Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti

Ijtimoiy tarbiyaning
asl 
ma’nosi ham, vazifasi ham boladagi ijtimoiy faollikni oshirish orqali, undagi 
ijobiy fazilatlarni kamol toptirishdir. Odatda oilada ijtimoiy faollikni oshirish bola 
irodasini chiniqtirish orqali amalga oshiriladi. CHunki ko‘pincha ota-onalar 
bolalarining aqlli, farosatli bo‘lib etishlariga e’tibor berib, uning ruhiyatini hamda 
jismoniy quvaatini oshirishga, irodasini mustahkamlashga bee’tibor qoladilar. 
Buning oqibatida bola turmush suqmoqlarida tez qoqiladigan, turli ijtimoiy 
vaziyatlarda qiyinchiliklarni enga olmaydigan, ruhiyati mo‘rt bo‘lib katta bo‘ladi. 
SHuning uchun ham oilaviy ijtimoiylashuvda bolaning ijtimoiy bilimdonligi, 
ijtimoiy ko‘nikmalar va ularni oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarga alohida 
urg‘u beriladi. 
Mutaxassislar 
oilaviy 
sotsializatsiyaning 
bosqichlari, 
funksiyalarini 
tafovutlash bilan birgalikda uning har birida o‘ziga xos ijtimoiylashuv usullari 
ustivor bo‘lishini ham ta’kidlaydilar. Masalan, rus sotsiologi 
N.Andreyenkova
13
ijtimoiylashuv jarayonini ikki katta bosqichda tasavvur qiladi. Uning 
birinchi 
bosqichi
– individning ijtimoiy mavjudot sifatida shakllanishini ta’minlovchi 
hayot bo‘lagini o‘z ichiga olib, u inson hayotining qariyb uchdan bir qismini 
tashkil etadi. Bu davrda asosan bolaning: 
•
dastlabki ilk sotsializatsiyasi (bolalik davri);
•
normativ xulqning marginal jihatlarini o‘zlashtirish davri (o‘smirlik 
davriga to‘g‘ri keladi); 
•
o‘spiriinlikdan balog‘at yoshiga o‘tish davrini o‘z ichiga olgan 
ijtimoiylashuv oqibatlari yaxlit namoyon bo‘ladigan bosqich. 
Ikkinchi bosqich
– shakllanib bo‘lgan shaxsning jamiyatda faoliyat yuritishi 
davrlarini o‘z ichiga olgan hayot bosqichi. Bunda shaxs dastlab mehnatga yaroqli 
jamiyat a’zosi sifatida, so‘ngra naqaqa yoshiga etgan inson siftaida o‘z o‘rniga 
ega bo‘ladi. 
Ijtimoiylashuvning dastlabki yillarida uning samaradorligi ko‘proq yuqorida 
ta’kidlaganimizdek, oila, undagi ijtimoiy-psixologik muhit va ota-onaning 
tarbiyachilik burchini qanday ado etganligiga bog‘liq bo‘lsa, uning keyingi 
bosqichlarida ta’lim muassasalari va mehnat jamoalarining roli ortib boradi. 
Shunga mos ravishda ijtimoiylashuv usullari ham turlicha bo‘ladi.
Ko‘plab olimlar va oila masalalari bo‘yicha mutaxassislarni xavotirga solgan 
13
Андреенкова Н.
Роль семьи на разных этапах социализации индивида // Динамика изменения 
положения женщины и семья. – М.: 1972. – С.4. 

---

123 
jihat shuki, zamonaviy oila o‘zining bola shaxsini ijtimoiylashtiruvchi vazifasini 
yaxshi va to‘liq ado etmayapti. 
A.Antonov
ning ta’kidlashicha, zamonaviy oila 
oilaviy turmush tarzini shakllantira olmayotganligi sababli ham o‘zining bola 
tarbiyasi borasidagi ijtimoiy bilimdonligini namoyon eta olmayapti.
14
Bundan 
tashqari, G‘arb mamlakatlarida o‘tkazilgan tadqiqotlarda aksariyat ayollarda 
onalik ustanovkalarining yo‘qligi, bola tarbiyalash xohishining yo‘qligi, qo‘ydi-
chiqdining bemalol amalga oshirilishi, rasman FXDYO bo‘limlarini nikohni qayd 
etmay yashash (fuqarolik nikohi), ajrimlardan keyingi erkak va ayolning o‘zaro 
yomon munosabatlari bolalarning ijtimoiylashuviga nihoyatda salbiy ta’sir 
ko‘rsatmoqda. Bunday er-xotinlarning farzandlari bir tomondan umuman oila 
instittutiga va nikohga nisbatan salbiy qarashlarga ega bo‘lib, voyaga etsalar, 
ikkinchi tomondan, ularning xarakterida asosan xudbinlik, egoizm, agressivlik 
kabi salbiy sifatlar egasi sifatida shakllanmoqda. Demak, jamiyatda o‘z davriga 
munosib, sog‘lom fikrlovchi yoshlarni tarbiyalab, voyaga etkazishning muhim 
omili bu rasmiy nikohda bo‘lgan er-xotinlar oilasining bahamjihatlikda 
yashashlaridir. 
Ota-onalik ustanovkalari va tarbiya shakllari. Shunday qilib, ijtimoiy 
tarbiyaning dastlabki o‘chog‘i oila bo‘lib, aynan ota va ona dastlabki ijtimoiy 
ko‘nikmalarni bola ongiga singdiruvchi, uning irodasini charhlovchi insonlardir. 
Oilaviy munosabatlar bolani naqaqat shaxs sifatida o‘zligini anglash, balki o‘zini 
u yoeki bu jins vakili sifatida idrok etish va shaxsiy fazilatlarini 
takomillashtirishga ham yordam beradi. Bizning kuzatishlarimiz shuni 
isbotladiki, oilaning to‘liq bo‘lishi, ya’ni, unda ham ota, ham onaning tinchlik-
totuvlikda yashashlari va unda normal insoniy munosabatlar, sog‘lom ma’naviy 
muhitning mavjudligi bolaning har tomonlama yaxshi rivojlanishi, sog‘lom, aqlli, 
kuchli iroda sohibi bo‘lib etishiga imkon beradi. Bolaga ham otaning ham 
onaning bo‘lishining zarurati shu bilan izohlanadiki, masalan, qiz bola onasi va 
uning oilada o‘zini tutishiga qarab, o‘zini ayollar jinsiga taalluqli ekanligini 
anglashdan tashqari, kelajakda qanday ona bo‘lishini tasavvur qilsa, otasiga, 
uning onasiga bo‘lgan munosabatiga qarab, o‘zini kelajakda oila qurganda 
qanday oila sohibasi bo‘lishi lozimligini anglab boradi. Xuddi shunday, o‘g‘il 
bola onasining fazilatlari, oiladagi tutimi va otasiga munosabatini idrok qilib 
borar ekan, kelajakda qanday qiz bilan turmush qurish mumkinligi, tanlaydigan 
qizi qanday sifatlar sohibasi bo‘lishi lozimligini bilib borsa, otasi va uning oilada 
mavqeiga qarab, o‘zini erkak sifatida kelajakda tasavvur qilish bilan birgalikda 
turmush o‘rtog‘iga qanday munosabatda bo‘lish lozimligi to‘g‘risida bilim va 
tasavvurlarini orttirib boradi. Bu psixologik qonuniyat bo‘lib, shaxsning oiladagi 
14
Социология семьи / Под ред.