Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti tuproqshunoslik va geografiya kafedrasi
Ixota daraxti polosalarning ta’siri (Shalimov A.G. 1961 )
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ixota daraxti polosalarning ta’siri (Shalimov A.G. 1961 )
Shamolining esish tezligi m/sek
Havo ning
nisbiy namligi
% Tuproq
dan bug’lanadi gan namlik
g/soat Tuproq ustki katlamlariga havoning kirish chuqurligi,sm Barg sirtlarining shikastlanishi % Ixota polosasing ta’siri, m Ochiq joy (kontrol) 0 71 3,2 - - - 15
48 7,0
3,0 3,0
- 30
27 11,0
8,0 8,0
- Daraxt siyrak o’tkazilgan polosa 0 72
3,0 - - 15
55 5,2
1,0 11,6
300 30
37 8,1
3,0 59,0
62
Daraxtlar qalin o’tkazilgan polosa 0 72
2,7 - - 15
69 3,0
- - 300 30 67
3,5 0,3
1,5
L.V. Eliseevning tekshirishiga ko’ra sug’orish kanallari bo’ylab ekilgan 12-15 yillik turli daraxtlar vegetatsiya davrida (bitta daraxt xisobida): tol-91,4; terak- 82,9; tut-65,8; o’rik-32,9; jiyda-24,0 m 3 suvni bug’lantirib yuborgan. Daraxtlar bargidan bug’lantirib yuborganligi uchun vegetatsiya davrida maydonlardagi sizot suv satxini joylashish chuqurligi (sug’orish kanallari va yo’llar bo’ylab o’tkazilgan daraxtlarga yaqini) ancha pasayadi. Daraxt polosasining ta’sirida sizot suv satxining depression egriligi sun’iy zovur qazigandagidek bo’ladi. Shu sababga ko’ra, daraxt polosasining sizot suvga ko’rsatadigan ta’siri, ko’pincha biologik zovuri deb yuritiladi. Sug’orish kanallari bo’ylab daraxt o’tkazishning axamiyati yana shundaki, bunday kanallarga soya tushib turadi va unda ut-ulan o’smaydi, daraxt ildizlari kanal qiyaliklarini mahkamlaydi. Ma’lumotga ko’ra daraxtlar katak qilib o’tkazilganda, ya’ni polosalar o’zaro perpendikulyar bo’lganda yaxshi natijalarga erishilgan. Asosiy polosalar oralig’ini 400-500 m, kengligini esa 12-15 m (besh-olti qator) qilib olish tavsiya qilinadi. O’rmon polosalarning strukturasi va xili o’sha yerning iqlimi va tuproq-meliorastiya sharoitiga qarab belgilanadi. Almashlab ekish tuproqda organik va ozuqa moddalarni ko’paytiradi, fizik, suv- fizik xossalarini yaxshilaydi va tuproq unumdorligini oshiradi, namlik esa kamroq bug’lanadi. Natijada tuproqning o’stki qatlamlariga tuz kamroq to’planadi. Almashlab ekish tartibiga asosan beda, paxta, don yem-xashak va sabzavot ekinlari kiritiladi. Shu ekinlar ichida sho’rlangan yerlarda bedaning meliorativ axamiyati juda katta. Beda tez rivojlanib yer sirtini isib ketishdan va shamol ta’sirida eroziyadan saqlaydi xamda suvni yer ustidan bug’lanishi kamaytiradi. Bedaning ildizi tuproqning chuqur qatlamlariga sizot suvlarigacha borib ularni transpiratsiyaga sarflaydi. Beda ildizi tuproqning suv-fizik xossalarini yaxshilaydi. Tuproq unumdorligini oshiradi (200-400 kg/ga gacha) sof azot to’playdi. Sho’r yerlarda asosan qisqa rotatsiyalik almashlab ekish sistemalari joriy qilinadi. Bunda
63
3:3; 3:4; 3:5; 3:4; 1:2 (3 dala beda, 6 dala paxta, 1 dala donli va shu dalaga ko’kat ekinlari ekiladi) paxta, beda, donli ekinlar almashlab ekish tizimlari qo’llaniladi. Bundan tashqari o’rtacha va kuchli sho’rlangan yerlarni meliorativ ekish tizimlaridan foydalaniladi. Bunda almashlab ekish 1:3:5; 1:3:1:1; 1:3:4:1:1 tizimda bo’ladi. Ushbu tizimlarda bitta dala meliorastiya dalasi bo’lib unda turli (tekislash, yumshatish, kimyoviy meliorastiya, sho’r yuvish, kollektor-zovur tarmoqlarini ta’mirlash) chora - tadbir ishlari olib boriladi. Sho’r tuproqlar kesmalarida asosiy sho’rlanish tipi xloridli, sulfatli. Bu demak, sho’r tuproqlarni yuvganda tuproq eritmasidagi tuzlarni kamida 2–3 marta ko’p miqdordagi suvlar bilan yuvilishi kerak. Sho’r tuproqlarni yaxshiroq yuvish uchun olimlarimiz tomonidan har bir tuproqning o’ziga mos va xos yuvish uslubi ishlab chiilib hozirgi vaktda A.E. Nerozin (1880) tomonidan tavsiya etilgan quyidagi formula ishlatiladi. M=(P–T)+S\n–A+N Bu yerda M–yuvish normasi M\ga P–dala namligi M\ga. S\n –suvlarning pastki tushirish miqdori. S–tuproq katlamidagi yuvilishi lozim bo’lgan xlor miqdori kg\ga. T–suvning yuvish harakatining koeffitsenti (xlor bo’yicha) kg suvda. A–yuvish ishlarini boshidan to ekinlarni ekishga qadar bo’lgan atmosfera yog`in miqdori. N–shu davr ichida bug`lanishga sarf bo’lgan suv mikdori m\ga. Tuproqlarda bo’lgan xlor mikdorini yuvish uchun quyidagi hisobni amalda bajarish kerak. S=100 h (2–2)∙1000 Og`ir tuproqli va kuchli sho’rlangan yerlarni 2−3 marta, ba’zi hollarda 4 marta sug`orish va har gal gektariga 5000−6000 m 3 suv sarflash kerak. Yengil tuproqli va kuchsiz sho’rlangan yerlarda 2000−3000 m 3 me’yorida bir yoki ikki marta sug`oriladi. Melioratsiya qilingan yerlardan foydalanish samaradorligi oshib, paxta, don, sabzavot−poliz ekinlaridan yuqori hosil olinadi. Tuproqlarni madaniylashtirish ishlov berishdan tashkari tuproq ustki qatlamini me’yorida haydash o’g`it solish donador struktura hosil qilish, suv va tuz rejimini yaxshilash, 64
o’tloqi joylarni tashkil qilish kabi ishlov bilan bevosita bog`lik. Tuproqlarni madaniylashtirish va uni unumdorligini oshirishning texnologik chora tadbirlarini amalga oshirish, zah yerlardagi tuproqlarning unumdorligini ko’paytirish botqoqli yerlarni o’zlashtirish uchun hamda butazorlarni tozalash, balandlik va pastliklarni tekislash uchun qouyidagi bir−biridan farq etadigan texnikaviy chora tadbirlar qo’llaniladi. Daraxt butalarini kesish, to’nkalarni kovlab tashlash, yirik toshlarni kovlab olish, zaxi qochirilgan yerlarni dastlabki haydash qo’shimcha o’g`it solish, yerni tekislash, chuqur yumshatish va boshqa agromeliorativ tadbirlarni qo’llash lozim. Tuproqlarni madaniylashtirish kerak. Bu ishlarni bajarish maqsadida eng avvalo tuproq xaritasi, bonitirovka xaritalari, agrokimyoviy kartogrammalar, sug`orish texnikasining loyihalari, normalari, sho’r yuvish rejalari normalari tuzilgandan keyin har bir gektar yerga me’yorida ishlov berish, o’g`itlarni solish tuproq muhitini neytral yoki kam ishqorlangan darajada olib kelish ishlari bajariladi. Misol: tuproqning tarkibida harakatchan fosfor 100 gr hisobida 10−12 mg ph ko’rsatkichi 6,5−7,5 bo’lishi lozim. Loyli va botqoqli tuproqlarda esa 100 gr tuproqda harakatchan fosfor miqdori gektariga 30 ml\g almashinuvchi kaliy 30 m\g ph−6,5−7 bo’lishi lozim. Tuproqning mexanik tarkibini o’zgartirish maqsadida M: loyli−takirli tuproqlarning ustki qatlamlariga qum qo’shiladi, yoki toshli va shag`alli tuproqlarda aksincha loy, soz zarralar ko’shiladi. Agromeliorativ chora tadbirlarga yerlarni tekislash, ixotazorlarni tashkil qilish, almashlab ekishni joriy etish, sho’r tuproqlarni suv fizikaviy hamda suv, tuz, oziqa rejimlarini yaxshilash kiradi. Yuqorida ko’rsatilgan chora tadbirlarni qo’llash uchun meliorativ nazorat ishlari amalda bajarilishi lozim. Nazorat ishlarini olib borish uchun joylarda meliorativ stansiyalar tashkil qilinib ular quyidagi vazifalarni bajaradi: Sizot suvlarining sathini kuzatish, minerallashuvini tekshirish, kanal va ariqlar, drenajlarning foydalanish koeffistientini aniklash, hamda sug`oriladigan yerlarda tuz miqdori har mavsumda aniqlab sho’rini yuvish uchun tavsiyanomalar ishlab chiqariladi.
|