Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti tuproqshunoslik va geografiya kafedrasi
Sho’rlangan tuproqlarda iqlimiy sharoitda parlanishning o’zgarishi
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sho’rlangan tuproqlarda iqlimiy sharoitda parlanishning o’zgarishi
(V.A.Kovda ma’lumoti).
Iqlimiy Zonalar
Temperatura, o C Sovuqsiz davrlar
Havoning nisbiy
namligi ikki
quruq oylarda,
%
Atmosfera yog’ingarc hilik ligi, mm Yillik parlanish, mm
o’rtacha iyul yanvar
Cho’llarda 15-18 20-30 5-12 200-240 20 va 80-200
2000-2500 Chala
cho’llarda 10-12
24-26 -5-10 180-200 20-30 200-300 1000-1500 Dashtlarda 5-10
20-25 -5-15 150-180 35-45 300-450 800-1000 O’rmon-dasht 3-5 20-22 -5-16 120-150 40-45 350-500
500-800
Cho’l va chala cho’l zonalarda esa boshqa zonalarga qaraganda atmosferadan keladigan yog’ingarchilikning ozligi (yog’ingarchilik asosan baxor va qish oylarida) va bu tuproqni chuqur qatlamlarini namlata olmasligi, parlanishni nixoyatda ko’pligi oqibatida bu zonalarda tuzlar to’planishi tez va ko’p miqdorda bo’ladi. Bundan tashqari, sizot suvlar yer yuzasidan chuqur joylashmagan bo’lsa, u tuproq kapillyarlari orqali xam ko’tarilib, tuproqni sho’rlanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Cho’l zonalarida tuproqlarni sho’rlanishiga kuchli ta’sir ko’rsatuvchi omillardan biri shamoldir. Bu zonalar yoz oylari shamol rejimi bilan bog’liq bo’lib,
27
yerning ustki qismini ko’rinishini va chang xamda tuzlarni uchirib olib ketishi bilan xarakterlanadi va tuproqni shamol eroziyasiga uchratadi. Misol uchun, Orol dengizini ko’rish mumkin. 2. Tuzlarni tuproq qatlamlarida to’planishida yerning geologik tuzilishi va geomorfologik sharoitlarining roli.
Nuragan qobig’ining yotqiziqlarida, tuproqlarda xamda sizot suvlarida tuzlarning to’planishi yerning geologik tuzilishi va geomorfologik sharoitlariga bog’liqdir. Misol uchun Karpat, Qirim va Kavkaz oldi tog’ tizmalarini yonbag’irlari va tekisliklarni ko’radigan bo’lsak, bu yerlar hosil bo’lish jarayoniga ko’ra sho’rlangan (iqlimiy sharoitga qarab), lekin bu yerlarda sho’rlangan tuproqlar ko’proq uchraydi. Buning sababi shundaki, birinchidan bu yerlarda tog’ jinslari va ularni tashkil qilgan minerallarni yuvilishi bo’lsa, ikkinchidan cho’kindi jinslardir. Sho’rlangan tuproqlar asosan yerning tekislik qismida keng tarqaladi, faqat ozroq qismigina tog’liklarning yon bag’irlarida sho’rlangan delyuvial va prolyuvial jinslarni yuvilishidan hosil bo’ladi. yerning tekislik qismida sho’rlarni 3 xil tip tarqalish qonuniyatlari mavjud bo’lib, ular birlamchi (dengiz osti yotqiziqlari) akkumulyativ (sochilgan) va denudatsion (qoldiq) yotqiziqlariga bo’linadi. Tuproqlarning sho’rlanishi issiq iqlimli va yuqori parlanish bo’ladigan yerlarda tez ketadi. Bunga sabab quruq oblastlarda sizot suvlari boshqa yerlarga nisbatan kuchli sho’rlangan va sizot suvlarini ko’tarilish balandligi kritik nuqtaga yetishi bilan tuproqlarni sho’rlanishi tezlashadi, chunki sho’rlangan sizot suvlari kritik nuqtaga yetishi bilan ko’proq kapillyarlari orqali ko’tariladi va tuproq yuza qismiga yaqinlashganda namlik parlanib, uni tarkibidagi tuzlar esa tuproqning yuza qismida to’planadi va tuproq sho’rlanadi Bundan tashqari yana tuzlarni migrastiyasida vulqonlar otilib chiqishi natijasidan ulardan ajralib chiqqan gaz xoldagi xlor, oltingugurt, xlorid kislotalari xam rol o’ynashi mumkin. F.Klarkni ma’lumotlariga qaraganda xar yili yerga atmosferadan 2 dan to 20 t/km 2 natriy xlorid to’planar ekan. Shulardan eng ko’pi dengiz oldi oblastlariga tushar ekan. P.S.Kossovich ...agar shu olib kelingan tuzlar yuvilmaganda edi, 1200 yil ichida xamma tuproqlar sho’rlanib ketar edi, degan ma’lumotlarni keltiradi. K.Kosnazarovni keltirgan ma’lumotlariga qarasak, Orol
28
bo’yi maydonlariga xar yili dengizdan 170-800 kg/ga tuzlar shamollar yordamida olib kelib yotqizilar ekan. V.A.Kovdaning ma’lumotlariga ko’ra, daryo, vodiylardan olinib kelishi mumkin bo’lgan yengil eruvchi tuzlar quyidagicha: 3.1.3-jadval
Yüklə 0,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|