Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti pedagogika kafedrasi

Xarakterning fiziologik asosi
Bir qancha olimlarning tadqiqotlarda odamlarning harakat usullari nerv sistemasi umumiy tipining xususiyatlari bilan aynan bir tipik vaziyatda va sharoitda bir xil ijobiy munosabatda bo‘lish bilan solishtirib ko‘rilgan. Bunda shu narsa aniqlangan-ki, nerv sistemasi umumiy tipining zid xususiyatlarga psixologik jihatidan zid bo‘lgan harakat usullari mos keladi. Masalan: sust nerv sistemasiga ega bo‘lgan o‘quvchilar yaxshi tanigan o‘rtoqlarining tor doirasi bilan alohida qilishga loiq bo‘ladilar. Ular o‘z tashabbuslari bilan o‘zlari haqida kamdan-kam biror narsa aytadilar. Ular juda qiyinchilik bilan yangi tanish orttiradilar, ammo ular eski o‘rtoqlari bilan uzoq vaqtga ajratayotgan bo‘lsalar, ular bilan munosabatlarini uzishlari qiyin bo‘ladi.
Aksincha, harakatchan nerv jarayonlariga ega bo‘lgan o‘quvchilar odamlar bilan bo‘ladigan munosabatlarida qarama - qarshi xususiyatlarning umumiy tipi ayni bir vaqtning o‘zida temperamentning fiziologik asosi ham hisoblanadi. Bu esa ular o‘rtasida mustahkam aloqa borishini bildiradi. Bundan temperament tipi xarakterning individual o‘ziga xos xususiyatlarining paydo bo‘lishidagi muhim psixologik sharoitdan biridir.
Tashqi taassurotlar natijasida hosil bo‘ladigan vaqtni aloqalar sistemasi xarakter fiziologik asosini ikkinchi tomonini tashkil qiladi. Dinamik stereotip (yunoncha dinamikas – kuchga oid, o‘zgaruvchanlik, harakatchanlik, stereos - qat’iy, tunos - iz). Bir xildagi tashqi taassurotlarning ko‘p martalab takrorlanishi natijasida bosh miya yarim sharlari qobig‘ida hosil bo‘ladigan, ma’lum darajada qat’iy shartli reflektor yoki muvaqqat nerv bog‘lanishlari sistemasi. D.S.ning hosil bo‘lishi kishida muayyan malaka va odatlarning tartib topishini, kishining muayyan hayot sharoitlarga moslashuvini taminlaydi. (B.M. Teplov, V.S. Merlin, Ye.A. Klimov laboratoriyadagi tadqiqotlar bo‘yicha). Demak, xarakter xususiyatlari paydo bo‘lishining boshqa fiziologik sharoiti nerv sistemasi umumiy tipining xususiyatlaridir. Vaholanki, nerv sistemaning umumiy tipi ayni bir vaqtning o‘zida temperamentning fiziologik asosi ham hisoblanar ekan, bunday holda temperament o‘rtasida mustahkam aloqa kelib chiqadi. Temperament tipi xarakterning individual o‘ziga xos xususiyatlarining paydo bo‘lishidagi muhim psixologik sharoitlaridan biridir.
Odam xarakterining strukturasi bir – biri bilan ma’lum munosabatlarda bo‘lgan turli xususiyatlar va psixik protsesslarning o‘zaro bog‘liqligidan hamda yaxlit holda nomoyon bo‘lishidan iborat. Biz xarakterning bir yoki necha xususiyatlari asosida bizga noma’lum bo‘lgan boshqa xislatlarni ham aytib berishimiz mumkin. M: odamning takabbur va shuhratparastlikni bilsak, uning odamlarga nisbatan qora ko‘ngilli ekanligi haqida taxmin qila olamiz. Agar odam kamtarin bo‘lsa, uni ko‘ngilchan deb tahmin qila olamiz.
Psixik xususiyatlarning o‘zaro bog‘langan sistemasini simptomoqomplekslar yoki omillar deb ataladilar. Bu simtomoqomplekslarni analiz qilish orqali xarakter srukturasining nima bilan belgilanishini aniqlay olamiz. Masalan: Shaxslararo munosabatlarda nomoyon bo‘ladigan xarakter xususiyatlarining bir – biriga qarama - qarshi sistemasi ajratishi mumkin. (Shartli ravishda buni «shaxs – atrofidagi odamlar» sistemasi deb ataymiz).
Agar nihoyatda zid qarama - qarshi nazarda tutilsa, unda ayrim odamlarda bu sistema o‘ziga ishonish, o‘zidan mag‘rurlanish, o‘zbilarmonlik, maxtanchoqlik, urishqoqlik, o‘ch olishlik, kekkayishi, pismiqlik, jamoatchilik tomonidan ma’qullangan narsalarni sezmaslik, ko‘pchilik tomonidan qabul qilgan xatti–harakat qoidalarni pisand qilmasliklarning qo‘shilishida namoyon bo‘ladi. Boshqa bir odamlarda bu sistemaga qarama - qarshi xususiyatlari bilan qo‘shilgan holda namoyon bo‘ladi. Bunday odamlar o‘zlariga ishonmaydilar, kamtarinligi, ko‘ngilchanligi, iltifotligi, sabrligi, har narsa yuzasidan o‘zining ayiblashga mayilligi, yumshoqligi, dilkashligi, to‘g‘riligi bilan ajralib turadilar. Ko‘pchilik tomonidan qabul qilingan xatti – harakat qoidalarini bajonu dildan bajaradilar. Kekkayishi, pismiqlik, jamoatchilik ma’qullagan narsalarni va ko‘pchilik tomonidan qabul qilingan xatti - harakat qoidalarini sezmaslik kabi xususiyatlarning hammasi odamlarni nazar pisand qilmaslikni ifodalash orqali birlashganligini qo‘shish qiyin emas. Xuddi shuningdek, bularga qarama - qarshi xususiyatlar gruppasi – dilkashlik, samimiylik, ko‘pchilik tomonidan qabul qilingan xatti - harakat qoidalariga bo‘ysunish, odamlarga nisbatan qarama - qarshi munosabatni ifodalaydi. Bu yerda o‘z - o‘zidan ravshanki, voqelikning ma’lum tomonlarga shaxsning aynan bir xil munosabatda bo‘lishlari bilan bog‘liq bo‘lgan xarakterning bunday xususiyatlari bir – biriga o‘zaro bog‘liqdir.
Xarakter strukturasini har tomonlama o‘rganish, xulq atvorni hayotning turli vaziyatlarga tahlil qilish, yashash sharoiti va tarbiyani qanday yo‘lga qo‘yilganligini o‘rganish asosida to‘liq o‘rganish mumkin.
Xarakter strukturasida birinchi navbatda uning ikki tomoni: mazmuni va shakli farqlanadi. Xarakter mazmuni shaxsning hayotidagi yo‘nalishini, ya’ni moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini, qiziqishlarini, ideallarini tashkil qiladi. Shaxsning yo‘nalishi uning maqsadini, hayotdagi aktivlik darajasini belgilaydi. Xarakterning mazmuni bir individual o‘ziga xos munosabatlar shaklida namoyon bo‘ladi. Shaxsning xarakter mazmunida uning yashash tarzi, tarbiyaviy ta’sirlari va tashqi muhitning talabiga ko‘ra, gox ehtiyojlari, gox boshqa ehtiyojlar ustunlik qiladi. Masalan: ba’zi odamlarda moddiy ehtiyojlar, boshqalardan estetik ehtiyojlar, ilmiy qiziqishlar ustunlik qiladi.
Odam xarakterning strukturasi turli xususiyatlar va psixik protseslarning sintezidan iborat. Bular:

1. 
   Ishonch.
   
2. 
   Ehtiyoj va qiziqishlar
   
3. 
   Intellekt tushunish, tushuncha, mulohaza.
   
4. 
   Iroda
   
5. 
   Hissiyot
   
6. 
   Temperament
   

Xarakter strukturasida ishonchlar sistemasi yyetakchi komponentlardan biridir. Biror bir narsaga ishonishining komilligi shaxsning prinsipialligini, kelayotgan ishga butun ko‘chini safarbar qilishini ta’minlaydi. Ishonch maqsadga intiluvchanlik, prinsipiallik, optimizm, boshqalarga va o‘z - o‘ziga talabchanlik kabi xarakter belgilarini shakllantiradi. Xarakterning o‘zagini shaxsning ma’naviy – irodaviy sifatlari tashkil etadi. Kuchli odam o‘zining maqsadining aniqligi va mustaqilligi bilan ajralib turadi. Irodali shaxs maqsadiga erishish yo‘lida qat’iy va tirishqoq bo‘ladi. Irodasi kuchsiz odamni xarakteri bo‘sh odam deb qaraladi. Bunday odamlar bilimining va layoqatining yetarligiga qaramay o‘z imqoniyatlarini to‘la ishga sola olmaydilar.
Hissiyot xarakter strukturasida uning sifatida ko‘rsatkichdir. Hayot tarzi va ijtimoiy muhit ta’siri ostida xarakter xususiyatlari yuqori darajada rivojlangan ma’naviy – siyosiy, estetik, intelektual hissiyotlar va aksincha hissiyotlarning kam rivojlangan spektrini asosida o‘zini tuta olmaslik, qo‘pollik, affektivlikni namoyon qiladi. Hissiyotlarning namoyon bo‘lish xarakteri odamning o‘z - o‘zini irodaviy boshqarish darajasiga bog‘liqdir.
Shaxsning turli munosabatlari bilan belgilanadigan xarakter xususiyatlarining to‘rta sistemasi farqlanadi.

1. 
   Kollektivga va ayrim odamlarga bo‘lgan munosabatlarni ifodalovchi xususiyatlar (yaxshilik, mehribonlik, talabchanlik, takabburlik)
   
2. 
   Mehnatga bo‘lgan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar (mehnatsevarlik, yalqovlik, mehnatga ma’sulyat yoki ma’sulyatsizlik bilan munosabatda bo‘lish va shu kabilar).
   
3. 
   Narsalarga bo‘lgan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar (ozodalik yoki ifloslik va h.k.).
   
4. 
   Odamning o‘z-o‘ziga bo‘lgan munosabatni ifodalovchi xususiyatlar (izzat-nafslik, mag‘rurlik, dimog‘dorlik, kamtarinlik va h.k.).
   

Shaxs turli munosabatlarining o‘zaro bog‘liqligi shaxs xarakteri strukturasining ayrim xususiyatlariga bog‘liqdir. Ana shu o‘zaro bog‘liqlik tufayli shaxsning qandaydir bir yolg‘iz munosabatiga bog‘liq bo‘lgan xarakter xususiyati topilmaydi.
Shaxs munosabatlari o‘zaro aloqasi tufayli aynan bir xil munosabatga masalan: odamlarga yoki mehnatga bo‘lgan munosabatiga bog‘liq bo‘lgan xarakter xususiyatlarigagina o‘zaro bog‘liq bo‘lmay, balki, ko‘p yoki oz darajada turli munosabatlarga bog‘liq bo‘lgan xarakterning xususiyatlari o‘zaro bog‘liqdirlar.
Shaxs munosabatlarining o‘zaro aloqasida markaziy, asosiy va ularga tobe bo‘lgan munosabatlar bordir.
Xarakter strukturasi qonuniyatlaridan muhim pedagogik xulosalar chiqarish mumkin. Xarakterning ayrim kamchiliklarini, masalan: qo‘pollikni, yolg‘onchilikni bartaraf qilish hamda xarakterning ayrim ijobiy xususiyatlarini tarbiyalash faqat o‘zaro bog‘langan xususiyatlarning butun bir sistemasini tarbiyalash mumkin. Bunda bunday xususiyatlar sistemasini tarbiyalashning mhim shartlaridan biri shaxsning markaziy, asosiy munosabatlarini tarkib toptirishdan iboratdir.
Xarakter xususiyatlari jumlasiga quydagilar kiradi:

1. 
   Chuqurlik darajasi.
   
2. 
   Xarakter ko‘chi.
   
3. 
   Barqarorlik-o‘zgaruvchanlik darajasi.
   
4. 
   Plastikligi.
   

Shaxsning markaziy, asosiy munosabatlari bilan belgilanadigan xususiyatlarini biz xarakterning bir muncha chuqurroq xususiyatlari deb aytamiz. Shuning uchun ular boshqa xususiyatlarning juda keng sistemasi bilan bog‘langan bo‘ladi.
Xarakter kuchli xarakter xususiyatlarning kishini biror narsaga undash ko‘chi bilan, tashqi sharoitlarga qarshilik ko‘rsatish darajasi bilan belgilanadi.
Xarakterning barqarorligi va o‘zgaruvchanligi ham moslashish faoliyatining zaruriy shartlaridandir. Odam xarakter xususiyatlari juda xilma – xil hayot sharoitlarida ham, qarshilik qiluvchi sharoitlar bo‘lishiga qaramay, uning xatti – harakatlarini boshqaradi. Odam tashqi vaziyatga bog‘liq bo‘libgina qolmay, balki tashqi vaziyatni uning o‘zi yaratadi.
Xarakterning plastikligi xarakterning barqarorligi singari muhitga aktiv ta’sir qilish shartlaridandir. Tashqi sharoitning ta’siri ostida xarakter xususiyatlari o‘zgaradi. Xarakter plastiklik xususiyatiga ega bo‘lganligi uchun istalgan odamning xarakterini tarbiyalash mumkin.
Xarakter strukturasida shaxsning individual – psixologik xususiyatlarning hamda psixik protsesslarning namoyon bo‘lish aktivligiga qarab quyidagi ijobiy xarakter xususiyatlarini ko‘rsatish mumkin.

1. 
   Xarakterning ma’naviy tarbiyalanganligi.
   
2. 
   Xarakterning muvozanatlashganligi
   
3. 
   Xarakterning aniqligi
   
4. 
   Xarakterning ko‘chi
   
5. 
   Xarakterning qa’tiyligi
   
6. 
   Xarakterning yaxlitligi
   

Xarakterning ma’naviy tarbiyalanganligi odamning hulq-atvorning yo‘nalishini xarakterlaydi.( Insonparvarlik, xushfe’l va h.k)
Xarakterning muvozanatlashganligi shaxsning odamlar bilan bo‘ladigan muloqotda va faoliyatda o‘zini olishda ifodalanadi.
Xarakterning ko‘chi oldinga qo‘yilgan maqsad yo‘lida butun ko‘chini safarbar qilishda ifodalanadi.
Xarakterning aniqligi shaxsning xulq - atvorini uning ishonchiga, ma’naviy – siyosiy tasavvuriga, yo‘nalishiga mos tushishda ifodalanadi. Xarakterning qat’iyligi shaxs xatti harakatlarning o‘ylanganligi, o‘z qarashlarining va qabul qilgan qaroriga amal qilishda ifodalanadi. Xarakterning yaxlitligi so‘z va ish birligida ifodalanadi.
Xarakterning shakllanishi.
Odam xarakteri bir qator omillar ta’sirida shakllanadi. Bular quyidagilardir:

1. 
   Ijtimoiy muhit
   
2. 
   Tarbiya
   
3. 
   Oila
   
4. 
   o‘z - o‘zini tarbiyalash
   
5. 
   Maktab jamoasi.
   

Bizga ma’lumki shaxs munosabatlari ijtimoiy munosabatlar bilan belgilanadi. Bunda butun bir ijtimoiy tizimni xarakterlovchi keng ijtimoiy munosabatlar katta ahamiyatga ega. Moddiy muhtojlik yoki ta’minlanganlik, ishsizlik yoki kelajakka ishonch, ijtimoiy tenglik – bularning hammasi faqat shaxsning ijtimoiy tipik xususiyatlarigina emas, balki, xarakter individual xususiyatlarining tarkib topshiga ham ta’sir ko‘rsatadi.
Ijtimoiy muhitda – sinf jamoasida, mehnatda xayrixohlik, o‘rtoqlik, birdamlik, badjahillik, kelisha olmaslik kabi shaxslararo munosabatlar tarkib topishi mumkin. Bugun tashvish, taraddudlar yolg‘iz bir bolaga qaratilgan oilalarda, ota – onalar o‘rtasida doimiy janjal bo‘lib turadigan oilalarda xarakterning o‘ziga xos xususiyatlari shakllanadi. Xuddi shuningdek, maktabdagi shaxslararo munosabatlar ham xarakterni bir qator maxsus xususiyatlarini tarkib toptiradi.
Ijtmoiy va shaxslararo munosabatlar jamiyatning hamma a’zolari uchun bir xildir. Lekin, shaxsning ayni bir xil munosabatlari mutlaqo har xil individual xarakterlarda amalga oshiriladi. Psixikaning ayni bir xil individual sifat xususiyatlari shaxsning tegishli ijtimoiy tipik munosabatlari bilan birga qo‘shilgandagina xarakter xususiyatlarini belgilash mumkin.
Xarakterning shakllanishida tarbiyaning ta’sirini XVIII asrda yashagan franso‘z allomalari Gelvetsiy va Didro ta’kidlashagan edi. Bu to‘g‘rida Gelvetsiy «butun mening hayotim uzoq muddatli tarbiyadan iborat» – deydi odam o‘zining hayoti davomida tarbiyalanadi va shu sababli uning xarakteri uzluksiz o‘zgarib turadi.
Maktabdagi tarbiya jarayonida o‘quvchilarga qanday talablar qo‘yilsa, shu asosda o‘quvchi ham o‘z -o‘ziga talablar qo‘ya boshalaydi va shu bilan ota – onalar birinchi navbatda qanday shaxsni tarbiyalayotganliklarini aniq bilishlari lozim. Ana shunda ular o‘zlari yo‘l qo‘ygan xatolarini aniqlaydilar. Bolani tarbiyalashda ota – onalarning o‘zaro munosabati, oiladagi mehnat rejimi, ota – onalarning bola bilan qiladigan muomalasini ahamiyati katta kasb etadi.
Maktabda va oilada o‘tkaziladigan tarbiyani amalga oshirilishi, rahbarlantirish va jazo usullari to‘g‘ri qo‘llanishi lozim. o‘quvchi xarakterini shaqillanishida oila tarbiyasining ahamiyati sifatida ikki holatni aytaylik: oilada birdan – bir yakka bolani va uyda asosan o‘z xoliga tashlab qo‘yilgan bolani olib ko‘rish mumkin. Oilada birgina bo‘lgan bola qollektivsiz o‘sadi, u ko‘pincha ota – onasining maxsus muhabbat manbai hisoblanadi. Bular bolada xudbinlik, o‘jarlik, mustahkamsizlik kabi salbiy xarakter xislatlprining o‘sishiga zamin bo‘ladi.
Maktab o‘quvchisining xarakterini tarkib toptirishda uning faoliyatini to‘g‘ri tashkil qilish, xulq - atvorning (ma’lum harakatga undovchi fikrlar, xis – tuyg‘ular, maqsadlar sistemasini) to‘g‘ri motivlarini tarbiyalash xal etuvchi ta’sir ko‘rsatadi. Birgina faoliyatning o‘zida shaxsning turli xarakter sifatlarini tarkib toptirish mumkin. Lekin o‘quvchi tomonidan faoliyat jarayonida qo‘llanagan harakatlarning barqaror va o‘zgarmas bo‘lishi uchun ular alohida sifatga ega bo‘lishlari kerak. Ular avtomatlashgan bo‘lishlari kerak. Harakat usullarining avtomatlashuvi ma’lum dinamik stereotip hosil qilinishi bilan bo‘lgan shartli reflektor funksional holatning, ya’ni xarakter fiziologik asosining zaruriy natijasidir. Shu tufayli jiddiy sharoitlarda zudlik bilan biror qarorga kelishida xarakter ifodalanadigan ish – harakatlar taxminan o‘ylab ko‘rmasdan va ikkilanishsiz yuzaga keladi.
Maktab o‘quvchisi oiladagi tarbiyada ota – onalarning xarakter xususiyatlariga, maktabda esa O‘qituvchilarning xarakter xususiyatlariga ma’lum darajada taqlid qiladilar. Xarakterning tarkib topishida taqlidchilikning ahamiyati o‘p jihatdan ifodali ish – harakatlarning o‘quvchi emotsional kechinmalariga ta’siri bilan belgilanadi. Agar bola xushfe’l, mehribon odamning imo – ishoralarini, yo‘zidagi ifodali harakatlarni ovozning itonatsiyalarini tashqaridan taqlid qilish orqali o‘ziga singdirib olgan bo‘lsa va bular odatga aylanib qolgan bo‘lsa, o‘quvchi harakatlarini belgilovchi kechinmalarning ichki tuzilishi ham o‘zgaradi. Ammo xuddi ana shuning uchun sof tashkil taqlidchanlik asosida faqat harakatning avtomatlashuvi hosil qilinar ekan, taqlidjchilik harkterning rivojlanishi va tarbiyalanishi asosiy va xal qiluvchi rolni o‘ynay olmaydi. Agar taqlidchanlik xatti – harakat namunasiga taqlid qilish uchun mo‘ljallangan shaxsning ma’lum munosbatlari tomonidan motivlashtirilgan bo‘lgandagina xarakter xususiyatlari tarraqiyotning shartiga aylana oladi.
Xarakterning namoyon bo‘lishi va uning o‘rganish metodlari.

1. 
   Shaxsning xarakteri bir qancha sharoitlarda namoyon bo‘ladi, bular quyidagilardir:
   
2. 
   Xarakterning faoliyatida namoyon bo‘lishi.
   
3. 
   Xarakterning nutqda namoyon bo‘lishi
   
4. 
   Xarakterning odamning tashqi ko‘rinishida namoyon bo‘lishi.
   
5. 
   Xarakterning turli vaziyatlarida namoyon bo‘lishi.
   

Xarakter odamning aktiv faoliyati jarayonida uning ish – harakatlariga bog‘liq ravishda sodir bo‘ladi. Maktabda xarakterning tarkib topishi dastavval ta’lim faoliyatida, undan so‘ng asosan maktab qoshidagi uchastkada qilinadigan ishlarda va maktab ustaxonasidagi mashg‘ulotlarda amalga oshiriladi. Katta ishli odamlarda xrakterning tarkib topishida mehnat faoliyati asosiy rol o‘ynaydi.
Xarakterning tarkib topishida aktiv faoliyatning roli shundan iboratki, xuddi shu aktiv faoliyatlarida xarakterni ifodalaydigan xarakterning individual o‘ziga xos usullari hosil bo‘ladi.
Shaxsning odamlar bilan bo‘lgan muloqatida, so‘zlashish uslubida ma’lum darajada xarakter xislatlari namoyon bo‘ladi. Kundalik hayotimizda biz kamgap, yoki ezma odamlarni, muloqatga tez kirishuvchan odamlarni uchratamiz. Xarakterni bilishda odam ko‘p gapiradimi yoki kamgapmi, samimiy, turli odamlar bilan bir xil gaplashadimi, yoki yo‘qmi, qanday so‘z ifodalaridan foydalanadi, nutqning uslubi katta ahamiyatga egadir.
Kundalik hayotimizda biz indamas odamlarni, muloqatga tez kirishuvchan odamlarni uchratamiz. Muloqatga tez kirishuvchanlik xarakterning quyidagi xususiyatlarini: o‘ziga ishonuvchanlikni, qiziquvchanlikni, sezgirlikni, ezmalik esa o‘zini tuta olmaslikni, odamlardan yaxshi taassurot qoldirish istagini kuchligini bildiradi.
Indamaslik, kamgaplik ba’zi odamlardan o‘z so‘ziga javobgarlik hissini kuchliligini bildiradi. Ba’zi odamlarda o‘zga odamlar bilan fikirlashi istagi yo‘qligini bildiradi.
Nutq odamning samimiylik, rostgo‘ylik, xususiyatlarini ham namoyon qiladi. Buni biz abdulla Јodiriyning «o‘tgan kunlar» asaridagi otabek bilan kumush o‘rtasidagi munosabatda, ularning bir – birlariga yo‘llagan maktublarida ko‘rishimiz mumkin.
Odamning nutq uslubida uning narsa va hodisalarga bo‘lgan emotsional munosabati bildiryapti. Bunga misol kelib biz hamzaning «boy ila xizmatchi» asridagi gofir monologini keltirishimiz mumkin. Gofir o‘z nutqida o‘sha davrda yo‘z bergan voqealarga, boylarga o‘zining munosabatini bildiradi.
Xarakterning nutqi namoyon bo‘lishi ko‘p qirrali. Shu sababli odam nutqining alohida bir tomoni bo‘yicha chiqarish noto‘g‘ri bo‘ladi. Biz har doim odamga xarakteristika borayotganda uning nutq xususiyatlarning turli tomonlarini hisobiga olishimiz lozim.
Odam xarakter xususiyatlari uning tashqi ko‘rinishida ham namoyon bo‘ladi. Xarakter xususiyatlari mimika va pantomimikalarda ham ifodalanadi. Ba’zi odamlar doim kulib turishadi, ba’zilari qovog‘ini uyub turishadi, ba’zilari xayronlik ifodalangan bo‘ladi.
Xarakterologik jihatdan kulgi turlicha bo‘ladi: ba’zilari ko‘zi bilan kulib turishadi, ba’zilar butun yuzi bilan kulishadi, ba’zilar ayyorona kulishadi.
Kulgi va mimikalar asosida odamning tipik niqobi shaqillanadi va u odamning xarakterini ifodalaydi. Odam uchun tipik bo‘lgan mimika hayot vaziyatlarida reflektor ravishda namoyon bo‘ladi. Odamning tashqi ko‘rinishidan xarakteriga baho berish murakkabdir, chunki ba’zi odamlar o‘z xarakter xususiyatlarini tashqi xatti – harakatlar bilan niqoblashishadi. Lekin odam qanchalik suniy ravishda rol o‘ynamasin vaqti –vaqti bilan o‘zining «niqobini» yechadi va xaqiqiy xarakter xususiyatlarini namoyon qiladi. bu asosan nizoli vaziyatlardan ekstremal sharoitlarda namoyon bo‘ladi. O‘ktam usmonovning «girdob», chingiz aytmatovning «qiyomat» romanidagi qaxramonlar xulqida kuzatamiz.
Odam xarakterini o‘rganish uchun uni biz turli vaziyatlarida uoq vaqt kuzatishimiz, so‘z va ish birligini taaqqoslashimiz lozim.
Xarakterni o‘rganish metodlari quyidagilardir:

1. 
   Kuzatish 2.Eksperiment 3.Suhbat 4. Erkin insho 5.Faoliyat mahsulini analiz qilish
   

Xarakter shakllanishning asosiy omillari:
1.Oila. Oiladagi tarbiya. Ota-onalarning shaxsiy o‘rnagi.
2.Maktab. O‘qituvchilarning shaxsiy namunasi. o‘rtoqlari.
3.Maktabdan tashqaridagi faoliyat. Teatr, kino, sport mashg‘ulotlari.
4.Jismoniy rivojlanishi va sog‘ligi.

1. 
   o‘quvchining yo‘nalishi.
   
2. 
   Yo‘nalishning mazmuni.
   
3. 
   (g‘oyaviy-siyosiy yo‘nalishi vatanga bo‘lgan muxabbat, jamoat ishiga qiziqish, javobgarlik va burch hissi)
   

b (mehnatga bo‘lgan munosabat) maktabga, ta’limga, alohida predmetlarga qiziqish. Fanga, sa’atga bo‘lgan qiziqish.
V( o‘ziga va boshqalarga bo‘lgan munosabati o‘z-o‘ziga baho berishi, kamtarlik ota-onasiga, O‘qituvchilarga, do‘stlariga bo‘lgan munosabati.
2. Yo‘nalishning psixologik xarakteristikasi.
a)ongliligi, fikirlashi
b) yo‘nalishi emotsionalligi (entuaziazm, quvnoqligi, yumor hissi)
v) maqsadga intiluvchanligi.

3. 
   III. Xarakterning irodaviy sifatlari.
   

1. 
   Aktivlik
   

a) qat’iyatlilik
b) jasurlik
v) mustaqillik, tashabbuskorlik.

2. 
   Yig‘inchog‘ligi.
   

a) o‘z -o‘zini nazorat qilish
b) o‘ziga ishonchi komilligi
v) intizomliligi
IV. Psixik tuzilishi (sklad)

1. 
   Xarakterning yaxlitligi.
   
2. 
   Xarakterning murakkabligi
   
3. 
   Xarakterning dinamikligi
   

V Xarakter va shaxsning boshqa psixik komponentlari.

1. 
   Xarakter va temperament. Temperamentning boshqarilishi.
   
2. 
   Xarakter va qobiliyatlar.
   
3. 
   
4.