Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti pedagogik ta
Yüklə 7,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
INNOVATSION YONDASHUVI
234 mening kitobing uning kitobi sizning kitobimiz ularning kitobingiz bizning kitobi Keyin esa o‘quvchilarga chap va o‘ng tomondagi ma’nosi bir-biriga mos keladigan so‘zlarni bog‘lab, so‘z birikmasi hosil qilishni so‘raydi. O‘quvchilar quyidagi so‘z birikmalarini tuzadi: mening kitobim sening kitobing uning kitobi bizning kitobimiz sizning kitobingiz ularning kitobi Shundan so‘ng o‘qituvchi o‘quvchilardan so‘raydi: -O‘quvchilar, sizlar nima uchun kitobim so‘zini mening so‘zi bilan bog‘ladingiz? O‘quvchilar javob bera olmasa, o‘qituvchining o‘zi tushuntiradi. Chunki, o‘quvchilar, kitobim so‘zidagi -im qo‘shimchasi “mening” degan ma’noni bildiradi. Boshqa qo‘shimchalardan ham shunday: kitobing so‘zidagi -ing qo‘shimchasi sening degan, kitobi so‘zidagi -i qo‘shimchasi uning yoki ularning, kitobimiz so‘zidagi -ingiz qo‘shimchasi sizning degan ma’noni bildiradi. Demak, egalik qo‘shimchalari va qaratqich kelishigini olgan kishilik olmoshlari ma’nodosh ekan.Shunday deb o‘qituvchi doskaga ma’nodosh egalik qo‘shimchalari va kishilik olmoshlarini yozadi. -im — mening -ing — sening -i — uning,ularning 235 -imiz — bizning -ingiz — sizning Egalik qo‘shimchalari va kishilik olmoshining ma’nodoshligini tushuntirib bo‘lgach,o‘qituvchi kishilik olmoshlarining tejalishi haqida tushuncha beradi: ‒ O‘quvchilar kitobim so‘zida mening, kitobing so‘zida sening, kitobimiz so‘zida bizning, kitobingiz so‘zida sizning degan ma’no bor ekan, demak, doim ham mening kitobim, sening kitobing, bizning kitobimiz, sizning kitobingiz deyish shart emas. Endi savol tug‘iladi. Qachon kitobim, qachon mening kitobim deyish kerak? Qachon qarashlilik ma’nosini ta’kidlab ko‘rsatish zarur bo‘lsa, mening kitobim deyiladi. Masalan, “Bu kimning kitobi?” deb so‘ralsa, “Bu mening kitobim” deb javob beriladi. Bu yerda mening so‘zini tushirib qoldirib bo‘lmaydi. Qarashlilik ma’nosini ta’kidlash, kuchaytirish kerak bo‘lmasa, kitobim deyiladi. Masalan, “Kitobing qayerda?” deb so‘ralsa, “Kitobim javonda” deb javob beriladi. Bu yerda kitob meniki ekanligi ta’kidlab, kuchaytirib ko‘rsatilmayapti. Shuning uchun mening so‘zi qo‘llanmagan, ya’ni tejalgan. Egalik qo‘shimchalarini qo‘llashda tejamkorlik haqida tushuncha berilgach,o‘quvchilarga qaratqichli kishilik olmosharini tejab ishlatishga o‘rgatishga o‘tiladi.Buning uchun quyidagi mashqlardan foydalanish mumkin. 1.O‘quvchilarga qarashlilik ma’nosi faqat egalik qo‘shimchasi va egalik qo‘shimchasi va egalik qo‘shimchasi hamda kishilik olmoshi bilan ifodalangan gaplar berilib, kishilik olmoshining nima uchun qo‘llanganligi yoki qo‘llanmaganligi so‘raladi. Masalan, quyidagicha gaplar yozdirilishi mumkin: 1. Kapalak, kapalak,qanotlaring ipakday. 2. Bizning bobolarimiz kimlar bo‘lgan? 3. Otam, ayniqsa, tok ishini mukammal bilardilar. 4. Bu kishi mening otam. 5. Maktabimizda shaxmat to‘garagi bor. 236 6. Shaxmat to‘garagi shaharda birinchi bo‘lib bizning maktabimizda ochilgan. O‘qituvchi so‘raydi: “O‘quvchilar,nima uchun birinchi gapda sening qanotlaring emas, qanotlarng deyilgan?” O‘quvchilar javob beradi: “Bu gapda qarashlilik ma’nosi ta’kidlanmagan. Shuning uchun sening qanotlaring dsyilmagan” O‘qituvchi: “Nega ikkinchi gapda bobolarimiz emas,bizning bobolarimiz deyilgan?” O‘qituvchi shu tarzda qolgan gaplarni ham o‘quvchilar bilan tahlil qiladi. Bunday mashq orqali o‘quvchilar qarashlilik ma’nosini ifodalashda qay holatda kishilik olmoshini qo‘llash,qay holatda qo‘llamaslik lozimligini bilib oladi. O‘quvchilarga qaratqichli kishilik olmoshi to‘g‘ri va noto‘g‘ri qo‘llangan gaplar yozdiriladi. O‘qituvchi o‘quvchilardan qaysi gaplarda olmosh to‘g‘ri, qaysi gaplarda noto‘g‘ri qo‘llanganini aniqlashni so‘raydi. Misol uchun quyidagi gaplar yozdirilishi mumkin: 1. Bizning nutqimiz gaplardan, gaplar so‘zlardan tuziladi. 2. Bizning qishlog‘imizda ham shunday o‘riklar o‘sadi. 3. Mening otam-o‘qituvchi. 4. Keng paxta maydon Mening vatanim. 5. Bizning vatanimizda sportga katta e’tibor beriladi. 6. Bizning shahrimizda maktab yoshidagi bolalar uchun ajoyib saroylar qurilgan. 7. Bizning porloq kelajagimiz uchun jonini fido etgan qahramonlar mangu yashaydi. 8. Mening orzum ‒ kosmonavt bo‘lish. 9. “Mening oldimga odamlarni yomonlab kelmang”, ‒ dedi podshoh vaziriga. 10. Yomg‘ir dehqonga: “Ey, odam! Mening suvim nima bo‘lardi? Bir sharillab tushadi-yu, tezda oqadi-ketadi”, ‒ debdi. O‘qituvchi yozdirilgan gaplarni o‘quvchilar bilan birga tahlil qiladi. Bu gaplarda kishilik olmoshining to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri qo‘llanganini aniqlash uchun 237 gapni olmoshni tushirib qoldirgan holda o‘qitib ko‘rish usulidan foydalanish mumkin.O‘qituvchi: “O‘quvchilar, sizlar men yozdirgan gaplarda bizning, mening so‘zlari to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri qo‘llanganini aniqlashingiz kerak. Birinchi gapni o‘qiymiz. Qa’ni, Rahimjon, sen o‘qi-chi”. Rahimjon o‘qiydi: “Bizning nutqimiz gaplardan, gaplar so‘zlardan tuziladi”. O‘qituvchi: “Rahimjon, bu gapda bizning so‘zi to‘g‘ri qo‘llanganmi?” Rahimjon javob berishga qiynalsa, o‘qituvchi shunday deydi: “Rahimjon, qiynalayotgan bo‘lsang, gapni bizning so‘zini tushirib qoldirib o‘qi”. Rahimjon o‘qiydi. “Nutqimiz gaplardan, gaplar so‘zlardan tuziladi”. O‘qituvchi: “Rahimjon, nima deysan, bu gapda bizning so‘zini qo‘llamasak ham bo‘lar ekanmi?”-deb so‘raydi. Rahimjon “Ha, bo‘ladi”-deb, javob beradi. O‘qituvchi: Demak, o‘quvchilar, bu gapda bizning so‘zi ortiqcha, noo‘rin qo‘llangan ekan. Shundan so‘ng, ikkinchi gap tahliliga o‘tiladi. O‘qituvchi: “Qani, Shahlo, sen tur-chi. Ikkinchi gapni bizning so‘zini tushirib qoldirib o‘qi-chi. “Shahlo o‘qiydi: “Qishlog‘imizda ham shunday o‘riklar o‘sadi”. O‘qituvchi so‘raydi: “Xo‘sh, Shahlo, bu gapda bizning so‘zini tushirib qoldirib bo‘lar ekanmi?” Shahlo javob beradi: “Yo‘q, o‘qituvchi. Chunki bu gapda qarashlilik ma’nosi kuchaytirib ifodalangan”. O‘qituvchi: “Endi uchinchi gapni tahlil qilamiz. Qa’ni, Dilnoza, uchinchi gapni o‘qi-chi”. Dilnoza o‘qiydi: “Mening otam ‒ o‘qituvchi”. O‘qituvchi so‘raydi: “Dilnoza, bu gapda mening so‘zi to‘g‘ri qo‘llanganmi?” Dilnoza javob berishga qiynalsa, o‘qituvchi: “Dilnoza, gapni mening so‘zini tushirib qoldirib o‘qib ko‘r-chi”, -- deydi. Dilnoza o‘qiydi: “Otam-o‘qituvchi”. O‘qituvchi “xo‘sh”, Dilnoza, bu gapdagi mening so‘zini, tushirib qoldirsa ham bo‘lar ekanmi? Dilnoza: “Ha, bo‘ladi”. O‘qituvchi “Nima uchun?” Dilnoza: “Chunki bu gapda qarashlilik ma’nosi kuchaytirib ifodalanmagan”. O‘qituvchi: “Demak, o‘quvchilar bu gapda mening so‘zi noto‘g‘ri, ortiqcha ishlatilgan”. 238 Bundan so‘ng to‘rtinchi gap tahliliga o‘tiladi. O‘qituvchi biror o‘quvchini doskaga chiqaradi va undan so‘raydi: “Qani, Odiljon, to‘rtinchi gapni mening so‘zini tushirib qoldirib o‘qi-chi”. Odiljon o‘qiydi: Keng paxta maydon vatanim. O‘qituvchi: “Xo‘sh, Odiljon, bu gapda mening so‘zini tushirib qoldirib bo‘lar ekanmi?” –deb so‘raydi. Odiljon: “Yo‘q, o‘qituvchi, bu gapda mening so‘zini tushirib qoldirib bo‘lar ekanmi?” -deb so‘raydi. Odiljon “Yo‘q, o‘qituvchi, bu gapda mening so‘zini tushirib qoldirib bo‘lmaydi. Chunki bu gapda qarashlilik ma’nosi kuchaytirib ifodalangan”. O‘qituvchi: “Demak, o‘quvchilar, bu gapda mening so‘zi to‘g‘ri ishlatilgan”. Shundan so‘ng beshinchi gap tahliliga o‘tiladi. O‘qituvchi o‘quvchilardan birini doskaga chiqarib so‘raydi: “Qa’ni, Shahnoza, beshinchi gapni bizning so‘zini tushirib o‘qi-chi”. Shahnoza o‘qiydi. “Vatanimizda sportga katta e’tibor beriladi”. O‘qituvchi so‘raydi: “Xo‘sh, Shahnoza, bu gapda bizning so‘zini tushirib qoldirsak bo‘lar ekanmi?” Shahnoza: “Ha, o‘qituvchi, bu gapda bizning so‘zini tushirib qoldirsak bo‘ladi. Chunki bu gapda qarashlilik ma’nosi kuchaytirib ifodalanmagan”. O‘qituvchi: “Demak, o‘quvchilar, bu gapda bizning so‘zi ortiqcha, noto‘g‘ri qo‘llangan”. Shundan so‘ng oltinchi gapni tahlil qilishga o‘tiladi. O‘qituvchi bir o‘quvchini doskaga chiqarib so‘raydi: “Qa’ni, Nodirjon, ayt-chi, oltinchi gapimizda bizning so‘zi to‘g‘ri ishlatilganmi?” Nodirjon javob beradi: Buni aniqlash uchun gapdagi bizning so‘zini tushirib qoldirib o‘qiymiz: Shahrimizda maktab yoshidagi bolalar uchun ajoyib saroylar qurilgan. Bu gapda bizning so‘zi ortiqcha, noto‘g‘ri ishlatilgan ekan. Chunki bu gapda qarashlilik ma’nosi kuchaytirib ifodalanmagan. O‘qituvchi: “Juda to‘g‘ri, Nodirjon,o‘tir” Qolgan gaplar ham shu tarzda tahlil qilinadi. Yettinchi, sakkizinchi, to‘qqizinchi gaplarda qaratqichli kishilik olmoshi to‘g‘ri ishlatilgan. Chunki qarashlilik ma’nosini ta’kidlab ifodalash nazarda tutilgan. |