, sug’orish tarmoqlaridan filtrasiyaga sarf bo’layotgan suvlarni kamaytirishga erishish lozim. Tuproqning paydo bo’lish jarayonida hamda sho’rlanish va botqoqlanishda tabiiy gidrogeologik sharoitlar, yani sizot suvlarining joylashish chuqurligi,oqim tezligi va minerallashganligi katta ahamiyatga ega. Shuning uchun ham daryo havzalari, yani suv ayirgichlardan to sohilgacha bo’lgan masofa to’rtta gidrogeologik mintaqalarga bo’linadi (M.Legostayev, 1959). I-Gidrogeologik mintaqa-yer usti suvlarining singib kirish mintaqasi. Bu mintaqa tog’ va tog’ oldidagi suv yig’ish va daryolarning konus yoyilmalarining ustki qismlardagi maydonlarni o’z ichiga oladi. Iqlimi ancha salqin, yillik yog’ingarchilik miqdori 400-600 mm va undan ko’p, bug’lanish esa kam (1000- 1200mm) bo’ladi. Joyning relyefi asosan makro relyef, mezorelyefli va katta nishablikka ega. Tuproqning ustki qatlami uncha qalin bo’lmagan (1,5-2 m) qumoq va gil zarrachalaridan iborat. Sizot suvlari bosimsiz, joylashish sathi 10-30 m va 32
undan ham chuqurda bo’ladi, oqim tezlig juda katta. Sizot suvlari chuchuk (minerallashganlik darajasi 0,2-0,3 g/l). Birinchi gidrogeologik mintaqa tuproqlarining meliorativ holati sho’rlanmaganligi va botqoqlanmaganligi jihatidan juda qulay hisoblanadi. Lekin tuproq eroziyasi jihatidan juda noqulaydir. II-Gidrogeologik mintaqa-sizot suvlarining sirtga (yer yuzasiga) tegish mintaqasi. Bu mintaqada birinchi gidrogeologik mintaqaning quyi qismlarini va daryo konus yoyilmalarining chegaralarini o’z ichiga oladi. Joyning relyefi mezorelyefli, iqlimi birinchi gidrogeologik mintaqaga nisbatan ancha issiq, bug’lanish (1200-1500 mm) katta. Yog’ingarchilik miqdori esa, kam (200-400 mm) bo’ladi. Mayda zarrachali tuproq qatlami 2-4 mni tashkil qiladi. Keyingi qatlamlar asosan shag’al va qumlardan iborat. Sizot suvlarning minerallashganlik darajasi oqim tezligi nisbatan katta bo’lgan yerlarda chuchuk (0,2-0,4 g/l), oqish tezligi nisbatan kam yoki oqimsiz bo’lgan yerlarda esa, kuchsiz minerallashgan (1- 5 g/l) bo’ladi.Sizot suvlari minerallashgan yerlarda kam sho’rlangan tuproqlar uchraydi. III-Gidrogeologik mintaqa- sizot suvlarining tarqalish (bug’lanish) mintaqasi. Bu mintaqa maydoni eng katta bo’lib, kichik va katta daryo (So’x, Shoximardon, Amudaryo, Sirdaryo)larning o’rta va qo’yi oqimlarini shuningdek cho’l mintaqasidagi tekisliklarni (Qizilqum, Qoraqum, Mirzacho’l, Qarshi cho’li va hokazo) o’z ichiga oladi. Bu mintaqaning relyefi, asosan, mikro va qisman mezorelyefli bo’lib kichik nishablikka ega. Tuproqlarning mexanik tarkibi turlicha, lekin asosiy qismida birinchi va ikkinchi mintaqa tuproqlariga nisbatan mayda zarrachali tuproqlar keng tarqalgan hamda bu tuproqlar qalin qatlamga ega.Bunday tuproqlar odatda kapillyar naychalari orqali suvni juda balandga ko’tarish qobiliyatiga egadir. Tuproqlarning ostki qismida xar xil chuqurliklarda (3-30 m) shag’al, mayda tosh va qum uchraydi. Mintaqaning sug’oriladigan yerlarida sizot suvlari 1-3 m chuqurlikda, sug’orilmaydigan yerlarida esa, 5-10 m va undan chuqurroqda joylashadi. Mintaqa sizot suvlari sho’rlangan bo’ladi. Ularning minerallashish darajasi sug’oriladigan yerlarda 2-3 dan 20-30 g/l,
33
sug’orilmaydigan yerlarda esa 30-50 g/l gacha va undan ko’p (qattiq qoldiq) bo’ladi. IV-Gidrogeologik mintaqa sohil mintaqasi. Bu mintaqa allyuvial yotqiziqlardan bunyodga kelgan daryo sohil pag’onalarini o’z ichiga oladi.Sohillarni har yili yoki davriy ravishda toshqin suvlari bosganligidan, keyinchalik unda malum darajada oqizindi bo’ladi. Shuning uchun sohil mintaqasi tuproqlarining mexanik tarkibi xilma-xil bo’ladi. Sohil mintaqasining sizot suvlari yer yuzasiga yaqin joylashgan. (0,5-1,5 m) bo’ladi va ular minerallashgan va minerallashmagan bo’lishi mumkin. Sug’orish natijasidagi sho’rlanish, avvalgi tuproq suv rejimining buzilishi oqibatida sodir bo’ladi. Bunda yer tuproq- gruntning juda chuqur qatlamlaridagi tuz zahiralarini sizot suvlarida erishi hisobiga sho’rlanadi. Bu hodisa ko’pincha sug’orish natijasida sizot suvlari sathining umumiy ko’tarilishi oqibatida vujudga keladi. Yer yuziga yaqin joylashgan minerallashgan sizot suvlar tuproqning bevosita sho’rlanish manbai hisoblanadi. Sizot suvlar sathi yer yuziga yaqinlashgan sari ularning bug’lanish intensivligi kuchayib, sho’r yig’ilish jarayoni jadallashadi. Sug’orish suvlari qisman sho’rlangan bo’lsa ham, ular tuproqni asta-sekin sho’rlanishiga sababchi bo’ladi. Agar sug’orishda ortiqcha suvlar ko’paya borsayu, Lekin sarflanmasdan turaversa, albatta, sizot suv sathi ko’tariladi. Tuproq-grunt kuchli suv o’tkazuvchan bo’lsa va sizot suvi esa oqmay tursa, hamda unga sizib o’tgan suvlarning qo’shilishi kuchaysa sizot suv sathi tezroq ko’tariladi. Sug’oriladigan dehqonchilik sharoitida dastlab tuproq sho’rlanmagan bo’lsada, undan foydalanish jarayonida ular kuchli sho’rlanib, qishloq xo’jaligida foydalanishga yaroqsiz holatga kelish hollari uchrab turadi. Bu hodisaga tuproqning qayta sho’rlanishi yoki ikkilamchi sho’rlanishi deyiladi.
Yüklə 0,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|