Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti tuproqshunoslik va geografiya kafedrasi
Kollektor va zovurlarni yaxshi ishlashini ta’minlash
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Kollektor va zovurlarni yaxshi ishlashini ta’minlash Buxoro vohasida
sug`orilib dehqonchilik qilinadigan yerlarining sho’rlanishiga qarshi kurashdan sizot suvlarining sun’iy yo’l bilan chiqarib tozalash usuli qadimdan ishlatilib kelinmoqda. Zovur yoki qazish deganda tuproqning tuz va suv rejimini chiqarib tubdan yaxshilash maqsadida tuproq gruntdan sizot suvlarini chiqarib tashlash tushuniladi. Sho’rlangan sizot suvlari yetarli darajada olib keta olmaydigan yerlarda dalani tekislash bilan birga zovur ham chuqur qatlamlarigacha sho’rsizlantirishi sizot suvlarini chuqurlashtirishda asosiy va hal qiluvchi 67
tadbirlardan hisoblanadi. Hozirgi vaqtda Buxoro vohasida sug`oriladigan yerlarda quyidagi drenajlar ishlatiladi. A.Ochiq gorizontal zovurlar. B. Yopiq gorizontal zovurlar. V. Vertikal zovurlar. Markaziy Osiyoda sug`orish sistemalari ko’p asrlardan buyon ishlatib mahalliy tilda zovur yoki zakash deb nomlangan. Hozirgi davrda drenajlar Markaziy Osiyoda, AQSh da, Misrda, Hindistonda, Xitoyda va boshqa mamlakatlarda ko’p ishlatiladi. Markaziy Osiyoda drenajlarning ishlatilishi lozimligi 1918 yillarda Mirzacho’lda hamda Turkmanistonning Marshdala tajriba stanstiyalarda o’tkazilgan. O’zbekistonda vertikal drenajlar 1966 yil Mirzacho’l va Farg`ona vodiysida ishlatilgan. Zovurlar yordamida tuproqning va sizot suvlarining sho’ri yuviladi. Ochiq gorizontal zovurlar bir biri bilan tutashgan, chuqurlikda ma’lum masofada qazilgan ochiq kanal zovur hamda kollektorlar sistemasidan iborat. Kuchsiz sho’rlangan yerlarda zovur bir biridan uzoq joylashgan ayrim kollektorlardan iborat bo’lib, boshlang`ich zovur tarmog`i qazilmaydi. Yil davomida sizot suvlarini sathining rostlab turish uchun zovurda to’sma inshootlar quriladi. Yozda sizot suvlari sathi pasayib ketganda tuproqda nam etmasligi suvni damlash va tuproqni namlash maqsadida zovurlar vaqti-vaqti bilan to’siladi. Gorizontal yopiq zovurlar muayyan chuqurlikka gorizontal ko’milgan quvur tarmoqlaridan iborat. Gorizontal yopiq zovurlarning ish faoliyati, sizot suvi bosimni o’z ta’siri doirasida yo’nalishi gorizontal ochiq zovurlarniki singari. Yopiq zovurlar qurishda ko’p kovushli ekskavator bilan qiyaligi tik qilib tegishli chuqurlikda transheya qaziladi. Quvurning takligi gruntning xossasiga bog`lik. Agar grunt zich va turg`un bo’lsa, quvur to’g`ridan to’g`ri tubiga yotqizib boriladi. yengil tarkibli gruntlarda 30 sm qalinlikda shag`al yotqiziladi. Zovur uchun odatda shisha (33−100 sm) sopol yoki uzun (3−4) m sobtsement quvurlar ishlatiladi. Beton quvurlar mineralizatsiyalashgan sizot suvlari tasirida buziladi. Zovurning ishlash sharoitida va undan oqadigan suvning miqdoriga qarab quvur diametri tashlanadi. Yopiq garizontli zovurlarni tezlash uchun ishlab chikarishda ETI−353
68
markali ekskavator ishlatilmoqda. Zovurlar chuqurligi (2,5−3,5). Vertikal−yer osti suvi chuqur kuduqlar orqali chiqarib olinadi. Quduqlar chuqurlikdan suv tortadigan nasoslar bilan uskunalangan bo’ladi. Sho’rlangan yerlarda vertikal zovurlar qurish natijasida sizot suvlari sathi ancha pasayadi. Yerning uski qatlami sho’rsizlanadi. Garizontal zovurlarga qaraganda vertikal zovurlar tuproq chuqurligini ko’proq sho’rsizlantiradi. Vertikal zovurlardan nasos orqali chiqarilgan yer osti suv miliorativ holatining kamayishiga olib keladi. Vertikal zovur quvurning diametri 25−50 sm po’lat turbadan va teshiklardan iborat, yer osti suvlari nasoslari bilan tortib olinadi. Har xil tuproqlar guruxlari uchun alohida chora tadbirlar ishlab chiqish lozim. Chunki tuproqlarning meliorastiya hilganda va ularni turli agrotexnik chora tadbirlarini ko’llaganda tuproqlarni suv havo rejimi orkali oziklanishi kulay tomonga surganda ulardagi tuz rejimi asosiy ko’rsatkichlardan hisoblanadi. Bizga ma’lumki sho’r tuproqlarning yuvish ishlari kompleks meliorativ chora tadbirlar qatoriga kirib kududlarning tabiiy antropogen sharoitlarga, shu jumladan sho’r tuproqlarni paydo qiluvchi omillarni o’zlashtirishga yoki sho’rlangan tuproqlarni yo’qotishga va ularning miqdori kamaytirishga qaratilishi lozim. Buxoro vohasi sug`oriladigan tuproqlarning mexanik tarkibi, tuproq kesmasida o’rta va og`ir sozli va loyli bo’lgani sababli tuzlar eritmasining harakati sekinlashadi va tuproq yuzasidagi barcha tuzlar birdaniga yuvilmaydi. Masalan: Buxoro tajriba stanstiyasining bergan ma’lumotiga qaraganda og`ir sozli tuproqlarda yuvilish miqdori quruq qoldiq hisobiga (51−94 %) ni Cl ioni (95−97 %) ni sulfat ioni 43−48 %, Ca kationi 11 % ni mg 18−47 % yuvilgan. Shu sababli jamoat xo’jaliklarda sho’rlangan tuproqlarni yuvish ikki boskichda o’tkaziladi.
Yüklə 0,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|