Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti pedagogik ta

 
Annotatsiya. 
Maqolada

tovushlarning psixologik, musiqiy xususiyatlari,

 
o‘zbek xalq cholg‘u asboblarining
 
tarixiy taraqqiyoti va ta’lim-tarbiyadagi roli,
musiqa ijrochiligi yo‘liga mos ijro shakllarini yuzaga keltirish g‘oyalari haqidagi 
ma’lumotlar bayon etilgan. 
Kalit so‘zlar
:Tovush, psixologik, musiqa ijrochiligi; cholg‘u asboblari; 
xromatik tovush qatori; diapazon; tovush xususiyatlari; ijro etish texnikasi; nota 
tizimida o‘qitish; ansambl; orkestr; musiqa maktabi. 
Tovushning xususiyatlari va paydo bo‘lishi masalasida qadimdan olimlar fikr 
yuritib kelganlar. Jumladan, yunon faylasufi va ensiklopedis ta'limi Aristotel 
kuzatishlarga asoslangan holda tovushning tabiatini va turli-xil xususiyatlarini 
to‘g‘ri tushunchasiga ega bo‘lgan holda ta'kidlanganidek, u tovush chiqarayotgan 
jism, ketma-ket havoni siqishini va to‘lqinlardagi intonatsiyani vujudga keltiradi, 
deb aytgan.
Masalan: tanbur, dutor, nay, qashqar rubobi, afg‘on rubobi kabi cholg‘ularni 
ijro etganda uning tebranayotgan tovushi havoni goh zichlaydi, goh siyraklaydi, 
havoning elastikligi tufayli esa, bunday ketma-ket bo‘ladigan ta'sirlar fazodan 
qatlamdan-qatlamga uzatiladi, elastik to‘lqinlar yuzaga keladi. Bizning 
qulog‘imizga yetib kelgach, ular quloq pardasiga ta'sir qilib, tovush sezgisini 
yo‘qotadi. Eng sokin va eng kimsasiz joylarda ham qulog‘imiz har doim qandaydir 
tovushlarni ilg‘aydi. Chunki hamma joyda nimadir harakatlanadi, tebranib turadi. 
Kosmonavtlar ba'zi intonatsion tovushlarni eshshitadilar va turli materiallarning 
gavdalanishlariga qarab, tovushlarni payqab boradilar. Ovro‘palik kosmonavtidan 
biri kosmosga o‘zga sayoraga uchayotganida islom diniga mansub namoz-qiroatini 
«ollohu-akbar» so‘zlarini eshshitganini uzoq-uzoq eslaydi va Arabistondagi 

---

845 
sayyohatida esa ishonib, yerdagi ushbu tovushni eshitib Ollohning borligini anglab 
oladi va u shu kundan boshlab xristiyanlikdan islom diniga itoat qiladi va 
musulmon bo‘ladi. 
Tovush xususiyatlarining inson psixikasiga ruhiy ta'sirbaxsh tovushlarining 
bir necha turlari mavjud bo‘lib, bular: 

Tabiiy tovush xususiyatlari. 

Moddiy-ma'naviy tovushlar. 

Texnik-vositalardan tovushlar va boshqalar. 

Musiqiy tovush turlaridir. 
Afg‘on rubobi-
torli-chertma cholg‘u bo‘lib, u mezrob (mediator) vositasida 
chalinadi. Uning kosasi chuqur o‘yilgan va teri bilan qoplangan bo‘ladi, kalta va 
yo‘g‘on dastasida to‘rtta bog‘lama pardasi bor. Dastasining yuqori qismida 6 yoki 
7 ta qo‘shimcha («xas») pardalari ham bo‘ladi. Afg‘on rubobining 5 ta asosiy 
torlarida kuy chalinadi. Shuningdek, uning yon tomonidan 10-11 ta yordamchi 
yonquloq simlari ham tortilgan bo‘lib, ular aks-sado sifatida yangraydi.