Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti pedagogik ta

Tutmog‘oning
andin edi xomani, 
Kim ul etibdur qaro ko‘p nomani.
15
Yuqoridagi bayt Mukammal asarlar to‘plamidan o‘rin olgan doston matnida 
”tutmog‘ining”
tarzida qo‘llangan. Bu o‘rinda, ma’no “qalamni ushlashiga, qo‘lga 
olishiga sabab” tarzida anglashiladi. To‘la asarlar to‘plamidagi asar matni va 
dostonning ilmiy-tanqidiy matnida esa bu aksincha, “tutmog‘oning” tarzida 
yozilgan. Ya’nikim: Qalamni qo‘lga olmasligingning sababi shundaki, bu qalam 
ko‘p taqdirlarni qora qilgan edi mazmuni anglashiladi. Bularning qay biri asosli 
ekanligini ushbu misralardan oldingi o‘rinlarni kuzatish orqali ham aniqlash 
mumkin. Dostonning yuqoridagi o‘rinlarida shunday bir bayt keltirilgan: 
O‘pmadi ilgingni chu nolai qalam, 
12
Alisher Navoiy. To`la asarlar to`plami. 6-jild. Toshkent. 2012. 31-bet. 
13
АлишерНавоий. Мукаммал асарлар тўплами.7 том. – Тошкент. “Фан”.1991. 39б. 
14
Alisher Navoiy. To`la asarlar to`plami. 6-jild. Toshkent. 2012. 31-bet. 
15
Alisher Navoiy. To`la asarlar to`plami. 6-jild. Toshkent. 2012. 31-bet. 

---

22 
Motamiy aylabtur oni bu alam.
16
Bu misralarni kuzatish davomida esa baytda “tutmog‘oning” so‘zi o‘rinli 
qo‘llanganiga guvoh bo‘lamiz. 
Xasta Navoiy sori nazzora qil, 
Kufr 
anoniyatig‘a
chora qil.
17
Ikkinchi misra tarkibida kelgan “anoniyat” so‘zi Mukammal asarlar 
to‘plamidan o‘rin olgan doston matnida
 “inoniyat”
tarzida qo‘llangan. “Anoniyat” 
so‘zining “manmanlik, takabburlik” ma’nolari bor bo‘lgan holda “inoniyat” so‘zi 
lug‘atlarda uchramaydi. Bu misra uchinchi na’tning xulosa qismida keltirilgan 
bo‘lib, xasta Navoiyni nazaringdan chetda tutmagaysan, undagi kufr va 
manmanlikka biror chora qil mazmuni kelib chiqadi. 
Makkani chun qildi 
judo
dayrdin, 
Tig‘ suyi birla yudi g‘ayrdin.
18
Ushbu misra tarkibida qo‘llangan “judo” so‘zi Mukammal asarlar 
to‘plamidagi doston matnida 
“juda”
tarzida ifodalangan. Bu so‘zlarning qay biri 
bayt mazmuniga mos kelishini uni sharhlash orqali aniqlash mumkin. Bayt 
mazmuni quyidagicha: U (Umar) Makkani butxonalardan ajratdi. Qilichining suvi 
bilan butparastlardan tozaladi. Ushbu mazmunda “judo” so‘zini qo‘llash bayt 
mazmunini ochib berishga xizmat qiladi.
Vasl xayolidin etib ko‘ngli 
xush
, 
Bahrdek ul jo‘sh ila aylab xurush.
19
Birinchi misra tarkibida kelgan “xush” so‘zi To‘la asarlar to‘plamidagi doston 
matni va asar tanqidiy matnida 
“jo‘sh”
tarzida ifodalangan. Bir qaraganda “xush” 
so‘zi ham bayt mazmuniga mos keladi. Ammo ikkinchi misrada “ul jo‘sh” 
ta’kidining qo‘llangani birinchi misrada ham “jo‘sh” so‘zining bo‘lishini taqozo 
16
АлишерНавоий. Мукаммал асарлар тўплами.7 том. – Тошкент. “Фан”.1991. 39б. 
17
Alisher Navoiy. To`la asarlar to`plami. 6-jild. Toshkent. 2012. 32-bet. 
18
Alisher Navoiy. To`la asarlar to`plami. 6-jild. Toshkent. 2012. 34-bet. 
19
АлишерНавоий. Мукаммал асарлар тўплами.7 том. – Тошкент. “Фан”.1991. 45б. 

---

23 
etadi. Shunda bayt mazmuni quyidagicha tahlil qilinadi: Visol xayolidan ko‘ngli 
shunday jo‘sh urdiki, u jo‘sh urishi xuddiki dengizning hayqirishidek edi. 
Nashrlarda so‘zlar o‘rni o‘zgargan holda ham uchraydi.