Buxoro davlat universiteti u. M. Xalikova maktabgacha ta

16-§.
SYUJET-ROLLI O‟YINLAR TURLARI. SAHNALASHTIRISHGA 
RAHBARLIK QILISH.
 
Rolli o'yinning tuzilishi, mazmuni va turlari. 
Tasvir, o'yin harakati va so'zning munosabati o'yin faoliyatining o'zagi 
bo'lib, voqelikni aks ettirish vositasi bo'lib xizmat qiladi. 
O'yinning asosiy tarkibiy elementlari:
o'yin tushunchasi, syujeti yoki uning 
mazmuni; o'yin harakatlari; rollar; o'yinning o'zi tomonidan belgilanadigan va 
bolalar tomonidan yaratilgan yoki kattalar tomonidan tavsiya etilgan qoidalar. 
Ushbu elementlar bir-biri bilan chambarchas bog'liq. 
O'yin loyihasi
- bu bolalar nima va qanday o'ynashining umumiy ta'rifidir. 
U nutqda shakllantiriladi, o'yin harakatlarining o'zida aks etadi, o'yin mazmunida 
shakllanadi va o'yinning o'zagi hisoblanadi. O'yinning o'yin dizayniga ko'ra, 
quyidagi guruhlarni ajratish mumkin: kundalik hodisalarni aks ettiruvchi 
("oiladagi", "bolalar bog'chasidagi", "poliklinikada" va hokazo o'yinlar); 
bunyodkorlik ishlarini aks ettiruvchi (metro qurish, uy-joy qurish,.); ijtimoiy 
hodisalar, an'analarni aks ettiruvchi (bayramlar, mehmonlar bilan uchrashish, 
sayohat qilish va boshqalar). Ularning bunday bo'linishi, albatta, o'zboshimchalik 
bilan amalga oshiriladi, chunki o'yin turli xil hayotiy hodisalarning aksini o'z 
ichiga olishi mumkin. 
O'yin syujeti, mazmuni
- bu uning tirik to'qimasini tashkil etuvchi, o'yin 
harakatlarining rivojlanishini, xilma-xilligini va o'zaro bog'liqligini, bolalar 

---

120 
munosabatlarini belgilaydi. O'yin mazmuni uni jozibador qiladi, qiziqish va 
o'ynash istagini uyg'otadi. 
O'yinning tarkibiy xususiyati va markazi - bu bolaning bajaradigan roli. O'yin 
jarayonida rolga tegishli bo'lgan qiymatga ko'ra, ko'pgina o'yinlar rolli yoki rolli 
o'yinlar deb ataladi. Rol har doim odam yoki hayvon bilan bog'liq; uning xayoliy 
ishlari, harakatlari, munosabati. Bola, ularning qiyofasiga kirib, ma'lum bir rol 
o'ynaydi. Ammo maktabgacha tarbiyachi nafaqat bu rolni o'ynaydi, balki u tasvirda 
yashaydi va uning to'g'riligiga ishonadi. Masalan, kemadagi kapitanni tasvirlab, u 
o'zining barcha faoliyatini aks ettirmaydi, faqat o'yin davomida zarur bo'lgan 
xususiyatlarni aks ettiradi: kapitan buyruqlar beradi, durbin bilan qaraydi, 
yo'lovchilar va dengizchilarga g'amxo'rlik qiladi. O'yin jarayonida bolalarning 
o'zlari (va ba'zi o'yinlarda kattalar) o'yinchilarning xatti-harakatlari va 
munosabatlarini belgilaydigan va tartibga soluvchi qoidalarni o'rnatadilar. Ular 
o'yinlarga tashkiliylikni, barqarorlikni beradi, ularning mazmunini tuzatadi va 
munosabatlar va munosabatlarning keyingi rivojlanishini, murakkabligini 
belgilaydi. 
O'yinning barcha qurilish bloklari ko'proq yoki kamroq xarakterlidir, ammo ular 
turli xil ma'nolarga ega va har xil turdagi o'yinlarda turlicha bog'liqdir. 
Rolli o'yinlar:
mazmunan farqlanadi (kundalik hayot, kattalar mehnati, ijtimoiy 
hayot voqealari aks etishi); tashkilot bo'yicha, ishtirokchilar soni (individual, 
guruh, jamoaviy); turlari bo'yicha (syujeti bolalarning o'zlari tomonidan ixtiro 
qilingan o'yinlar, dramatizatsiya o'yinlari - ertaklar va hikoyalar o'ynash; qurilish). 
"Qiziqarli o'yin faoliyatini, bolaning bilish qiziqishlari va axloqiy fazilatlarini 
rivojlantirishni ta'minlaydigan zarur elementlar bilim - harakat - muloqotdir. 
Pedagogning alohida o'rni bor. Bu o'qituvchining shaxsiyatidan, uning bilim, 
ko'nikma va mahoratidan. kasbiy mahorat va bolalarning o'yin faoliyatini 
boshqarishni ijodiy tashkil etish qobiliyati bolaning shaxsini har tomonlama 
rivojlantirish uchun foydalanishga bog'liq. 

---

121 
Syujetli-rolli ijodiy o'yinni boshqarish jarayoni shunday qurilishi kerakki, o'yin 
mahorati va ko'nikmalarini rivojlantirish o'quv va tarbiya, shu jumladan mehnat 
ta'limi bilan uzviy bog'liq bo'lishi kerak. Ushbu tamoyilga asoslanib, usullarning 3 
guruhini ajratish mumkin. 
Birinchi guruh
usullar bolalarni atrofdagi hayot haqidagi bilimlar, taassurotlar, 
g'oyalar bilan boyitish bilan bog'liq. Bularga kuzatishlar kiradi; ekskursiyalar 
(asosiy, takroriy, yakuniy); turli kasb egalari bilan uchrashuvlar; badiiy adabiyotni 
emotsional va ifodali o‗qish; suhbat; kattalar ishi va bu jarayonda ularning 
munosabatlari haqida illyustrativ materialdan foydalangan holda suhbat-hikoya; 
maxsus tanlangan fotosuratlar, rasmlar, mamlakatda sodir bo'layotgan voqealar 
reproduktsiyasi namoyishi bilan birga o'qituvchining hikoyasi; bolalar atrofdagi 
hayotni kuzatish bilan bog'liq ma'lum mavzularda hikoyalar tuzadilar; bolalar bilan 
individual suhbatlar, bilimlarni, maktabgacha yoshdagi bolalarning ijtimoiy hayot 
hodisalari, axloqiy kategoriyalar haqidagi g'oyalarini aniqlashtirish; o'yinchoqlar, 
qo'g'irchoq teatri qahramonlari yordamida adabiy asarlarni dramatizatsiya qilish; 
axloqiy suhbatlar. 
Ikkinchi guruh
- o'yin faoliyatining shakllanishi va rivojlanishiga hissa qo'shadigan 
usullar. Ular orasida tarbiyachining ijodiy o'yinda bevosita ishtirok etishi muhim 
o'rin tutadi: bitta bola bilan o'ynash, etakchi yoki ikkinchi darajali rolni o'ynash. 
Bundan tashqari, o'qituvchi takliflar, eslatmalar, maslahatlar, o'yin materialini 
tanlash, o'yin g'oyasi, uning mazmunini ishlab chiqish va xulosalar chiqarish orqali 
bolalarga sinfda olgan bilimlarini amalga oshirishda yordam berishdan keng 
foydalanadi. 
O'qituvchi bolaning individual xususiyatlarini hisobga oladi, agar u o'ziga ishongan 
bo'lsa, uning javoblarini tanqidiy baholashga o'rgatish muhimdir. Agar siz 
uyatchan va qat'iyatsiz bo'lsangiz, har qanday tashabbusni qo'llab-quvvatlashingiz 
kerak. 
Sujetli-rolli o‗yinlarga rahbarlik qilish quyidagi asosiy bosqichlarda amalga 
oshiriladi.

---

122 
1-bosqich.
Bolalarning qiziqishlarini, ulardagi sujetli o‗yinlar rivojlanishi 
darajasini o‗rganishning asosiy vositasi quyidagilar: 

bolalar o‗yinlarini kuzatish;

o‗yin rivojining asosiy yo‗nalishlari, o‗yin mavzusi, o‗yin mazmuni, 
bola o‗yin faoliyatining rivoji, o‗yinda o‗zaro munosabatlaming 
rivojlanishi bo‗yicha tavsifnoma tuzish;

o ‗yinga rahbarlik maqsadini aniqlash.
2-bosqich
. Kattalaming о‗yin mavzuyi va mazmuniga ta‘sir etishi: 

o'yin mavzuyi bo‗yicha sayohat va maqsadli sayrlar uyushtirish; 

suhbatlar o‗tkazish;

badiiy asarlar va hikoyalar o‗qib berish; 

illustrativ rasmlar ko‗rsatish; 

mavzu bo‗yicha turli mashg‗ulotlar; 

tasviriy faoliyat mashg‗ulotlari o‗tkazish. 
3-bosqich
. O‗yinga tayyorgarlik (o'yin o'ynash uchun maxsus joy, o‗yinchoqlar va 
о‗yin materiallari):

tayyor o‗yinchoqlami tanlash; 

qo‗lda yasalgan o‗yinchoqlar. 
Bunda bolalaming mustaqil shug‗ullanishlari uchun o‗yin zonasini tashkil 
etish. 
4-bosqich.
Bolalami o‗ynashga o‗rgatish (o‗yin jarayoni va boshqa narsalarni 
o‗yinda aks ettirish):

o‗yinchoq va uning o‗mini bosuvchi buyumlar ta‘sirini o‗rganish; 

o‗yinda xayoliy tasawurlami aks ettirishga o‗rgatish;

o‗yinda so‗zlardan foydalanishga o‗rgatish; 

o‗yinda harakatlami hisobga oUsh malakalarini shakllantirish; 

so‗z va harakat; 

harakat va o‗yin materiali (so‗z, harakat va o‗yin materiali o‗yinning 
tili hisoblanadi).

---

123 
5-bosqich
. O‗yinda axloqiy munosabatlarga ta‘sir etish, bolalar jamoasi, xulq-
atvor, madaniyat, o‗yin faoliyatida o‗yin madaniyatini shakllantirish: 

ma‘lum o‗yin mavzuyiga nisbatan bolalarning his-tuyg‗ularini 
uyg‗otish; 

bolalarga7o‗yinni awaldan rejalashtirish elementlarini o‗rgatish; 

‗yinda rol va o ‗yinchoqlarni oqilona taqsimlashga o ‗rgatish; 

tengdoshlari bilan ahil o‗ynay olish madaniyatini tarbiyalash; 

ahil jamoani shakllantirish: mustaqil o‗ynash va o‗yinni oxiriga 
yetkazish, o‗yin jarayonidagi kelishmovchilik, bahslarni oqilona hal eta olish 
malakalarini tarbiyalash; 

kattalarning o‗yinga ta‘sir etishi—maslahat berishi, tushunchalarini 
to‗ldirish, o‗yinga to‗laqonli yordam berish; 

bolalarning о‗yin faoliyatlarini, axloqiy munosabatlami baholash.
Bolalaming ijodiy qobiliyatlarini yanada takomillashtirishda qurilish 
materiallari bilan o‗ynaladigan o‗yinlaming roli kattadir. Pedagoglardan Z.V. 
Lishtvan, V.G. Nechayeva o‗z tadqiqotlarida qurish-yasash o‗yinlarining o‗ziga 
xos tomonlari va ahamiyatini yoritib berganlar. Qurish-yasash o‗yinlari bolada 
buyum obrazini fazoviy ifodada tasvirlashni talab qiladi. O‗yin jarayonida biror-bir 
material yoki buyumning hajmi, katta-kichikligi, bir-biriga mosligi, fazoviy m 
o‗ljallay olish ko‗nikmasi shakllanadi, rivojlanadi.
Qurishyasash o‗yinlari bolalarda kuzatuvchanlikni shakllantiradi, buyumlami 
fazoviy joylashtira olishga o‗rgatadi. Bu o‗yinlami o‗tkazish quyidagi bosqichlarda 
o‗tkaziladi: