Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti pedagogika kafedrasi

Tafakkurning jarayonlari.
Tafakkurni jarayon sifatida psixologiya jihatidan tadqiq qilish ma’lum bir bilish natijalarini hosil bulishiga olib keladigan ichki yashirin sabablarini o‘rganish demakdir.
Analiz va sintez operatsiyalari. Analiz shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, uning yordami bilan biz narsa va hodisalarni fikran yoki amaliy va xususiyatlarini tahlil qilamiz. Allomalarning aytishicha, maymunning yonkoqni chaqishining o‘ziyoq boshlang‘ich oddiy analizdir. O‘quvchi va talaba Yoshlar turmushda va dars jarayonida analiz yordami bilan ko‘pgina ishlarni amalga oshiradilar, topshiriqlar misol va masalalarni yechadilar.
Sintez — shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, biz narsa va hrdisalarning analizda bo‘lingan, ajratilgan ayrim qismlarini, bo‘laqlarini sintez yordami bilan fikran yoki amaliy ravishda birlashtirib, butun holiga keltiramiz. Sintez elementlarning, narsa va xrdisalarning qismlari va bo‘laqlarini bir butun qilib qo‘shishdan iborat aqliy faoliyat ekanligi ta’rifdan ham ko‘rinib turibdi. Analiz amaliy bo‘lgani kabi sintez ham amaliy xarakter kasb etadi. Masalan, motor yoki dvigatelning qismlarini, detallarini yig‘ishtirib o‘rnio‘rniga joylashtirilganda, ya’ni sintez qilinganda motor yoki dvigatel hosil bo‘ladi. Avtomashinaning kuzovni, kabiiasini, motor va hokazo qismlari sintez qilingan mahaldagina bir butun avtomashinani bunyod etish mumkin. Sintez analizning teskari bo‘lgan tafakkur jarayonidir. Sintez qilishda biz analiz qilish vaqtida ayrim bo‘laqlarga ajratilgan narsalarning qismlarini fikran birlashtirib bir butun holatga keltiramiz. Analiz va sintez bir-biri bilan uzviy bog‘liq jarayondir.
Taqqoslash insonning ijtimoiy faoliyatida, bilimlarning o‘zlashtirilishida, voqelikni to‘laroq aks ettirishida bir-biriga o‘xshash jihatlartafovutini, shuningdek, bir-biridan farq qiladigan tomonlar o‘rtasidagi o‘xshashlikni topishdan iborat fikr yuritish operatsiyasi katta ahamiyatga ega. Taqqoslash — shunday bir tafakkur operatsiyasidirki, bu operatsiya vositasi bilan obyektiv dunyodagi narsa va hodisalarning bir-biriga o‘xshashligi va bir-biridan farqi aniqlanadi. Taqqoslash shunday bir aqliy jarayondirki, bunda biz fikran ikkita narsani taqqoslab, ular o‘rtasida o‘xshashlik hamda farq borligini aniqlaymiz. Masalan, mashg‘ulot yoki o‘yin paytida ayrim o‘yinchoqlarni xuddi o‘zining o‘yinchoqlariga o‘hshatish mumkin. Taqqoslash operatsiyasi ikki xil yo‘l bilan amalga oshishi mumkin: amaliy (konkret narsalarni bevosita solishtirish) va nazariy (tasavvur qilinayotgan obrazlarni va narsalarni ongda fikran taqqoslash).
XIX—XX asrlarda yashagan allomalardan biri taqqoslashning psixologik mexanizmi to‘g‘risida juda ilg‘or fikrlarni ilgari surib, quyidagi mulohazalarni bildiradi: «Agar siz tabiatning biror narsasini ravshan tushunib olishni istasangiz, uning o‘ziga juda o‘xshash bo‘lgan narsalardan tafovutini topingiz va uning o‘zidan juda uzoq bo‘lgan narsalar bilan o‘xshashlik topingiz. Ana shunda siz shu narsaning eng muhim, hamma belgilarini payqab olasiz, demak, shu narsani tushunib olasiz».
Kuzatishlar shuni ko‘rsatdiki, inson, ko‘pincha, jamiyat formatsiyalarini o‘rganish davrida, ularning avvalgi mohiyatini keyingi formatsiyani o‘rganish paytida yanada chuqurroq va puxtaroq egallab oladi.
Abstraksiya. Narsa va hodisalarning, qonun va qonuniyatlarning ayrim belgisi, sifati, alomati yoki xususiyatlarini fikran ulardan ayirib olib, mustaqil fikr obyektiga aylantirishdan iborat fikr yuritish operatsiyasi inson bilish faoliyatida muhim ahamiyatga ega. Masalan, bilish jarayonida tabiat, jamiyat va ayrim insonlarga xos bo‘lgan «go‘zallik» belgisini ayirib olib, ularning go‘zalligi to‘g‘risida emas, balki umuman go‘zallik, ya’ni estetik kategoriya mazmunidagi tushuncha yuzasidan mulohaza bildiriladi.
Abstraksiyalash shunday fikr tafakkur operatsiyasidirki, bu operatsiya yordami bilan moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning muhim xususiyatlarini farqlab olib, ana shu xususiyatlardan narsa va hodisalarning muhim bo‘lmagan ikkinchi darajali xususiyatlarini fikran ajratib tashlaymiz.
Abstraksiya jarayonida obyektdan ajratib olingan belgi (alomat)ning o‘zi tafakkurning mustaqil obyekti bo‘lib qoladi. Abstraksiya operatsiyasi analiz natijasida vujudga keladi. Masalan, sinf devorini analiz qilish jarayonida uning faqat bir belgisini, ya’ni oqligini ajratib olish mumkin va oq devor to‘g‘risida emas, balki devorning oqligi to‘g‘risida, keyin esa umuman oqlik haqida fikr yuritish mumkin. Kishilar quyosh, oy, yulduz, elektr, olov, ba’zi planetalar, ayrim tosh va hokazolarning ko‘z o‘nglarida yoritishini kuzataturib, ularning bitta umumiy belgisini, ya’ni yoritishini fikran ajratib olib, umuman yoritish to‘g‘risida mulohaza yuritishlari ayni haqiqatdir. abstraksiyalash jarayoni yordamida qiymat, son, kenglik, tenglik, uzunlik, kattalik, qattiqlik, zichlik, balandlik, geometrik shakl, matematik ibora, tanqidiy realizm, bosim, solishtirma okirlik, geografik tushunchalar tizimi kabi abstrakt tushunchalar vujudga keltiradi.
Abstraksiyalash analiz bilan uzqiy bog‘liq jarayondir.
Umumlashtirish shunday bir tafakkur qilish usulidirki, bunda biz narsa va hodisalarning o‘xshash belgilarini fikran birlashtirib, bir tushuncha holiga keltiramiz.
Umumlashtirish va abstraksiyalash so‘zlar yordamida amalga oshadi. Tafakkur til, nutq bilan amalga oshirilar ekan, u har doim voqelikni umumlashtirib aks ettirishdan iborat bo‘ladi.
Umumlashtirish deganda psixologiyada narsa va hodisalardagi xossa, belgi, xususiyat, alomatlarni topish va shu umumiylik asosida ularni birlashtirish tushuniladi.
Masalan, temir, po‘lat, latun, oltin va boshqalarda mavjud bo‘lgan o‘xshashlik va umumiy belgilarni yagona tushuncha ostida to‘plab, uni «metall» degan ibora bilan nomlashimiz mumkin. Shuningdek, qish, bahor, yoz va ko‘z «fasl» degan tushuncha orqali ifodalanadi. Insonning yosh davrlari xususiyatidagi umumiy belgilar hisobga olinib, «o‘smir», «o‘spirin», «yetuk kishi», «keksa» singari terminlar ishlatiladi.
Fikr yuritishning umumlashtirish operatsiyasi har xil asoslarga ko‘ra turlarga bo‘lib o‘rganiladi.
Umumlashtirishni mazmuniga ko‘ra tushunchali umumlashtirish va yaqqolko‘rgazmali yoki elementar umumlashtirish turiga ajratish qabul qilingan. Tushunchali umumlashtirish orqali obyektiv qonuniyatlarni muhim belgilari bo‘yicha birlashtirish amalga oshiriladi. Bunda muhim belgilar umumlashtirilib, obyektiv qonuniyatlarni ochish mumkin bo‘ladi. Yaqqol ko‘rgazmali umumlashtirishda narsa va xrdisalar tashqi hamda yaqqol belgilari bo‘yicha umumlashtiriladi.
Biz tajribamizda umumlashtirishning yo‘nalishi bo‘yicha farqlanuvchi usullarga ahamiyat berganmiz. Tajribalarda ushbu umumlashtirish usullari o‘rganilgan eda: umumiydan xususiyga (usul №1), xususiydan umumiyga (usul №2), yagonadan umumiyga, so‘ng xususiy hollarga (usul №3), umumiydan xususiyga va o‘sha umumiydan yanada umumiyga (usul №4), kamroq umumiy holdan ko‘proq umumiy holatga (usul №5), yagona umumiy qonuniyatdan yanada umumiy qonuniyatga o‘tish (usul №6) va boshqalar.
Umumlashtirish
Mazmuniga ko‘ra
Elementar
Empirik
Tushunchali
Nazariy
Fikrning yo‘nalishiga ko‘ra
Xususiydan umumiyga
Umumiydan xususiyga
Yakkadan umumiyga va undan xususiyga
Umumiydan xususiyga va o‘sha umumiydan yanada umumiyga
Kamroq umumiydan yanada umumiyga
Konkretlashtirish hodisalarni ichki bog‘lanish va munosabatlardan qat’i nazar, bir tomonlama ta’kidlashdan iborat fikr yuritish operatsiyasidir.
Psixologlar tadqiqotlarining ko‘rsatishiga qaraganda, konkretlashtirish, odatda, ikki xil vazifani (funksiyani) bajaradi. Dastlabki funksiyasiga taalluqli ko‘pgina misollarni keltirish bilan uning psixologik mexanizmini ko‘rsatishiga harakat qilamiz. Masalan, o‘quvchilar «qora» degan so‘zni ishlatgan paytlaridan ko‘z oldida bitum, chaqich, asfalt kabi qora rangdagi narsalar va hayvonlarni gavdalantirishlari mumkin. Shuningdek, ular «harakat» degan iborani ishlatsalar, odamni, mashinani, hayvonlarni suv va samolyot kabilarni tasavvur qila oladilar. Keyinchalik esa harakat tushunchasining ko‘lami kengayib boradi, biologik, ijtimoiy va hokazo harakatlarni nazarda tutadi.
Konkretlashtirishning ikkinchi funksiyasi quyidagi misollarda o‘zining yorqin ifodasini topadi. Masalan, kishilar ketmon, belkurak, panshaxani dehqonchilik asboblariga; igna, bigiz, angishvona va tikuv mashinasini tikuv asboblariga; lola, atirgul, binafsha, buldanejni gulga; daftar, ruchka, chizg‘ichni o‘quv qurollariga kiritadilar. Demak, bu misollarda konkretlashtirish operatsiyasi umumiy va yakka belgilari kam bo‘lgan umumiylikni ochishda namoyon bo‘la"di. Umuman konkretlashtirish abstraksiyalashni kontrast holati bo‘lib, inson bilish faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi.
Klassifikatsiyalash. Insonning bilish faoliyatida muhim rol ushkjchi fikr yuritish operatsiyalaridan biri klassifikatsyalash hisoblanadi. Bir turkum ichidagi narsalarning bir-biriga o‘miashligiga va boshqa turkumdagi narsalardan farq qilishiga qarab, narsalarni turkumlarga ajratish tizimi klassifikatsiya deb ataladi. Fan olamida buyuk hissa bo‘lib qo‘shilgan D.I.Mendeleyevning «Elementlarning davriy tizimi» jadvali klassifikatsiya uchun yorqin misoldir. Bunda olim elementlarni atom og‘irligi ortib borishiga, kimyoviy sifatlarining bir tipligiga va boshqa belgi va alomatlariga qarab tartib bilan joylashtirib chiqqan.
Fanda narsa va hodisalarning tabiatini ifodalovchi muayyan belgi (alomat) asosida qilingan jarayon klassifikatsiya deb atash qabul qilingan. Tabiiy klassifikatsiyaga zoologiya fanidagi hayvonlar klassifikatsiyasi (sudralib yuruvchilar, sut emizuvchilar, suvda va quruqliqsa yashovchilar, parrandalar, qushlar va hokazo), botanikadagi o‘simliklar klassifikatsiyasi (bir yillik, ko‘p yillik, butalar, daraxtlar, o‘tlar, ildizdan ko‘payuvchilar, igna barglilar, tikanli o‘simliklar, dukkaqlilar, poliz o‘simliklari va boshqalar) kabi qator misollarni keltirib o‘tish mumkin. Mabodo klassifikatsiyaga asos qilib olingan belgi narsa va hodisalarning tabiatini ifodalamasa, bunday klassifikatsiya sun’iy klassifikatsiya deb ataladi. Ijtimoiy hayotimizda klassifikatsiyaning mazkur turi doimo qo‘llanib turadi. Masalan, kutubxonadagi kitoblar mazmuniga, shakliga, noyobligi va shunga o‘xshash belgilarga qarab tokchalar va peshtoqchalarga teriladi.
Sistemalashtirish. Fikr obyektiv hisoblangan narsa va hodisalarni zamon (vaqt), makon (fazo) va mantiqiy jihatdan ma’lum tartibda joylashtirishdan iborat fikr yuritish operatsiyasi bilimlarni o‘zlashtirishda, ko‘nikma va malakalarni tartibga solishda muqim rol o‘ynaydi. Odatda, sistemalashtirish operatsiyasi yordamida narsa va hodisalar, faktlar, fikrlar va obyektlar makondagi, vaqgdagi egallagan o‘rniga qarab yoki mantiqiy joylashtiriladi.
Shuning uchun tizimga solish makoniy (fazoviy) xronologik belgi va mantiqiy belgisiga asosan uch turga ajratiladi. Ko‘chatlarning boqqa olib chiqib o‘tqazilishi, sinf xonasidagi mebellarning bir tekis joylashtirilishi makoniy (fazoviy) tizim uchun misol bo‘la oladi. Tarixiy voqealarni xronologik tartibda joylashtirilishi, kutubxonadagi kitoblarning xronologik jihatdan terib qo‘yilishi voqealarni zamonga (vaqtga) qarab tizimga solishning namunasi deb atash mumkin. Matematika, falsafa, psixologiya va mantiqqa (logikaga) doir asarlarda ilmiy maqolalarning (ya’ni punkt, paragraf nazarda tutilmokda) joylashuvi mantiqiy tizimga solishning namunasidir.