Buxoro davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti tuproqshunoslik va geografiya kafedrasi
Sho’rlangan tuproqlarni melioratsiyalash yo’llari, qo’llaniladigan
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sho’rlangan tuproqlarni melioratsiyalash yo’llari, qo’llaniladigan
agrotexnik, gidrotexnik tadbirlar. Respublikamiz o’zining tabiiy-iqlim va xo’jalik sharoitlariga ko’ra yuqori agroiqtisodiy saloxiyatga ega bo’lgan mamlakatlar qatoriga kiradi. Ammo keyingi yillarda yerlar hosildorligining pasayishi, meliorativ fondlarning eskirishi va sho’rlangan yerlarning oshishi tendenstiyalari kuzatilmoqda. Yerlar meliorativ holatini yaxshilash,melioratsiya ishlarini tashkil qilish va moliyalashtirish tizimini takomillashtirish maqsadida o’tgan yilning 29 oktyabrida Respublikamiz Prezidentining «Yerlarning meliorativ holatini yaxshilash tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbilari to’g’risida»gi PF-3932-sonli Farmoni qabul qilindi va bu sohada keng hamrovli ishlar boshlab yuborildi. Kuzgi-qishki davrda bajariladigan muhim meliorativ tadbirlardan biri yerning sho’rini yuvishdir. Bu yumush, ayniqsa, tuproq sho’rlanishi tufayli ekinlardan mo’l va sifatli hosil olishda qiyinchilikka duch keladigan Qoraqalpog’iston Respublikasi, Jizzax, Sirdaryo, Qashqadaryo, Buxoro, Xorazm va boshqa viloyatlar dehqonlari uchun ahamiyatlidir. Chunki dalada sho’rlanish yuqori bo’lsa, urug’ bir tekis unib chiqmaydi, ekin yaxshi rivojlanmaydi, oqibatda hosildorlik kamayib ketadi. Har bir fermer sho’r yuvish ishlarini boshlashdan oldin dala tuprog’ining sho’rlanish darajasini aniq bilib olishi kerak. Bu sho’r yuvishni necha marta va qancha me’yorda o’tkazishni aniq belgilashga yordam beradi. Buning uchun yerning tuproq tarkibi, turi hamda sho’rlanishi to’g’risidagi xaritasi bo’lishi lozim. Tuproq tarkibi va ball-boniteti aniq belgilangan xaritalar tuman Davlat yer kadastri
70
idorasida mavjud bo’lib, ular sobiq shirkatlar (hozirgi SIU) chegarasi miqyosida tuzilgan. Bunday xaritada har bir tuproq turi uchun tushuntirishlar, 2 metrgacha chuqurlikdagi tuproq kesimining tuzilishi, ya’ni tuproqning mexanik tarkibi, sho’rlanishi, gips, gumus miqdori va boshqa ma’lumotlar berilgan. Xaritadan har bir fermer xo’jaligi o’z hududi chegarasini ajratib olishi, xaritaga berilgan izohni o’rganib chiqib, maydonining tuproq tarkibi va uning holatini tushunib olishi mumkin. Xaritada ko’rsatilgan ball-bonitet shu maydondan qancha paxta yoki bug’doy hosili olish mumkinligini ko’rsatadi. Bu xaritadan yerning qay darajada sho’rlanganligini bilish mumkin, ammo, yaxshisi bu xaritadan tuproq sharoitini baholash va shu sharoitda hosildorlikning qay darajada bo’lishini bilish uchun foydalangan ma’qul. Sho’rlanishdan hosildorlik qanday zarar ko’radi? Hosilning yo’qotilishi sho’rlanish darajasiga bog’liqmi degan savol tug’ilishi tabiiy. Tuproq sho’rlanishidan hosilning yo’qotilishi turli ekinlar uchun 10 % dan 80 % gachani tashkil yetadi. Har bir qishloq xo’jaligi ekini sho’rlanishga o’ziga xos ta’sirchandir. Agar tuproqning sho’ri yuvilmasa, urug’ to’liq unib chiqmaydi. Ko’pgina qishloq xo’jalik ekinlari uchun sho’rlanish o’simlikning aynan unib chiqish fazasida xavflidir. Namlik yetarli bo’lmagan sho’rlangan yerlarda bosim hosil bo’ladi va bu o’simlik ildizining namlikni tortib olishiga qarshiliq qiladi. Bundan tashqari, tuzlarning (xlor) yuqori konsentratsiyasida o’simlikning zararlanishi sodir bo’ladi va uning rivojlanishi buziladi. Ekinlar ta’sirchanligini solishtirish shuni ko’rsatadiki, 0,15% tuzga ega bo’lgan tuproq, paxta uchun sho’rlanmagan deb hisoblansa, shu yerga ekilgan sabzining 50% hosili yo’qotiladi. Shuning uchun sho’rlanishga ta’sirchan ekinlar ekiladigan yerlarning sho’rini sifatli yuvish talab etiladi. Sho’r yuvish tuproqdagi sho’rni yo’qotishning eng ishonchli usulidir. Tuproq sho’rini yuvishning 2 xil usuli mavjud, ya’ni egatlab va pol olib. Pollar bo’yicha sho’r yuvishni o’rta va kuchli sho’rlangan yerlarda amalga oshirish yaxshi natija beradi. Bunda suvning tik filtrlanishi ta’minlanadi va tuproqdagi tuz miqdorining ketishi bir tekisda bo’ladi. Kuchsiz sho’rlangan yerlarda esa sho’r yuvishni egatlar bo’yicha amalga oshirish mumkin. Bunda maydonni yuvishga sifatli tayyorlash kerak. Tuproq sho’rlanishini baholashda viloyatlar irrigastiya
71
tizimlari havza boshqarmalari qoshidagi gidrogeologiya-meliorativ ekspedistiyasi tomonidan (GGME) tayyorlanadigan tuproq sho’rlanishiga oid xaritadan foydalanish mumkin. Unda tuproq dalaning qaysi qismi qay darajada sho’rlanganligi aniq belgilanadi. Odatda, tuproqning 1 metrgacha bo’lgan qatlamida sho’rlanishning turli darajalari (sho’rlanmagan, kuchsiz, o’rta, kuchli va o’ta kuchli) alohida ajratib ko’rsatiladi. Agar xaritada o’rta yoki kuchli sho’rlangan yerlar bo’lmay, balki kuchsiz sho’rlangan yerlar bo’lsa, egatlar bo’yicha gektariga 2000 m3 me’yorda yaxob suvi byerish kifoya. Kuchsiz sho’rlangan yerlarning sho’rini oldindan — kuzda yuvish tavsiya etilmaydi. Chunki kichik me’yorda suv berish, qishning quruq kelishi natijasida kuzdagi sho’r yuvish kam samarali bo’lib, bahorda qayta sho’rlanish sodir bo’lishi mumkin. O’rtacha sho’rlangan yerlar engil qumoq yoki qumloq bo’lsa, egatlar bo’yicha sho’r yuviladi. O’rtacha sho’rlangan (qumoq va loyli), shuningdek kuchli va o’ta kuchli sho’rlangan yerlarni faqat pol olib yuvish zarur. Pollar bo’yicha sho’r yuvish sizot suvlari chuqur joylashgan vaqtda dekabr-yanvar oylarida o’tkazish lozim. Suvning dala bo’ylab tekis taqsimlanishi uchun chek o’lchamlari 50x50 metrdan oshmasligi zarur. Suv berish me’yori o’rtacha sho’rlanishda gektariga 3000—4000 m3 (3 bosqichda). O’rta sho’rlangan yerlarning sho’rini fevral-mart oylarida ham yuvish mumkin, ammo hududning zovur tarmoqlari bilan ta’minlanmagan sharoitida (sizot suvlarining turg’unligi va yuza joylashganligi) sho’r yuvishni avvalroq boshlash maqsadga muvofiq. Chunki sho’r yuvish kech boshlansa ekish vaqtida namlik yuqori bo’lib, yer yetilmaydi va natijada tuproqqa ishlov berish orqaga suriladi. Pol olishdan oldin maydonni yaxshilab tekislash zarur. Pollar traktorga ulangan KZU yordamida olinadi. Pol olish bilan bir vaqtning o’zida dala qiyaligining yuqori tomonidan o’qariq olinadi va cheklarga suv uzatish dalaning qo’yi qismidan boshlab, har bir chekka alohida suv yuboriladi. Nisbatan katta nishablikka ega bo’lgan maydonlarda sho’r yuvishni pollar bo’yicha olib borgan ma’qul. Yüklə 0,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|