Ç. kindlberqer, R. Aliber

 
Pul siyasəti. Xammal və aktivlərin qiyməti 
 
Xüsusən  1986-cı  ildən  başlayaraq  Yaponiya  Bankının  uçot  dərə-
cəsini  azaltması  ABŞ  və  digər  sənayəsi  inkişaf  etmiş  ölkələrin  təzyiqi 
altında  baş  verirdi.  Bu  şüurlu  hərəkət  idi,  belə  ki,  o  zaman  Yaponiyada 
qiymətlər  sabit  idi.  Yapon  mallarının  və  xidmətlərin  qiyməti  iyenanın 
bahalaşması  hesabına  olduğu  kimi  saxlanılırdı.  1985-ci  ildə  təxminən 
dollar 240 iyena idisə, 1988-ci ildə dollar 130 iyenaya nisbətdə satılırdı. 
Milli  valyutanın  məzənnəsinin  bahalaşmasına  baxmayaraq,  Yaponiya 
ticarət  balansının  profisitini  saxlamağı  davam  edirdi.  Lakın  onun  ölçüsü 
bir qədər kiçilmişdi.  
Ə
sas  məsələ  ondan  ibarətdir  ki,  Mərkəzi  banklar  aktivlərin  qiy-
mətinin  sabitliyindən  narahat  olmalıdır.  Mərkəzi  bankların  əksəriyyəti 
topdan  satış  qiymətlərdən,  pərakəndə  satış  qiymətlərinin  indeksi  və  ya 
ümummilli  məhsulun  deflyatorundan  asılı  olmayaraq,  qiymət  sabitliyini 
saxlamağı öz pul siyasətinin əsas məqsədi hesab edir. Pul siyasətində son 
ə
lamət  “planlı  inflyasiyadır”  –  Mərkəzi  banklar  inflyasiyanın  artımını 
2%-dən  aşağı  səviyyədə  saxlamağa  çalışır.  Lakın  əgər  səhmlər  və  ya 
daşınmaz  əmlak  bazarında  qiymət  “köpüyünün”  partlayışı  baş  verərsə, 
Mərkəzi  bank  aktivlərin  dəyərinə  təsir  etmək  üçün  tədbirlər  gör-
məlidirmi?  Belə  ki,  qiymətlərin  enməsi  bankların  kredit  qabiliyyətinin 
aşağı  düşməsinə  gətirib  çıxarır.  Fikirlərdən  biri  ondan  ibarətdir  ki,  qiy-
mətlərin ümumi səviyyəsinin təhlili zamanı aktivlərin qiyməti nəzərə alın-
malıdır,  çünki  effektli  bazar  şəraitində  onlar  gələc  qiymətlər  və  istehlak 
həcminin proqnozunu özlərində əks etdirir. 
   
 
 
 
 
 

 
157
7  
 
QLOBAL  NFEKS YA 
BÖHRANA GÖRƏ GÜNAHIN 
BÖLÜŞDÜRÜLMƏS  
 
Geniş  yayılmış  tarixi  əyləncə  hər  hansı  bir  böhranda  günahı  olan 
ölkəni  müəyyən  etməkdir.  Beləliklə,  prezident  Gerbert  Quver  1930-cu 
illərdə  baş  vermiş  böhranın  səbəbini  Avropanın  kartellərində  və  “yaran-
mış  problemləri  həll  etməyə  cəsarətləri  çatmayan  dövlət  xadimlərində” 
görmüşdü. Dünyada buğdanın, kauçukun, şəkərin, gümüşün, sinkin artıq 
istehsalı  müşahidə  olunmuşdu.  Fridman  və  Şvarts  iddia  edirdilər  ki, 
böhranın  mənbəyi  məhs  Birləşmiş  Ştatlardir,  ona  baxmayaraq  ki,  qızıl 
standart  beynəlxalq  maliyyə  sistemini  tamamilə  zəiflətmişdi.  Amerika 
fond birjasında baş verən iflas və 1930-cu illərin sonunda pul ehtiyatların 
tükənməsinə  gətirən hadisələr buna ilkin təkan vermələrinə baxmayaraq, 
onlar əslində daxili xarakter daşıyırdı. 
1937-ci ildə prezident Cekson o zaman başlanan böhranın günahını 
Birləşmiş Ştatlar və Böyük Britaniya doğurmuşdu: 
Ölkələrimizdə baş verənlərdən sonra, çətin ki, kimsə ölkələrimizdə 
baş  verən  hadisələrin  ilkin  səbəblərinin  oxşarlığını  şübhə  altına  qoya 
bilər.  Dünyanın  iki  aparıcı  ticarət  ölkəsi  öz  iqtisadi  inkişaflarından 
bəhrələnirdi,  lakin  birdən  heç  bir  ölkə  miqyaslı  fəlakət  baş  vermədən, 
onlar  çətinliyə  düşmüşdü.  Hər  bir  ölkədə  kağız pulların  və  digər  kredit 
vasitələrin  artığlığı,  eyni  möhtəkir  canlılıq,  oxşar  xırda  uğurlar  və 
həmçinin,  eyni  problemlər  və  yaxınlaşan  fəlakətin  əlamətləri  müşahidə 
olunmuşdur.  
 Ona  baxmayaraq  ki,  1850-ci  illərdə  1836-1837-ci  illərin  hadisə-
lərini  Amerikada  baş  verdiyinə  və  yalnız  ticarət  əməliyyatlarda  iştirak 
edən  Avropa  banklarına  təsir  etdiyinə  görə  “Amerika  teşvişi”  adlan-
dırılmışdı, müasır iqtisadçılar qenaetə gəlirlər ki, “hər hansı böhranın ilkin 
səbəblərini  bir  konkret  ölkəyə  aid  etmək  cəhtləri”  istənilən  böhran 
təhlilinin ayrılmaz tərkib hissəsidir.  

 
158
Birləşmiş Ştatları 1920-1921-ci illərin böhranında günahkar kimi göstər-
mək  üçün,  Fridman  və  Şvarts  ölkədən  qızılın  çıxardılmasına  istinad 
edirdilər. Digər müşahidəçi bu fikirlə razılaşmır: 
Müharibədən  sonrakı  dövr  ərzində  baş  vermiş  böhranın  ilkin 
səbəbləri nə ola bilər?.. Fikirləşirəm ki, bu sualın cavabı aşağıdakı kimi 
olmalıdır:  bu  dünyanın  iki  nəhəng  ölkəsinin,  ABŞ  və  Böyük  Brita-
niyanın, məqsədyönlü siyasətidir. Birinciliyi hər hansı birinə vermək çox 
çətindir.  Əlbəttə  ki,  ilk  siyasi  addımlar  ngiltərə  tərəfindən  icra 
olunmuşdur.  Digər  tərəfdən,  ABŞ  tərəfindən  təşkil  edilmiş  tədbirlər  də 
xüsusi çəkiyə malikdir. 
Bir neçə böhran yalnız milli seciyəyə malik idi – 1869-cu ildə ABŞ-da 
baş verən “Qızıl təşviş”, 1878-ci ildə Böyük Britaniyada City of Glasgow 
Bank
-ın  müflisləşməsi,  1882-ci  ildə  Fransada  Union  Generale-nin 
batması,  1879,  1887  və  1908-ci  illərdə  Kanadada  baş  verən  maliyyə 
böhranları,  çox  güman  ki,  Qərbi  Avropanı,  Skandinaviyanı  və  Birləşmiş 
Ş
tatları bağlayan pul axınları ilə əlaqəli idi.  
Bəzi  səbəblərə  görə  bir  çox  ölkələr  qlobal  maliyyə  böhranlarından 
yaxa  qurtura  bilirlər.  Beləliklə,  Fransa  1873-cü  ilnin  böhranını  hiss 
etmədi, çünki bu müddətdə Prusiyaya ödədiyi reparasiyalara görə 1871 və 
1872-ci  illərdə  güclü  deflyasiyaya  məruz  qalmışdır.  Birləşmiş  Ştatlar 
Avropanın  kartof  xəstəliyindən  və  Avropa  buğda  bazarında  1871-ci  ildə 
yaranmış  vəziyyətdən  təcrid  olunmuşdur,  çünki  o  zaman  Amerikanın 
ə
rzaq bazarı Avropa ilə sıx əlaqədə olmamışdı.  
Lakin  bir  çox  hallarda  maliyyə  böhranları  bir  ölkədən  digər  ölkəyə 
zəncirvari reaksiya formasında keçir. Jüqlyar, Mitçel və Morgenştern qeyd 
edirlər  ki,  maliyyə  böhranları  beynəlmiləl  meyilə  malikdir,  bu  zaman 
onlar ya bütün ölkələri birdən əhatə edir və ya tədricən öz əhatə dairəsini 
genişləndirərək hər dəfə daha çox ölkəyə zərər yetirir.  
Ölkələr  arasında  iqtisadi  əlaqələrin  növlərindən  biri  arbitraj  prinsi-
pinə  əsaslanır;  bu  prinsipə  əsasən  müxtəlif  ölkələrdə  eyni  əmtəələrin 
qiymətləri  arasında  yarana  biləcək  fərq  həmin  ölkələr  arasında  mövcud 
olan  daşınma  və  gümrük  xərclərindən  artıq  olmamalıdır.  1830-cu  illərdə 
bir ölkədə pambığın qiyməti birdən qarxanda, bu məhsulun qiyməti digər 
ölkələrdə  də  artmışdır;  eyni  zamanda  1864-cü  ildə  pambıq  qiymətinin 
enməsi  digər  ölkələrə  də  yayılmışdı.  Dünyada  məşhur  olan  məhsulun 

 
159
qiymətinin  enməsi  –  xüsusilə  də,  buğda  və  taxıl  kimi  geniş  yayılmış 
məhsullar - bazar müvazinəti pozulması mənbəyindən uzaq olan ölkələrin 
müflisləşməsinə  gətirib  çıxara  bilər.  Milli  bazarın  buna  qarşı  reaksiyası 
onun  həssaslığından  və  möhtəkir  kredit  alətlərindən,  genişlənmə 
miqyasından asılıdır.  
Müxtəlif  ölkələrin  fond  bazarları  da  qarşılıqlı  əlaqədədir,  çünki 
burada  satılan  qiymətli  kağızların  kotirovkaları  carı  məzənnə  ilə  yerli 
valyutaya  çevriləndə  faktiki  olaraq  alınmış  qiymətlər  yerli  qiymətlərə 
bərabər  olmalıdır.  Müxtəlif  ölkələrdə  birjaların  siyahısına  olan  qiymətli 
kağızların  kotirovkaları  birlikdə  artıb  azalır.  Daxili  qiymətli  kağızların 
qiymətləri  bir  çox  hallarda  psixoloji  amillərə  və  kapitalın  qısamüddətli 
hərəkəti  nəticəsində  faiz  dərəcəsinin  tərəddüdlərinə  görə  beynəlxalq 
bazarların dinamikasına uyğun dəyişir.  
1929-cu  ildə  bütün  fond  birjaları  birdən  iflar  olmuşdur.  Tarix 
yenidən  1987-ci  ildə  təkrarlandı,  bu  zaman  enmələr  bütün  fond  birja-
larında  müşahidə  olunmuşdur  (istisna  yalnız  artıq  qiyməyləndirilmiş  Ya-
poniya  fond  birjası  olmuşdur).  Ona  baxmayaraq  ki,  1980-1990-cı  illərdə 
milli  maliyyə  bazarları  əvvəlki  dövrlərlə  müqaisədə  daha  inteqrasiya 
olunmuşdur,  1920-ci  illərdəki  qiymətlər  də  yüksək  korrelyasiya  ilə 
seçilirdi.  Müxtəlif  ölkələrdə  səhm  məzənnələrinin  güclü  korrelyasiyasına 
görə riskərini azaldmaq məqsədilə fərqli bazarlada qiymətli kağızları alan 
bir  çox  investorlar  gözlədiklərindən  daha  az  riks  ixtisarlarına  malik 
olmuşdu.  
Səhm  kotirovkalarında  baş  verən  dəyişikliklər  əhəmiyyətli  olma-
dıqda, beynəlxalq korrelyasiyanın əlamətləri bir o qədər də gözə çarpmır. 
Və əksinə, qarşılıqlı əlaqə səhm məzənnələrinin çox dəyişməsi nəticəsində 
daha çox hiss olunur.  
Məlumdur  ki,  müxtəlif  ölkələrdə  səhm  kotirovkaları  arasında 
qarşılıqlı  əlaqəni  müəyyən  edən  korrelyasiya  modeli  bir  qədər  assimet-
rikdir.  Amerika  səhmlərinin  kotirovkalarında  baş  verən  dinamika  digər 
ölkələrdə  səhm  məzənnələrinə  daha  çox  təsir  edir,  nəyinki  həmin  xarici 
ölkələrdə baş verən proseslər Amerika qiymətli kağızların kotirovkalarına. 
1990-cı  illərin  əvvəlində  Tokio  birjasında  kütləvi  şəkildə  qiymətlərin 
enməsi  zamanı,  Amerika  bazarında  səhmlərin  qiymətləri  əminliklə 
artmışdır.  Lakin  2001-ci  ildə  Amerika  qiymətli  kağızların  endiyi  zaman, 

 
160
eyni tendensiya həm Tokio, həm Londonda, həm də Frankfurtda müşahidə 
olunmuşdur.  1994-1995-ci  illərin  Meksika  böhranı  (o  “tekila  böhranı” 
adlandirılmışdı) əksini Braziliya və Argentina bazarlarında tapılmışdı. Bu 
ə
laqənin səbəbi  Latın Amerika səhmlərin  alınmasından çəkinən  Amerika 
investorlarının  ehtiyatlılığı  idi.  1997-ci  ilin  iyul  ayının  əvvəlində  tay 
batının  devalvasiyası  “epidemiya  effektini”  yaratmışdır,  nəticə  etibarilə, 
növbəti  6  ay  ərzində  qonşu  Asiya  ölkələrində  də  milli  valyutaların 
devalvasiyası müşahidə olunmuşdur, sondə isə həmin infeksiya Rusiya və 
Braziliyaya çatmışdır.  
 
Keçici mexanizmlər 
 
Bum  və  təşviş  bir  ölkədən  digərinə  bir  neçə  üsulla  keçir:  xammal 
məhsulların  və  ya  qiymətli  kağızlarla  arbitraj  sazışləri;  istənilən 
formalarda  (metall  pullar,  bank  əmanətləri,  veksellər)  pul  vəsaitlərinin 
həərkəti; pul-kredit hökumətlərinin qarşılıqlı əlaqəsi; və həmçinin, qonşu 
ölkələrdə baş verən hadisələrə insanların prixoloji reaksiyaları.  
Müxtəlif  ölkələrin  milli  bazarları  bir-birilə  pul  hərəkətləri  ilə 
ə
laqəlidir. 1960-cı illərin axırlarında 1970-ci illərin əvvəllərində Birləşmiş 
Ş
tatlarda  baş  verən  inflyasiya  ABŞ-dan  Almaniyaya,  Yaponiyaya  və  bir 
sıra  ölkələrə  pul  axınlarının  getməsi  ilə  nəticələnmişdir.  Nəticə  etibarilə, 
bu  ölkələrdə  pul  kütləsinin  artması  ilə  inflyasiya  da  artmışdır.  Kapital 
hərəkəti  müharibələr,  inqilablar,  texniki  yeniliklər,  yeni  bazarların, 
xammal mənbələrin kəşvi, iqtisadi artımlarda və ya pul, vergi siyasətinin 
dəyişməsinə  olan  reaksiya  ola  bilər.  Müxtəlif  ölkələrdə  dövlət  mülkiy-
yətində olan əmlakın özəlləşdirilməsi bir çox hallarda xarici alıcıları cəlb 
edir.  Kapital  o  zaman  hərəkətə  gəlir  ki,  bazarda  bu  və  ya  digər  milli 
valyutanın “səhv qiymətləndirilməsi” baş verir.  
Gəlin  valyuta  məzənnəsinin  artması  ilə  əmtəə  bazarında  deflyasiya 
(və ya valyutanın dəyərsizləşməsi ilə əmtəə bazarında inflyasiya) arasında 
ə
laqəyə  baxaq.  Milli  valyutanin  bahalaşması  idxal  olunan  məhsulların 
qiymətlərinin  enməsi  və  həmçinin,  maliyyə  şirkətlərinin  iflasına  və 
kapitalın  itməsi  ilə  nəticələnir.  Yapon  yenin  artması  Yaponiyada  satılan 
idxal  mallarının  təzyiqini  azaltmışdır.  1930-cu  illərin  əvvəllərində 
Argentina, Uruqvay, Avstraliya və Yeni Zellandiyanın milli valyutalarının 

 
161
devalvasiyası  Birləşmiş  Ştatlardə  taxıl  qiymətlərinin  enməsinə  təsir 
etmişdir,  bu  isə,  öz  növbəsində,  fermerlərin  müflisləşməsinə  və  Missuri, 
ndiana,  llinoys,  Ayova,  Arkanzas  və  Şimali  Kaliforniya  kimi  fermer 
ş
tatlarda bank defoltlarına gətirmişdir.  
Bum  və  depressiyaların  beynəlxalq  xarakteri  digər  səbəblərlə  izah 
oluna  bilər.  Bir  ölkədə  iqtisadi  bum  həmişə  xarici  kapitalı  cəlb  edir. 
Nəticə  etibarilə,  bir  ölkədə  baş  verən  iqtisadi  canlanma  əvvəlllər  digər 
ölkələrə axan pul kütlələri tükəndirə bilər. Belə ki, 1972-ci ildə Berlin və 
Vyana Amerika iqtisadiyyatını maliyyələşdirməkdən imtina etmişdir, eyni 
zamanda,  1928-ci  ilin  birja  bumu  Almaniyada,  Avstriyada  və  Latın 
Amerikasında buraxılan istiqrazların alınmasını və kreditlərin verilməsini 
xeyli  azaltmışdır,  bu  amil  həmin  ölkələrin  iqtisadiyyatlarını  1929-cu 
illərdə fond birjanın dağılması zamanı iflas vəziyyətinə  gətirmişdir. Eyni 
ilə,  1982-ci  ildə  Meksikada,  Braziliyada  və  Argentinada  sindikat  kredit-
lərinin  iflası  həmin  ölkələrin  valyutasının  devalvasiyasına  gətirıb 
çıxarmışdır. 
1980-ci  illərin  sonlarında  daşınmaz  əmlak  üzrə  qiymətlər  və  səhm-
lərin  məzənnələri  Skandinaviya  ölkələrində  sürətlə  artmışdır.  1980-cı 
illərin  ikinci  yarısında  Norveçdə  həmin  aktivlərin  qiymətləri  iki  qat, 
sveçdə və Finlyandiyada beş qat artmışdır.  
1980-cı illərdə Tokioda qiymətli kağızların və daşınmaz əmlak üzrə 
qiymətlərin artması yaponlar tərəfindən Nyu-Yorkda Mayami kimi qəbul 
edilən Havay adalarında daşınmaz əmlak bazarına təkan vermişdir. Yapon 
turistləri  Havay  adalarına  tez-tez  gəlirdilər,  bəziləri  yerli  əhali  ilə  ailə 
qururdular  və  Havay  adalarında  özlərinə  ikinci  ev  alırdılar.  Yapon 
ş
irkətləri  Havayda  adalarında  otellərin  tikilməsi  üçün  torpaq  sahələri 
almışdılar.  Əmlakın  qiyməti  o  qədər  artmışdı  ki,  otellər  öz  kapital 
xərclərini  ödəmək  üçün  bir  gecə  qalmaq  haqqını  800  dollara  qədər 
artırmağa  məcbur  olmuşdular.  Lakin  Yaponiya  bumu  sonu  çatdıqdan 
sonra  Havayda  adalarında  “itirilmiş  onillik”  adlanan  durğunluq  dövrü 
başlamışdır.  
 
 
 
 

 
162
Xarab olmuş qəpiklərin” böhranı 
 
Maliyyə tarixinin bu epizodu onunla maraqlı idi ki, bu böhran yalnız 
metal  pullara  təsir  etmişdir  və  bank  kreditlərindən  tamamilə  yan 
keçmişdir. Şahzadələr, keşislər, episkoplar və hətta Roma imperatoru pul 
dövriyyəsinə  buraxdıqları  pulların  keyfiyyətini  aşağı  salmaqdan  çəkin-
mirdilər  (qəpiklərin  tərkibində  qiymətli  metalların  xüsusi  çəkisini  azalt-
maqla  və  həmin  qəpiklərin  nominal  qiymətlərini  artırmaqla).  Bu  hökm-
darlara  çox  vaxt  hərbi  hərclərin  artması  ilə  əlaqədər  öz  xəzinələrini 
doldurmağa  imkan  vermişdir.  1616-ci  ildə  Avropada  Otuzillik  müharibə 
başlamışdır.  lk  əvvəllər  “qəpiklərin  tərq  edilməsi”  yalnız  daxili  bazar 
üçün  istifadə  olunmuşdur.  Sonralar  həmin  qəpikləri  digər  ölkələrə  və 
ə
yalətlərə  çıxarıb  orada  bu  prosesdən  xəbəri  olmayan  adi  insanlarla  tam 
dəyəri  olan  əsl  qəpiklərə  əlverişli  şərtlərlə  dəyişmək  ideyası  meydana 
gəlmişdir.  Nəticə  etibarilə,  bu  prosesdən  zərər  çəkmiş  əyalətlər  müdafiə 
tədbiri  kimi  öz  qəpiklərində  də  qiymətli  metalların  çəkisini  azaltmalı  və 
zərərlərini  digərlərinə  ötürməli  oldular.  Beləliklə,  dövlət  xəzinələrində 
yüngünləşdirilmiş qəpiklərin istehsalı tam həcmdə başlanmışdır.  
“Qəpiklərin  tərq  edilməsi”  elə  bir  miqyas  almışdı  ki,  əldə  olan 
qəpiklər, demək olar ki, öz dəyərlərini tamamilə itirmişdir; uşaqlar onları 
küçələrdə öz oyunlarında istifadə etməyə başlamışdılar. 
Bəzi  mənbələr  qeyd  etmişdi  ki,  qonşu  ölkələrə  saxta  pulların  axını 
taliyadan  başlamışdı,  episkop  Çurskidən  isə  saxta  pullar  cənubi 
Almaniyaya  getmişdir.  Lakin  həmin  mənbə  qeyd  edir  ki,  Strasburqu 
özünə  daxil  edən  Yuxarı-Reyn  əyalətində  qəpiklərin  saxtalaşdırılması 
böyük miqyas almışdır. 1660-ci ildə kiçik həcmlərdə başlayan bu proses, 
1618-ci ildə artıq iri miqyas almışdı və tədricən Almaniyaya, Avstriyaya, 
Polşaya  və  sonralar  Macaristan  və  Çexoslavakiya  ərazilərinə  də 
yayılmışdır; bəzi mənbələrə görə isə bu proses Rusiyadan Yaxın və Uzaq 
Şə
rqə gəlib çıxmışdır. 
 
Missisipi və Cənub Dənizi şirkətlərinin “köpükləri” 
 
Eykerman  1720-ci  ildə  baş  verən  böhranı  ilk  beynəlxalq  böhran 
adlandırmışdır, çünki 1717-1720-ci illərdə Fransada və Böyük Britaniyada 

 
163
yaranmış  möhtəkir  təşviş  Hollandiya,  şimali  taliya  şəhərlərinə  və 
hməçinin  Hamburqa  təsir  etmişdi.  Missisipi  və  Cənubi  dənizlər 
ş
irkətlərinin  qiymət  “köpükləri”  bir-biri  ilə  müxtəlif  yollarla  əlaqəli  idi. 
Artıq 1717-ci ildə Britaniyalı investorlar Con Lou banklarının və Pue de 
Quincampoix
 şirkətinin səhmlərinin Parisdə satışını diqqətlə izləmişdirlər. 
1719-cu  ilin  may  ayında  ngiltərənin  Parisdəki  səfiri  Şotlandiyadakı 
qohumları  və  dostları  tərəfindən  Missisipi  şirkətinin  səhmlərinin 
alınmasına dair məktublar almışdı. Otuz min xarici həmin səhmləri şəxsən 
almaq üçün Parisə gəlmişdir. May ayında səfir Steyer öz hökumətini Con 
Louya  rəqəbət  gəlmək  və  ngiltərədən  Fransaya  pul  axınlarını  dayan-
dırmaq  üçün  tədbir  görməyə  çağırırdı.  Lou  tərəfindən  yaranmış  sistem 
1719-cu  ildə  pik  nəqtəsinə  çatanda,  hersoq  Çandosski  kimi  bəzi 
məhtəkirlər  Cənub  Dənizlər  şirkətinin  səhmlərini  sataraq  Missisipi 
ş
irkətinin səhmlərini almışdılar.  
Britaniyalı  möhtəkirlər  Parisdə  Missisipi  şirkətinin  səhmlərini 
aldıqları  bir  müddətdə,  bir  çox  avropalılar  Londonda  Cənub  Dənizlər 
ş
irkətinin səhmlərini əldə etməyə çalışırdılar. Ser Teodor Yanssen həmin 
səhmlərin Cenevrədən, Parisdən, Amsterdamdan və Haaqadan gələn alıcı-
larının  siyahısını  aparmışdır.  Fransa  investorlarından  biri  bankir  Martin 
idi,  bu  insan  Çarlz  Makkey  adı  altında  500  funt  sterlinq  məbləğində 
səhmlərin  alınmasına  imza  atmışdır  və  həmin  sənədə  belə  bir  ifadə 
yazmışdır:  “Bizi  əhatə  edən  dünyanın  ağlı  başından  gedəndə,  biz  də  ona 
müəyyən  dərəcədə  oxşar  olmalıyıq”.  ctimai  kapitaldan  200  000  funt 
səhmlərə  qoyan  və  bəzi  uğurlu  insanlar  kimi  onlardan  can  qurtara  bilən 
Bern kantonu 2 milyon funt məbləğində gəlir əldə edə bilmişdir. 
Amsterdam  öz  London  və  Paris  alışlarından  da  gəlir  əldə  edirdi. 
Hollandiyalılar Missisipi şirkətinin səhmlərini vaxtında sata bilmişdilər və 
böhran  zamanı  digərlərindən  az  itirmışdilər.  1720-ci  ilin  aprel  ayında 
Devid  Lyuv  bir  qədər  əvvəl  ona  məxsus  Cənub  Dəniz  şirkətinin 
səhmlərini  satıb  və  ngiltərənin  Dövlət  Bankının  və  st-hind  şirkətinin 
səhmlərini əldə etmişdir. Həmin ayın sonunda hollandiyalı bankir Krellius 
hiss  etmişdir  ki,  birja  bazarında  baş  verən  proseslər  “ağılsızları  birdən 
küçəyə buraxılmasına” bənzəyirdi.  yun və iyul aylarında Böyük Britaniya 
və Amsterdam arasında sərnişin gəmiləri işləyirdi, və 16 iyulda 80 yahudi, 
presviterian və anabaptist kontinental sığorta şikətləri hesabına gəlirlərini 

 
164
artırmaq  məqsədilə  Hollandiya  və  Hamburq  tərəfə  səfərə  yola 
düşmüşdülər.  
1720-ci ilin payız aylarında həm Britaniya, həm də Avropa maliyyə 
iflasına  düçar  olmuşdur.  Fransalı  bankir  Semuel  Bernar  Londona  orada 
Cənub  Dənizlər  şirkətinin  səhmlərini  satmaq  və  əvəzində  ölkəsinə  qızıl 
gətirmək  məqsədilə  göndərilmişdir.  Hollandiyanın  bankları  “əməliy-
yatlarını  birdən  dayandırmalı,  avans  ödənişləri  geri  çağırmalı,  verilmiş 
kreditlər  üzrə  uzadılmalardan  imtina  və  girovda  olan  səhmləri  satmalı 
olmuşlar”.  Aprel  ayında,  Cənub  Dənizlər  şirkətinin  səhmləri  bahalaşan 
dövrdə,  35.4  36.1  quldena  qədər  bahalaşan  funt  sterlinq,  1  sentyabr 
tarixinə  33.9  quldenə  qədər  enmişdir,  çünki  “xaricilər  ngiltərənin 
qiymətli  kağızlarına  olan  maraqlarını  itirmişdilər”.  Lakin  təşvişin  ən 
qızmaq vaxtında mübadilə məzənnəsi 35.2 quldenə qədər artmışdır.  
 
1763-1819 
 
1763-cü  ilin  böhranı  londondan  başlamaqla  öz  əhatə  dairəsinə 
Hollandiyanı,  Hamburqu,  Prusiyanı  və  Skandinaviyanı  salmışdır.  Yed-
dillik  müharibədə  qarşı  tərəf  kimi  çıxış  edən  Fransa  böhrandan  zərər 
çəkmədi. Corc Çalmers iddia edirdi ki böhranın səbəbi Birləşmiş Ştatlarda 
torpaq sahələrinin möhtəkir sazişlərə cəlb edilməsi idi, lakin digər subutla 
bunu  da  təstiq  etmirlər.  Amsterdam  britaniyalılar  tərəfindən  yönəldilən 
ödənişlər  üçün  vasitəçi  rolunu  oynayırdı,  hollandiyalılar  isə  krediti  Bri-
taniyanın dövlət istiqrazlarına və Stokholm, Hamburq, Bremen,  Leypsiq, 
Aton,  Lübek,  Hopenhagen  və  Sankt-Peterbuq  ticarət  evləri  tərəfindən 
imzalanmış “dost veksellərinə” sərmae qoyurdular, bu isə, öz növbəsində, 
zəif  əsasları  olan  nəhəng  kredit  binasının  tikilməsinə  bənzəyirdi. 
Amsterdamda  “dost  vekselləri”  ilə  birlikdə  əmtəə  müqavilələri  ilə  təmin 
olunmuş veksellər də dövriyyəyə buraxılmışdır. Müharibə bitdikdən sonra 
xammal  əmtəələrin  qiyməti  düşəndə  isə  (xüsusilə  də,  şəkər  tozunun 
qiyməti, çünki Fransa Vest-Hindistandan idxal bərpa olunmuşdur) veksel-
lər ödənişsiz qalmışdır. Hamburq Amsterdam ticatər evlərini DeNeufvilles 
bankı dəstək almadığı tədqirdə ödənişlər dayandırılacağı haqqında xəbər-
dar etmişdir. Bir ünvana məktub çox gec çatmışdır. Digəri dedi ki, ləkə-
lənmiş  adı  olan  bankı  dəstəkləyə  bilməz.  Nəticə  etibarilə  DeNeufvilles 

 
165
bankı  iflas  elan  edilmişdir  və  öz  kreditorlarına  borcunun  yalnız  70%-ni 
ödəyə bilmişdir, lakin bunun haqqında məlumat həmin bankin kreditorları 
ilə  60%  borcunun  ödənilməsi  haqqında  razılığa  gəldikdən  sonra  elan 
edildi. Nəticə etibarilə, hamburq kreditorları heç olmazsa bu məbləği əldə 
etmək  üçün  36  il  gözləməli  oldular.  Sonuncu  nöqtəni  Prusiya  kralı  II 
Fridrix  öz  hərbi  xərclərini  ödəmək  üçün  1759-cu  ildə  gümüş  qəpiklərin 
“tərq”  etməyə  başlayanda  qoymuşdur.  O,  bütün  köhnə  qəpiklərini  yığıb 
yenilərini  Amsterdamda  kreditin  əvəzinə  hazırlatmışdır.  stehsal  üçün 
dövriyyədən  çıxardılan  qəpiklər  pul  kütləsinin  azalmasına  görə  kreditə 
deflyasiya təzyiqi göstərmişdir.  
London Amsterdama kömək etmək məqsədilə Hollandiyanın Rusiya 
və  Skandinaviya  ilə  ticarət  və  maliyyə  sazışlərin  bir  hissəsini  üzərinə 
götürmüşdür.  Bütün  ziddiyətlərə  baxmayaraq,  kral  Fridrix  Berlin  ticarət-
çilərinə  kömək  etməyə  məcbur  idi,  çünki  onların  vekselləri  protest 
olunmuşdur.  sveç  ticarət  evləri  1762-ci  ilin  payızında  hesablarının 
Amsterdamda  ödənilmədiyindən  şikayətlənirdilər.  Görəsən,  Amsterdam 
öz  maliyyə  sistemini  Britaniya  qiymətli  kağızların  satışı  vasitəsilə  xilas 
etmək istəyirdi? Vilson iddia edirdi ki, Amsterdam məhs bu yolla böhranı 
Londona  ixrac  etmişdir.  Karter,  öz  növbəsində  isə  iddia  edirdi  ki,  o  bu 
kimi satışların mövcud olmasını təstiq edən bir sənəd tapa bilməmişdir.  
1772-ci  ildə  böhran  Şotlandiya  və  Londondan  Amsterdama  və 
sonralar  Stokholma  və  Sankt-Peterburqa  yayılmışdır.  Parisdən  Londona 
kütləvi şəkildə metal pulların axınları 1792-ci ildə “terrorun hökmranlığı” 
müddətində  (pik  nöqtəyə  terror  1793-cü  ildə  kral  XVI  Luinin  başı  kəsil-
dikdə müşahidə olunmuşdur) provinsial banklar ətrafında təşviş artmışdır. 
Metal  pulların  axınının  istiqaməti  yalnız  1797-ci  ildə  dəyişmişdir,  onda 
pul-kredit sistemində hər hansı səliqə yaranmağa başlamışdır. 
1810-cu  ilin  Britaniya  böhranı  lokal  xarakter  daşıyırdı:  Britaniya 
ixracatçıları ilk əvvəllər Braziliya ilə satışlarla ağ etmişdirlər, sonralar isə 
blokadaya görə Baltik dənizə çixışları məhdudlaşdırılmışdır. Bu böhranın 
sədası sonralar Hamburqa və Nyu-Yorka qədər çatmışdır. 
1816  və  1819-cu  illərdə  baş  vermiş  böhranın  beynəlxalq  aspektləri 
1814-cü  ildə  müharibənin  qurtarmasından  sonra  açılmış  perspektivlər  və 
kontinental  Avropada  Britaniya  malların  satışının  artması  ilə  izah  olun-
muşdur.  “Ağılsız  ixrac”,  Cənub  Dəniz  və  Missisipi  şirkətləri  ətrafında 

 
166
bum  dövrü  sonralar  bitmişdir.  Qiymətlər  düşdükdən  sonra,  yükdaşımalar 
Ş
imali  Amerikaya  yönəlmişdir  və  nəticə  etibarilə  ABŞ-da  1816-ci  ildə 
gömrük  rüsumları  tədbiq  edilmişdir.  Nəticədə  böyük  depressiya  dövrü 
başlamışdır.  1818  və  1819-cu  illərdə  sıx  iqtisadi  əlaqələrlə  bağlı  olan 
təşviş  Atlantikanın  hər  iki  tərəfində  müşahidə  olunmuşdur.  Britaniyada 
1819-cu  ildə  baş  verən  böhran  1818-ci  ildə  ticarət  möhtəkirliklərdən 
dərhal  sonra  başlamışdır.  1819-cu  il  kağız  pulların  metal  pullata 
dəyişdirilməsi və Mançester fəhlərərinin və onların ailə üzvlərinin dövlət 
mühafizə  orqanları  tərəfindən  öldürülməsi  ilə  yadda  qalmışdır,  onda  8 
nefer qətlə yetirilmişdir; Smart o ili “faciə ili” adlandırmışdır. Amerikada 
təşvişi  öz  filiaları  vasitəsilə  əlində  olan  dövlət  öhdəliklərinin  ödənməsini 
tələb  edən  Second  Bank  of  the  United  States  salmışdır.  Burada  söhbət 
Avropada  1803-cü  ildə  Fransadan  Luizana  ştatını  almaq  məqsədilə  alın-
mış kreditlərin ödənilməsi üçün tələb olunmuş 4 milyondan  gedir.  Lakin 
Second Bank 
özü-özündə 1811-ci ildə bağlanmasından sonra 1817-ci ildə 
bərpa  olumuş  “köpük”  idi.  Bank  pulgir  direktorlar  tərəfindən  idarə 
olunurdu,  onlar  səhmlərin  ödənişi  kimi  adi  veksel  alırdılar,  inhisarın 
qarşısını  alan  qanun  tələblərindən  yan  keçmək  üçün  səhmləri  müxtəlif 
adlara  qeydiyyata  alırdılar,  qiymətli  kağızlar  müqabilində  kredit  və  ya 
bank  səhmlərini  verirdilər,  hətta  həc  bir  əmlak  təminatı  olmadan 
müştərilərin  kredit  limitini  aşmağa  imkan  yaradırdılar.  Xammond  qeyd 
etmişdir  ki,  XVIII  əsrdə  müşahidə  olunan  sahibkarlıq  inkişafının  sabit 
templəri  həmin  dövr  ərzində  sürətlə  varlanmaq  həvəsi  ilə  əvəz  olun-
muşdur,  ən  böyük  həvəskarlar  isə  Second  Bankın  idarə  heyyətində 
ə
yləşmişlər.