Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti pedagogik ta

Qayta 
tayyorlash.
2006 
yilda 
TMDQ 
va 
O‘zMU atrof-muhit
mutaxassislarini va atrof-muhit bo‘yicha dastur va qo‘llanmalar tayyorlash uchun
qo‘shma markaz tuzdilar. 2008 yilda (M.V.Lomonosov nomidagi) Moskva nozik
kimyoviy texnologiyalar davlat akademiyasi ushbu markazning ham muassisi
bo‘ldi. O‘zMU professor-o‘qituvchilari va Tmdqning yuqori lavozimdagi

---

228 
xodimlari TMDQ xodimlari va sanoat korxonalarining atrof-muhit mutaxassislari
uchun o‘quv mashg'ulotlar olib boradilar. TMDQ korxonalar uchun maxsus 
atrof-muhit bo‘yicha mashg'ulotlar tashkil qiladi.
Norasmiy ta’lim
. Mamlakat aholisi orasida norasmiy ta’limni TMDQ,
muhofazalangan tabiiy yerlar ma'muriyati, "Bioekosan” milliy o‘quv va
metodologiya markazi va NNTlar olib boradi. Masalan, Buxoro ixtisoslashgan
jayron pitomnigi maktab o‘quvchilari, talabalar va mahalliy aholi uchun o‘quv 
tadbirlar o‘tkazadi. Zarafshon qo‘riqxonasi, Toshkent botanika bog'i va Ugam-
Chotqol milliy bog'i boshqa tashkilotlar bilan bir qatorda mamlakatda norasmiy
atrof-muhit bo‘yicha ta’limda faollik ko‘rsatmoqda. “Hayot uchun ta’lim” maktab
o‘quvchilari uchun atrof-muhit bo‘yicha ta’lim markazini yurituvchi nurdir.
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
“Atrof-muhit holatining sharhi"birlashgan millatlar tashkiloti, Nyu-York va 
Jeneva, 2010. 
2.
Ergashev A “Ekologiya”, “O‘zbekiston” -Toshkent, 2003 
3.
“Inside Ecology " internet nashri. 
4.
Sultonov P. Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari T. “Musiqa” 
2007. 
NUTQIY FAOLIYATDA MULOQOTNING INTERAKTIV VA 
PERSEPTIV TOMONLARI ZARURATI 
Nafisa HAMROYEVA
, 
BuxDU maktabgacha ta’lim kafedrasi o‘qituvchisi 
Muloqot faqat insonlarga xos bo‘lgan jarayondir. Kishilarda faoliyat 
jarayoni davomida bir-birlariga nimanidir aytish istagi tug‘iladi. Muloqot odamlar 
o‘rtasida birgalikdagi faoliyat ehtiyojlaridan kelib chiqadigan bog‘lanishlar 
rivojlanishining 
ko‘p 
qirrali 
jarayonidir. 
Muloqot 
birgalikda 
faoliyat 
ko‘rsatuvchilar o‘rtasida axborot ayirboshlashni o‘z ichiga oladi. Bunda 
munosabatning kommunikativ jihati hisobga olinadi. Kishilar munosabatga 

---

229 
kirishishda, avvalo tilga murojaat qiladilar. Muloqotning yana bir jihati 
munosabatga kirishuvchilarning o‘zaro birgalikdagi harakati – nutq jarayonida 
faqat so‘zlar bilan emas, balki harakatlar bilan ham ayirboshlashdan iborat. 
Masalan, munosabatga kirishar ekanmiz, u bizni qoniqtirsa imo-ishora bilan 
muloqotda bo‘lamiz. Munosabatning keyingi jihati muloqotga kirishuvchilarning 
bir-birlarini idrok eta olishlaridir. Masalan, biz bir kishi bilan muloqotga 
kirishishdan avval uni hurmat qilib yoki mensimasdan munosabatda bo‘lamiz. 
Demak, muloqot jarayonida kommunikativ (axborot uzatish), interaktiv (o‘zaro 
birgalikda harakat qilish) va pertseptiv (o‘zaro birgalikda) idrok etish amalga 
oshiriladi.
Muloqot qonuniyatlarini bilish hamda uni o‘rnatish malakalari va 
qobiliyatlarini rivojlantirish har bir kishi uchun muhimdir. Har bir kishining o‘z 
“meni” atrofdagilar bilan bo‘ladigan muloqot jarayonida shakllanadi, Shaxsning 
hayot yo‘llari avval oilada, bog‘cha, maktab, institut, ishxona, keksalar orasida, 
ya’ni guruh va jamoalarda rivojlanadi. Bizning yuksak ma’naviy 
ehtiyojlarimizdan biri bu muloqotga bo‘lgan ehtiyojdir. Muloqotga bo‘lgan 
ehtiyojimiz qondirilmasa, ongimiz ham rivojlanmaydi. Shuning uchun biz doimo 
muloqotga bo‘lgan ehtiyojlarimizni qondirishimiz lozim. Kimlar bilandir bo‘lgan 
muloqotdan qoniqish hosil qilamiz, lekin ayrim hollarda esa biz qoniqmaslikni his 
qilamiz.
Pedagogik muloqot - bu muloqot turlaridan biri bo‘lib, pedagogik faoliyatda 
muhim o‘rin tutadi. Biz guruh va jamoaga kirar ekanmiz, doim unda turli rollarni 
bajarishga to‘g‘ri keladi. Rasmiy guruhda boshliq rolini o‘ynasak, kasalxonada 
bemor, do‘konda xaridor, oilada rafiq yoki rafiqa, ota - ona oldida esa farzandlik 
rolini bajaramiz. Muloqot shaxslararo munosabatlarning shunday ko‘rinishidirki, 
uning yordamida odamlar bir-birlari bilan o‘zaro ruhiy jihatdan aloqaga 
kirishadilar, o‘zaro axborot almashadilar, bir-birlariga ta’sir o‘tkazadilar, bir-
birlarini his qiladilar, bir-birlarini tushunadilar. Shuning uchun muloqot ijtimoiy 

---

230 
psixologik hodisa sifatida ijtimoiy turmushning barcha sohalarida ishtiroq etib, 
hamqorlik faoliyatining moddiy, ma’naviy, madaniy, emotsional, motivatsion 
qirralarining ehtiyoji sifatida vujudga keladi. Insonda yuzaga keladigan har xil 
ehtiyojlarni maqsadga muvofiq ravishda qondirish muloqot maromiga bog‘liq 
bo‘lib. shaxslararo munosabat, barkamol avlod, komil inson g‘oyalarini anglatadi. 
Muloqot muvaffaqiyatining negizi shaxsning ruhiy dunyosi, ehtiyojlari 
motivatsiyasi, xarakter xislati, individual-tipologik xususiyati, qobiliyati, e’tiqodi 
kabi insonning fazilatlari, sifatlari namoyon bo‘lishi, rivojlanishi hisoblanadi. 
Muloqot jarayonida muloqotdoshlarning tasavvurlari, qiziqishlari, his-tuyg‘ulari, 
ko‘nikmalari, voqelik natijasini oldindan sezish, payqash, ta’sir o‘tkazish uslubi 
tarkib topishi mumkin.
Muloqot tashqi ta’sirlar, namunalar asosida o‘zini-o‘zi tuzatish, qayta tarbiyalash, 
shaxsiy imkoniyatini ruyobga chiqarish uchun puxta zamin hozirlaydi, komillik 
sari yetaklaydi.
Barkamol insonlarning muomala maromi, mulohaza yuritish uslubi,
munosabatga kirishish o‘quvchanligi, vaziyatdan chiqish salohiyati ham, boshqa
odamlar tomonidan taqlid qilinadi va hayot tajribasida unga rioya etib yashaydi.
Odamlar o‘rtasidagi shaxslararo munosabat jarayonida g‘ayritabiiy ijtimoiy holat
yoki hodisaga ongli tayanish - o‘zini - o‘zi mukammallashtirish, o‘zini - o‘zi 
ruyobga chiqarish, o‘zini-o‘zi boshqarish, o‘zini - o‘zi baholash, o‘ziga - o‘zi 
buyruq berish shaxsning ruhiy dunyosida muhim kamolot bosqichidir. Shuning 
uchun ichki va tashqi taqlidning tushunish hamda ularni bosqichma-bosqich 
egallab borish bo‘lg‘usi mutaxassisning kasbiy tayyorgarligi hamda barkamol 
shaxs sifatida shakllanishining garovidir.
Muloqotga kirisha olmaslikning asosiy sababi bu o‘zini-o‘zi ortiqcha yoki
past baholash tufayli o‘ziga va uni qurshab turgan odamlarga noto‘g‘ri 
munosabatdir. Buning oldini olish imkoniyatlari mavjud bo‘lib, asosan 
quyidagilarga ahamiyat berish ijobiy samaralar sari yetaklaydi:

---

231 
1) hamkorlik faoliyatida, muloqotlar tizimi orqali muloqot jarayonining barcha 
a’zolari o‘rtasida insonparvarlik munosabatlarini tashkil qilish, emotsional muhitni
taqqoslash imkoniyatini yuzaga keltirish.
2) muloqotda ichki munosabatlar tizimida har bir a’zoning qulay pozitsiyasini 
ta’minlashga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish.
3) insonning muloqot xususiyatlari, maromi, usullari, shakllari to‘g‘risidagi 
axborotni egallashga oid maxsus mashg‘ulotlarni uyushtirish.
4) shaxslararo munosabatlar va muloqot usullariga mo‘ljallangan ishbilarmonlik 
o‘yinlari, psixodrama, trening tizimini yaratish.
L. S. Vigotskiy, A. N. Leontev, A.R. Luriya, D.B.Elkonin, A. V. Zaporojets,
M.I.Lisina 
tadqiqotlarida 
ko‘rsatilishicha, 
bolaning 
dastlabki 
ijtimoiy 
ehtiyojlaridan biri – bu muloqotga nisbatan ehtiyojdir. A.V.Zaporojets va 
M.I.Lisinalar tadqiqotlarida ta’kidlanishicha, bolalarning kattalar bilan muloqotga
kirishish ehtiyoji 7 yoshgacha bir nechta bosqichlar tarzida rivojlanib boradi:
1) e’tibor va xayrixohlikka ehtiyoj paydo bo‘ladi; 
2) kattalar bilan hamkorlik qilish ehtiyoji tug‘iladi;
3) avvalgi barcha ehtiyojlarga kattalar tomonidan hurmat qilish ehtiyoji tug‘iladi;
4) maktabgacha tarbiya yoshidagi bolada atrofdagilar bilan o‘zaro bir-birini
tushunish ehtiyoji vujudga keladi.
Xullas, inson o‘zini idora qilish, turli vaziyatlarda o‘zini tutish fazilatlari 
o‘zlashtirilayotgan davrda ba’zi bir qoidalarga rioya qilsa, hamkorlikda ma’lum 
yutuqlarga erishadi. Ijtimoiy hodisalarning voqe bo‘lishi faqat ichki ruhiy holat va 
uning mazmunini aks ettiribgina qolmaydi, balki ikki tomonlama aloqa tufayli 
mazkur jarayon yuzaga keladi. Ixtiyoriy, faol diqqatning tashqi ob’ektlarga 
yo‘naltirilganligi va to‘planganligi turli omillar ta’siri tufayli samaradorlik 
darajasini pasaytiradi, asabiy holat ishchanlikni kamaytirib muloqot maromiga 
putur etkazadi. Inson o‘zini erkin, ozod, bemalol his etish xislatini o‘zlashtirish 

---

232 
uchun jismoniy keskinlik, asabiy taranglik, aqliy zo‘riqish orqali ko‘zlangan 
maqsadiga yetishi mumkin.
Yuqoridagi qoidalarga rioya qilinib, gavdalarni to‘g‘ri tutish, muammoli 
vaziyatlarga va muloqot maqsadiga mutanosib tushadigan hodisalar, holatlar 
muayyan muhit, mazmunli harakatlar, imo-ishoralar, mimika, pantomimika ustida 
ishtiyoq bilan shug‘ullanilsa, yengil tabassum, iliq, miyig‘ida kulish, chiroyli 
yurish kabi mashqlarni amalga oshirsalar, noverbal nutq yordami bilan shaxslararo 
munosabatni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish imkoniyatiga erishiladi. Atrofdagilarda yoqimli 
taassurot qoldirish, ularda mehr-muhabbat tuyg‘usini uyg‘otish muloqotdosh 
tanlashga imkon tug‘diradi. Jismoniy va ma’naviy jihatdan erkinlikka erishish 
o‘ziga ishonch tuyg‘usini yuzaga keltirsa, mustaqillik muloqotda teng huquqli 
sherik bo‘lishga shart-sharoit yaratadi.