Ç. kindlberqer, R. Aliber
“ NDEKS DOW – 36 000 PUNKT”, “ NDEKS DOW – 40 000
Yüklə 2,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“ NDEKS DOW – 36 000 PUNKT”, “ NDEKS DOW – 40 000 PUNKT”, “ NDEKS DOW – 100 000 PUNKT” 2 1999-cu ildə demək olar ki, eyni adda üç kitab nəşrdən çıxmışdı. Bu kitablarda təqdim ounan ideyalar da demək olar ki, identik idi - əgər faiz stavkaları aşağı səviyyədə qalmaqda, korporotiv gəlirlər isə artmaqda davam edəcəksə, onda yekunda Dou Cons birja indeksi qaçılmaz olaraq görünməyən yüksək səviyyəyə çatacaq. Müəlliflərin məntiqi təkzibolun- maz idi. Çünki bu, Arximedin kifayət dərəcədə böyük manivellanın kö- 1 “Mezonin maliyyələşməsi” – qarışıq maliyyələşmə, özündə borc və səhm maliyyələş- məsi elementlərini birləşdirir, kreditlər səhm kapitalında pay alınması əvəzinə verilir. 2 James Classman and Kevin A. Hasset, Dow 36 000: The new strategy for Profiting from the Coming Rise in the Stock Market (Random House, 1999); Devid Elias, Dow 40 000: Strategies for profiting from the Greatest Bull Market in History (Mc-Graw- Hill, 1999); Charles W. Kadles, Dow 100000: Facr or Fiction (Prentice Hall, 1999) 78 məyi ilə bütün dünyanı çevirməyin mümkünlüyü ideyasının az-çox ətraflı forması idi .Səhmlərin cari səviyyəsi mahiyyət etibarı ilə üç faktoru əks etdirir. Ümumi daxili məhsulun artım templəri, səhmlərdən ÜDM daxi- lində gələn gəlir və səhmlərin dəyərinin korporotiv gəlirə olan nisbəti və ya populyar P/E əmsalı (səhmin qiymətinin ona müvafiq gələn korporativ gəlir hissəsinə olan nisbəti). Səhmlərdən gələn gəlir Amerika ümumi daxili məhsulundə təxminən 8% təşkil edərək qibtəediləcək sabitliyi ilə seçilirdi, aksiyanın qiymətinin ona uygun gələn gəlirə olan nisbətiisə təxminən 18 səviyyəsində yerləşirdi. nvestorlar daima çətin seçim etməli olurlar: istiqraz və ya səhm almalı? stiqrazlar üzrə orta faiz stavkası o zaman təxminən 5% təşkil edirdi; istiqraz qiymətinin gətirdiyi mənfəətə olan nisbəti bu şəraitdə 20-yə çatırdı. Dow birja indeksinin 36 000 punkta çatacağını proqnozlaşdıranlar, hesab edirdilər ki, P/E əmsalının səhm bazarı üçün qiyməti cari səviy- yədən xeyli yuxarı qalxmalıdır, çünki səhmlər maliyyə aləti kimi istiqrazlardan heç də təhlükəli (riskli) deyil. Spekulyasiya obyektləri XX əsrin son onilliyində investisiyalar üçün əsas obyekt kimi ilk növbədə daşınmaz əmlak və səhmlər çıxış edirdi; lakin tarıxin daha uzaq mərhələrində spekulyasiya obyektləri daha böyük rəngarəngliklə fərqlə- nirdilər. Spekulyasiya silsilələrinin ümumi cədvəli əlavədə təqdim olunur. Cədvələ baxsaq görərik ki, spekulyativ aktivlərin siyahısı zamanla daha müxtəlif olurdu. Hətta bitkin olmasa da belə, bu siyahı müəyyən müla- hizələrə gətirir. Hər hansı inqilabi dönüş nəticəsində insanların öz kapital- larını (həmin kapitalın artımından yaxın gələcəkdə gəlir əldə etmək məq- sədi ilə) hər hansı aktivlərə qoymağa atılacaqları nə dərəcədə mümkün- dür? (Ondan çıxış edək ki, inqilabi dönüş stabilliyə öyrəşmiş və rasional düşünən insanların aləmində baş verir. Bundan başqa, qeyd olunan dönüş formalaşmış sistemə nəzərən böyük dərəcədə xarici olub, insanların həmin zaman kəsiyində tam mənasında qiymətləndirə bilmədikləri perspektivlərə işarədir). Aləm daima müxtəlif növ dönüşlərin təsiri altın- dadır, lakin onlardan yalnız az qismi spekulyasiya ajiotajlarının yaranışını törədir. 79 Ortaya sual çıxır: ki və ya daha artıq spekulyasiya obyekti olacaq, məsələn, daşınmaz əmlak və səhmlər kimi; spekulyasiya ajiotajı dövrün- də, situasiya özünün böhran qaynama nöqtəsinə çatana qədər oxşar tərzdəmi aparmalı? Sonradan böhrana gətirən spekulyasiya ajiotajının eyni zamanda bir neçə müxtəlif obyekt və bazara toxunduğu nümunə hallarını nəzərdən keçirək. 1720-ci illərdə Cənub Dənizləri və Missisipi kompaniyalarının qiymət “qovuqları” qarşılıqlı əlaqədə idi və eyni zamanda iki ölkədə baş verən pul-kredit ekspansiyası hesabına maliyyələşirdilər. Bu, spekul- yasiya ajioitajını böhran dərəcəsinə qədər gərginləşdirməyə imkan verirdi. Cənub dənizləri Kompaniyasının, ngilis Sword Blade Bank-nın, Missisipi kompaniyasının və Con Lounun Fransadakı banklarının qiymətli kağız- larının ətrafındakı spekulyasiya tez bir zamanda digər aktivləri, eləcə də istehlak mallarını və torpağı əhatə etdi; bu ikinci dərəcə aktivlərin çoxu birbaşa fırıldaqçılıqla bağlı idi. Belə ki, Cənub Dənizləri Kompaniyası 1720-ci ilin iyununda qəbul olunaraq York Buildings, Lustrinqs və Welsh Copper kimi kampaniyalara qarşı yönəldilmiş “babbl-akt” adlanan qanun- la rəqib spekulyasiyaları dəf etmək cəhdi ilə özünü sarsıtmışdı. Bu səylər “anti-ajiotaj ” qanununun təşəbbüskarlarına qarşı bumeranq effekti ilə qayıtdı [70]. Spekulyasiya ajiotajı meşə yanğını kimi bir obyektdən o birinə keçərək yayılırdı; bu ona görə baş verirdi ki, Cənub Dənizləri Kompaniyasının səhmlərini onların qiyməti pik nöqtəsinə yaxınlaşan məqamda satan spekulyantlar, əldə etdikləri pula bankların, sığorta kom- paniyalarının səhmlərini və daşınmaz əmlak alırdılar [71]. Müxtəlif banklar arasında o dərəcədə sıx əlaqə yaranmışdı ki, müəyyən məqamda torpaq sahələrinin qiyməti Cənub Dənizləri Kompaniyasının səhmlərinin kotirovkalarının dinamikasına tam uyğun olaraq dəyişirdi [72]. Fransada torpaq sahələrinin qiyməti o zaman qalxmağa başladı ki, Missisipi kompaniyasının səhmlərinin qiymət “qovuğunun” gətirdiyi mənfəəti spekulyantlar ələ almağa başladılar [73]. 1763-cü bumunun səbəbi müharibə aparılmasında çox böyük höku- mət xərcləri və onların diskont borc öhdəlikləri vasitəsilə maliy- yələşdirilməsi zərurəti oldu. DeNeufrille Brothers kompaniyasının iflası “malların, gəmilərin və bir çox holland kompaniyalarının qiymətli kağız- larının” panika içində satılmasına gətirib çıxarmışdı [74]. Yüz min florin 80 həcmində borclar çox nadir hallarda bir neçə min qulden nağd pulla təmin olunurdu. 1762-ci ildə ngiltərədə baş vermiş görünməmiş quraqlıq və onun nəticəsi kimi ot çatışmazlığı, ət, yağ və pendir defisiti iqtisadi tənəzzülün inkişafında müəyyən neqativ rol oynamışdı [75]. 1772-ci ilin böhranı Amsterdam və London şəhərlərində st- nd kom- paniyasının səhmləri ilə spekulyasiyalar və Ayr Bank (Douqlas, Heron & Co ) –ın iflası ilə sürətlənmişdi. Bu böhranın bir çox səbəbləri var idi, o cümlədən: st- nd kompaniyasının qarşılaşdığı siyasi dəyişikliklər və ngiltərənin Dövlət Bankının onun kredit xəttinə qoyduğu məhdu- diyyətlər; Ayr Banka tətbiq edilmiş pis aktivlərin çıxarılmasının yeni bank təcrübəsi (təsisçilər bütün qeyri-sərfəli istiqrazlarını ona ver- mişdilər); 1772-ci ildə st- nd kompaniyasının səhmlərini vaxtından qabaq satmaqla öz kompaniyasının pullarını bazarda uduzmuş Aleksandr Fordisin qaçması. Aksiyaların katastrafik düşümündən sonra sindikata rəhbərlik edən holland bankı Clifford & Co qiymətləri qaldırmağa cəhd edir, lakin nəticədə müflisləşir. Hər nə olursa olsun, bütün bu hadisələr kifayət dərəcədə əhəmiyyətli görünməyə bilər. Bəziləri belə hesab edir ki, Böyük Britaniya hökuməti tərəfindən binaların, magistralların, kanalların və digər obyektlərin tikilməsinə böyük həcmli büdcə investisiyalarının edilməsi resurs çatışmazlığına gətirdi və təmin olunmamış kreditin həcminin artmasına səbəb oldu [76]. Mənbələrdən biri 1772-73-cü il maliyyə böhranını qəhvənin 1770-ci ildən başlamış qiymət düşümü ilə ə laqələndirir [77], lakin digər mənbələr, Vilson, Eşton Klepxem və ya Byust kimiləri bunu təsdiq etmirlər [78]. 1793-cü il böhranının kompleks səbəbləri var idi: dövlət bankları, kanallarla bağlı problemlər, kapitalın Böyük Britaniyaya axınını stimul- laşdıran terrorun hökmranlığı, eləcə də məhsul qıtlığı. 1799-cu ildə iqtisa- diyyatdakı tənəzzülün yeganə səbəbi var idi – blokadanın gücləndirilməsi və zəiflədilməsi. 1809-1810- cu illərin böhranının artıq “iki ayrıca səbəbi vardı: Cənubi Amerikada spekulyasiyalara cavab reaksiyası və kontinen- tal blokadanın əvvəlcə zəiflədilməsi və sonradan sərtləşdirilməsi” [79]. 1815-1816-cı illərdə satıcıların imkanlarını üstələyən Avropa və Amerika Birləşmiş Ştatlarına malların eksport bumu başlandı. Buna buğdanın qiymət düşümü də əlavə edildi. 1825-ci ildə aşağıdakı səbəblər bir yerdə birləşmişdi: kanalların tikintisi, Cənubi Amerika hökumətlərinin istiq- 81 razları ətrafındakı bum; Britaniya eksportu, pambıq, Birləşmiş Ştatlarda torpaqların satılması, dəmir yolarının tikintisi bumunun başlangıcı . Bun- ların hamısının 1830-cu illərin ortasında yaranmış böhranda öz payları var idi. 1847-ci il böhranının səbəbləri: dəmiryol bumu, kartof xəstəliyi, buğ- da məhsulunun qıtlığı və növbəti ildə yığılmış görünməmiş bol məhsul, bütün bunlar Avropada başlanmış inqilabla müşayət olunurdu. Beləliklə, əksər böyük böhranlar zamanı baş verən hadisələrə ən azı ıki spekulyasiya obyekti və əz azı ıki bazar cəlb olunmuşdu. Əlbəttə ki, milli bazarlardakı spekulyasiyalar onların əsasında duran pul-kredit ə laqəsinə görə qarşılıqlı asılı ola bilər. Lakin biz ilkin səbəbləri 1847-ci il- dəki kimi müqayisə edilməyən obyektlər - dəmiryolu və buğda olan böh- ranı nəzərdən keçirəndə böhranın yaranmasının təsadüfi hadisə olduğunu ehtimal etməyə əsas yaranır, əgər o, sistematik olaraq pul-kredit zəifliyi ilə qidalandırılmırsa. Yaponiyada və digər Asiya ölkələrində daşınmaz əmlak və səhm bazarlarında qiymət “qovuqlarının” böyüdülməsi paralel baş verirdi. Bəzi, xüsusilə, kiçik ölkələrdə, daşınmaz əmlak sferasında işləyən kompani- yaların bazar dəyəri verilmiş fond bazarının bütün səhmlərinin dəyərinin böyük hissəsini təşkil edir. Buna görə də daşınmaz əmlakın qiyməti artanda iqtisadiyyatın bu sferasında məşğul olan kampaniyalara məxsus müvafiq aktivlərin dəyəri yüksəlir və belə kampaniyaların bazar dəyəri yüksəlir. Daşınmaz əmlakla işləyən kompaniyaların səhmlərini satan investorlar sərbəst nağd pul vəsaiti əldə edirlər ki, bunun da çox hissəsi görünür, daşınmaz əmlak bazarı ilə əlaqəsi olmayan, digər iqtisadiyyat sahələrində məşğul olan kompaniyaların səhmlərinə investisiya edilir. Bundan başqa, daşınmaz əmlakın qiyməti yüksələndə tikinti biznesi sürətlə inkişaf etməyə başlayır, və tikinti kompaniyalarının bazar dəyəri çox böyük ehtimalla yüksəlir.Daşınmaz əmlakın qiyməti artdığı müddətdə bank kreditləri üzrə itkilər aşağı düşəcək. Və əlbəttə ki, əks halda mövcud sıx əlaqələr ona gətirəcək ki, daşınmaz əmlakın qiyməti düşən zaman səhmlərin kotirovkaları da çox güman ki, aşağı düşəcək. 82 Spekulyasiya temperamentinin milli özəllikləri Belə bir fərziyyə var ki, bəzi ölkələrin investorları spekulyasiyaya digər ölkələrdə yaşayan həmkarlarına nisbətən daha meyllidir. Rut Be- nediktin [80] mədəniyyətlər arasındakı fərqləri müəyyən tip temperamen- tin - Apollon (ehtiyat) və ya Dionis (impulsivlik) üstünlüyü əsasında verdiyi təsvirə baxmayaraq , bu fikrin doğruluğu şübhə doğurur. Bununla belə tarixçilər XVI yüzillikdə Antverpen sakinlərinin qumar oyunlarına hədsiz meylliklə seçilmələri fikrində həmrəydirlər. Bu da şübhəsizdir ki, 1576-cı ildə ispanlar tərəfindən mühasirəyə alınmış və 1585-ci ildə dağıdılmış Antverpeni tərk edərkən onun sakinləri yeni məckənlərinə öz temperamentlərini də aparmışdılar [81]. Hollandiyada bankirlərin, inves- torların və hətta sadə adamların azart instinkti daima lüteran qənaətcilliyi və mülayimliyi ilə münaqişədə idi [82]. Belə halda, ola bilsin ki, bu fakt bir ölkənin bank müəssisələrinin digər ölkələrdəkinə nisbətən spekulya- siyalara daha meylli olmasına işarə etsin. Məsələn, Jüqlyar iddia edir ki, XVIII əsrdə baş vermiş Fransa böhranları dərinliyinə və ğücünə görə Britaniya böhranlarına güzəştə gedirdi, çünki Con Lounun işindən sonra Fransada kredit az populyar olmuşdu və ondan az sui-istifadə edirdilər [ 83]. Digər müəllif bunun səbəbini bankrotluq haqqında Fransa qanun- vericiliyinin ciddiliyi və amansızlığında görür: Hüquq elmnin yaxşı inkişafı və ya ənənəyə görə Fransada yüksək işgüzar düzgünlük standartı mövcuddur. Atanın borclarını ödəmək üçün oğulları neçə illər işləməyə, notariusları öz peşələrinin istənilən nümayən- dəsinin israflarını, hətta hər hansı bir şəxsi əlaqə olmadıqda belə, ödəmə- yə məcbur edən qanun, borc və işgüzar öhdəliklərə yüksək etibar krediti müəyyən edir. Bu isə yerli əhalininm maddi rifahında əks olunmaya bilməz. Təəcüblü görünə bilər ki, əsgərlərinin cəngavərliyi ilə seçilən xalq öz iş metodlarında konservatizmin təcəssümü olan maliyyəçilər və işgüzar insanlar doğurur, lakin belə bir fakt aşkardadir. Həmin müəllif sonra davam edir: “ ngiltərə o ölkədir ki, onun avan- türizm və spekulyasiya ruhu böhran və depressiyaların başlıca hərə- kətverici qüvvəsi olub”[84]. Tarixçilərdən biri ehtimal edib ki, dağ işləri və qoyunların yetişdirilməsi qumar oyunlarına məhəbbətin yaranmasına səbəb olur və müvafiq olaraq, bu belə bir faktı izah edir ki, 1851-1852-ci 83 illərdə qızıl axtarışlarına başlayan avstraliyalılar nəticədə, cıdır və torpaq sahələrinin spekulyasiyası şəklində azart oyunlara spesifik məhəbbət əldə etmişdilər. Belə hesab edilir ki, Birləşmiş Ştatlar “ kommersiya və maliyyə pani- kasının yaranması üçün ideal yerdir”, bu, çox güman ki, yerli bankirlərin risklərə hədsiz meylləri ilə izah olunur[ 86 ]. Belə bir nəticəyə 1830-cu ildə gələn Mişel Şevalye [87] fransız ehtiyatlılığını Amerika avantü- rizminə qarşı qoymuşdu (lakin kim düşünə bilərdi ki, sonuncular kanalların, dəmir- və avtəmobil yollarının, fabriklərin tikintisini, yerlərin məskunlaşmasını stimullaşdıracaq). Özünün Amerikadan Fransaya olan 25-ci məktubunu o bütövlükdə spekulyasiyanın müzakirəsinə həsr et- mişdi: “Burada hamı tamamilə hər şeylə spekulyasiya edir. Men ştatından başlayaraq Red –Riverə qədər (Arkanzasda) Birləşmiş Ştatlar bir nəhəng Ryu Kuenkampuaya [Missisipi kompaniyası ətrafında canlanma olan dövrlərdə Uoll-stritin analoqu]”[88] çevrilib. Qismən bu, Amerika icazə sisteminin yumşaqlığı ilə izah olunur. Lakin dünyanın müxtəlif ölkələri haqqında müasirlərin çox sayda, bir-birinə zidd olan nəticələrini tapmaq çətinlik təşkil etmir. “Fransız milləti ehtiyatlı və qənaətcildir, ingilis mil- ləti isə işgüzar və spekulyativdir” [89]. “Fransızlar Şotlandiya əhalisinə xas olan ehtiyatlılığın heç bir hissəsinə də malik deyillər; onlar həddindən artıq impulsiv, kredit işlərində qabiliyyətli və həssadırlar” [90]. “Bu mil- lətin (Britaniya) xarakteri onunla seçilir ki, hər şeyi ...həm ləyaqəti, həm də qüsurları ifrata aparır” [91]. 1866-cı ildən sonra o zamanlar deyildiyi kimi, “yeni təkəbbür” almanları bürümüşdü, lakin onlar fransızları yalnız “birja fırıldaqçılığı məharətində və pis spekulyasiyalarda ” üstələmişdilər [ 92]. Morqenştern Fransa tarixində 10 təşviş hesablayıb, bu, Birləşmiş Ş tatlardakından 2 dəfə artıqdır və “fransız siyasətçilərinin çılğln xarak- terini nəzərə alsaq, təəccüblü deyil” [93]. Sözsüs ki, burada spekulya- siyalara deyil, inqilablara meyil nəzərdə tutulur. Lakin yuxarıda deyi- lənlərlə ”fransızlar pulu onun açdığı imkanlara görə deyil, onun gətirə biləcəyi gəlirə görə sevirlər” [94]. söyləyən fransız maliyyəçisinin fikri təzad təşkil edir. Harvard və Yell universitetləri arasındakı 1931-ci il de- batlarında uydurulmuş fransız və ingilisin adından səslənən iki fikri nəzərinizə çatdıraq. 84 Uilyam Bertilyon: ngiltərə - hər növ makler üçün milad bayramıdır. Nəcabətli lordlar bir neçə iclasda iştirak etməkdən ötrü istənilən kompani- yanın idarə heyətinə daxildirlər. Və kütlə. Başdan başa dəlilər və ya ağıl- sızlar. Tanrı görür, mən heç vaxt belə adamlar haqqında eşitməmişəm. On- ların inandıqlarına, olsa-olsa Bessarabiyanın bəzi kəndliləri və ya Kame- rundakı zəncilər inana bilərlər. Fantastikadır. Ən inanılmaz istənilən biznes növünü onlara təklif edin və onlar acgözlüklə bu ideyanı udacaqlar [95]. Stüart: ngiltərə - hələ heç vaxt və heç kimi aldatmayan dünya ban- kıdır. Hər şey də ona görə ki, o öz sözünə sadiqdir. Burada Amerika Fond birjasının şöhrət tapdığı heç bir spekulyasiya yoxdur. Əvəzində hər bir Tom, Dik və ya Harri buna bənzərini Fransada yaratmağa can atır [96]. Heç-heçə! Müxtəlif ölkələrin sakinləri spekulyasiya temperament- lərinə görə seçilə bilərlər. Hər bir ölkədə spekulyasiya ajiotajının sə- viyyəsi zamanla dəyişir və milli əhval-ruhiyyənin şıltaqlığından – ümumi ruh yüksəkliyi və ya depressiyanın olmasından asılıdır. 85 4 YANĞININ ÜZƏR NƏ YANĞIN ƏLAVƏ ED LMƏS : КРЕДИТИН ЭЕНИШЛЯНДИРИЛМЯСИ Бир нюмряли аксиома. Инфлйасийа пул кцтлясинин артымындан асылыдыр. Ики нюмряли аксиома. Гиймят фонд «кюпцкляри» кредит кцтлясинин артымындан асылыдыр. Мющтякирлик ажиотажы пул-кредит кцтлясинин артмасы щесабына щямишя эцълянир. Яксяр щалларда пул вя кредит тяклифинин артмасы мющтякирлик ажиотажынын автоматик йаранмасына сябяб олур, лакин щяр бир ажиотаж кредитин эенишляндирилмяси иля ялагяляндирилди. Тяхминян сон 100 илдя кредитин эенишляндирилмяси, демяк олар ки, йалныз банк вя милиййя системи тяряфиндян апарылырды, бир гядяр узаг кечмишдя ися кредит кцтлясинин артмасы иля гейри-банк кредиторлары мяшьул олурду. ХВЫЫ ясрдя занбаг соьанаглары ятрафында баш галдырмыш бум соьанаг сатыъыларынын вердийи кредитлярля бяслянилирди ки, бу да «вендор малий- йяляшмясинин» беля бир формасы иди (1). Ъон Лоул кредит мянбяйи кими юзцнцн Эенералe, даща сонра Ройале банкындан истифадя етди, Ъянуб дянизляри Компанийасы ися Сwорд Бладе банка цмид баьлайырды. 1763-ъц илдя Щолландийада кредит кцтлясинин артымы тиъарятчилярин бир-бириня йазыб кечирдикляри «достлуг» векселляри пирамидасынын йарадылмасы васитясиля малиййяляшдирилирди. 1793-ъц илдя Бюйцк Британийада канал- ларын тикинтиси ятрафында баш галдыран ажиотаж, мейдана тязя чыхмыш сайсыз-щесабсыз банкларын «канал бизнесиндя» иштирак едян сащибкар- лара вердийи асанлыгла ялдя едилян боръларла гызышдырылырды. Чох вахт кредитин эенишлянмяси яняняви пуллара явяз ахтарылмасы просесиндя баш верирди. Мясялян, ХЫХ ясрин яввялляриндя Бирляшмиш Штатларда кредитин эенишлянмяси дювриййяйя эцмцшля тямин едилмиш векселлярин бурахылмасынын нятиъяси иди. Бунлардан щагг-щесаб вясаити кими АБШ, Чин вя Бюйцк Британийа арасындакы цчтяряфли тиъарятдя истифа- дя олунурду. Бирляшмиш Штатларын Чин иля икитяряфли тиъарятиндя, юз нювбясиндя, Чинин Бюйцк Британийа иля икитяряфли тиъарятиндя дефисит 86 мювъуд иди. Бирляшмиш Штатлар яввялляр эцмцшц Мексикадан алырды вя сонралар ону юз мянфи тиъарят балансыны юдямяк цчцн Чиня эюндярирди. Даща сонра эцмцш артыг Чин тиъарят дефиситини малиййяляшдирмяк цчцн Чиндян Бюйцк Британийайа эюндярилирди. Бу йенилийин мяьзи ондан ибарят иди ки, америкалы тиъарятчиляр алдыглары малын юдянилмяси цчцн Чиня стерлингдя номиналлашмыш векселляр эюндярирди. Юз нювбясиндя, чинлиляр юз тиъарят дефиситини юдямяк цчцн бу векселляри Бюйцк Британийайа эюндярирди. Бейнялхалг сювдялярин векселляр васитясиля йе- риня йетирилмяси хяръляри билаваситя эцмцшля апарылан щесаблашмалардан хейли аз иди. Бу йенилийин тятбиг едилмясинин нятиъяси олараг эцмцш АБШ-да галмагла юлкянин пул дювриййясиня дахил едиля билярди (2). 1850-ъи иллярин дцнйа буму бир чох сябяблярин нятиъясиндя баш вермишди. Бура йени гызыл йатагларынын ашкар едилмяси, Бюйцк Брита- нийада, Франсада, Алманийада вя АБШ-да йени банкларын йаранмасы; Нйу-Йоркда вя Филаделфийада банклар тяряфиндян клиринг палаталарынын тясис едилмяси; щямчинин, Лондон банкынын щесаблама палатасынын эенишляндирилмяси дахилдир. Банк щесаблама (клиринг) палаталарынын са- йынын артмасы вя йайылмасы буранын цзвляри олан банклар арасындакы сювдялярдя кредитдян кцтляви сурятдя истифадя едилмясиня эятириб чыхарт- ды; бу банклар арасында юдямяляр цзря гаршылыглы щесабламаларда ямяля эялян бцтцн уйьунсузлуглар пулун йени формасы олан щесаблама пала- тасынын сертификатларынын кючцрцлмяси йолу иля дцзялдилирди. 1866-ъы илдя Бюйцк Британийада кредитин эенишлянмяси йахын вахтларда йаранмыш сящмдар учот евляринин вердийи боръларын сайынын артмасы щесабына иди. 1870-ъи иллярдя Мяркязи Авропада башланан бум – Франсанын Пруссийайа гызылла репарасийалар юдямяляриня вя Алманийада маклер- банкен - брокер банкларынын йаранмасы, сонра Австрийайа йайылмасы, Австрийада баубанкен - тикинти банкларынын йаранмасы, юз нювбясиндя, бунларын Алманийайа дахил олмасына ясасланырды. О дюврдя йаранмыш кредитин нювляриндян бири 1882-ъи илдя Фран- сада фонд биржасындакы сювдялярин нятиъяси цзря ики щяфтялик клиринг системинин тятбиги иди. Бу да мющтякирляря репортаэе адланан вахты узадылмыш юдямяляр щесабына кредит алмаг имканы верирди. Сящмляри аланлар юдямя цзря 14 эцнлцк мющлят ялдя едирдиляр ки, бу да яслиндя, юдямяйя гядяр фаизсиз боръ иди. (лакин ядалят наминя гейд етмяк лазымдыр ки, бу боръларын дяйяри, йягин ки, алынан сящмлярин гиймятиня 87 дахил едилмишди). Нйу-Йоркда онкол борълар базарында кредитин бу ъцр эенишлянмяси 1920-ъи иллярин сонунда баш галдыран биржа бумуну малиййяляшдирмяйя кюмяк етди. 1893-ъц илдя АБШ-да кредитин эениш- лянмясинин катализатору Америка пул кцтлясиня эцмцш сиккялярин ялавя едилмяси олду; 1907-ъи илдя ися кредит кцтляси траст компанийаларынын фяал боръ вермяси щесабына артды. Биринъи Дцнйа мцщарибясиня гядяр вя ондан сонра бейнялхалг кредит базасы «гызыл мцбадиляси стандартынын» инкишафы щесабына эенишлянирди, щансы ки, щяъмъя бюйцйян бейнялхалг тиъарятдя гаршылыглы щесабламалар апарылмасыны яввялляр монетар гызылла апарылан щесабламаларла мцгайисядя олдцгъа йцнэцлляшдирди. 1920-ъи иллярдя Бирляшмиш Штатларда кредит кцтлясинин сцрятля эенишлянмяси автомобил алынмасы дальасынын артмасына сябяб олду (беля ки, автомобиллярин вя истифадя мцддяти узун олан диэяр истещлак малларынын мигдарынын щядсиз артмасы юдямя щагда чохпилляли мцгавилялярин сайынын сцрятли артымына эятириб чыхартды). Икинъи Дцнйа мцщарибясиндян сонра сярбяст тядавцл едян депозит сертификатлар кредитин эенишлянмясиндя ящямиййятли рол ойнады. Австрийа банклары 1870-ъи иллярдя фаизли (ъассенсъщнеине) адланан мцгавиляляри депозит сертификатына охшар йени малиййя алятини тядавцля бурахды. Бу алятя тялябин артмасы кредитин дя артмасына, щямчинин, еффектив пул кцтляси вя йа ещтийатларын дяйишмяз щяъминдя хяръляринин щяъминин артмасына эятириб чыхартды.1950-ъи вя 1960-ъы иллярдя ири Америка банк- лары менеъмент мясулиййятинин йени тяърцбясиндян истифадя етмяйя баш- лады. Бу ондан ибарятдир ки, депозитлярин щяъми верилян боръларын щяъминин артмасы сцрятиндян асылы иди: беля ки, яввял истифадя олунан активлярин идаря едилмяси тяърцбясиня ясасян, боръларын щяъминин артымы депозитлярин щяъминин артым сцрятиндян асылыдыр. Беля йанашма банк рящбярляриня юз боръларынын вя депозитляринин щяъминин артмасына даир даща тяъавцзкар сийасят апармаг имканы верирди. 1977-1982-ъи илляр арасында Кцвейтдя «банк кредитинин» эениш- ляндирилмясинин уникал формасы мювъуд иди. Беля ки, сящмляр вя дашынмаз ямлак Кцвейт Соук-ал-Манакщ фонд биржасында эяляъяк тарихли гябзлярля юдяниляряк алыныб-сатылырды (бу гябзляри мцяййян тарихя гядяр юдямяйя тягдим етмяк олмаз); нятиъядя, бу йолла тядавцля дахил олмуш «мцддяти узадылмыш» гябзлярин номинал дяйяри милйардларла динара, йяни тяхминян 100 млрд доллара чатды. Сящм вя дашынмаз 88 ямлак алыъыларынын вердикляри гябзлярин номинал гиймяти онларын банк яманятляринин щяъмини хейли кечирди. Сящм вя дашынмаз ямлак сатыъылары юз хярълярини артырдылар, чцнки онлар щесаб едирдиляр ки, алыъыларын банк яманятляриндян, гябз цзря юдямя вахты эялдикдян сонра онлара эялмяли олан зярури вясаитя маликдирляр.1982-ъи илдя сящм сатыъылары юдямя вахты алынмыш гябзляри наьд етмяк истяйяркян рядд ъавабы алдылар (4). Бу нцмунялярдян эялян нятиъя одур ки, кредит эенишлянмяси фактлары тясадцфи щадисяляр ардыъыллыьы дейил, бир нечя йцз ил бойу давам едян планлы инкишафын йекунудур. Беля ки, малиййя базарларынын иштиракчылары даима транссящмлярин гиймятини салмаьа вя пул таразлыьыны вя ликвидлийи горумаьа ъящд етмишляр. Кредит эенишлянмясинин щяр бир конкрет щалда алдыьы форма тясадцфи ола билярди – Чин малларынын юдянилмяси цзря эцмцшцн векселлярля явязлянмяси вя йа авровалйута базарында депозитлярин инкишафы, щансы ки, мцяййянляшмиш «щядд» Америка банкларына фаиз дяряъялярини артырмаьа иъазя вермирди, щансыны ки, онлар буну Нйу-Йоркда, Чикагода вя Лос-Анъелесдя депозитляр цзря юдяйя билирдиляр. Реал пулларын йени явязедиъиляринин мейдана эялмяси, эюрцнцр, мювъуд гайдаларда мцхтялиф дяйишикликляря ъаваб олараг дюври баш верир вя бу просес сонсуздур. Пул-кредит кцтлясинин эенишлянмяси тясадцфи вя екзоэен йох, системли вя ендоэен характер дашыйыр. Игтисади бум заманы юдямя васитяси кими чыхыш едян пул кцтляси фасилясиз артырылыр вя игтисадиййатын йцксялмясинин малиййяляшмяси, щям дя капиталын артырылмасы мягсяди дашыйан дашынмаз ямлак, гиймятли каьыз вя ресурсларын алнмасы цчцн даща еффектив истифадя едилир. Пул кцтляси артымынын мящдудлашдырылмасына вя идаря олунмасына йюнялян Мяркязи банкларын сяйи пула йахын явязедиъи кейфиййятиндя олан йени малиййя алятляринин йаранмасы вя инкишафы иля таразылашырды. Мящ- дудлашдырыъы сяйлярин узун тарихи вар вя ъинэилтили сиккялярля юдямяйя гайытма мцхтялиф юлкялярин валйутасынын гызыла конверсийа едилмяси кими цсуллара маликдир ки, бунлардан мцщарибялярин сонунда истифадя едилирди. Метал пулларын демонетизасийасы - яввялъя мис сиккяляр, сонра миси эцмцш сиккяляр явяз етди, даща сонра эцмцшцн пкл-кредит ролу гызыл иля явяз олунду – пул кцтляси цзяриндя даща бюйцк нязарятин олмасына истигамятлянди. Валйута банкнотлары бурахылышына хцсуси, 89 милли вя сящмдар (корпоратив) банкларын щцгугуну мящдуд- лашдырараг, даща сонра тамамиля ляьв едяряк Мяркязи банклар каьыз пул бурахылышына монополийаны ялдя етмяйя чалышырды. 1844-ъц ил «банк актындан» башлайараг банк ещтийатлары эировуна бурахылан каьыз пулларын щяъми сонралар ФЕС-ин мцддятсиз вя депозит щесабларына (1913-ъц ил ФЕС щагда ганунда мцяййянляшдирилдийи кими), даща сонра сярбяст тядавцл едян депозит сертификатларына, Лондон, Сцрих вя Лцксембург дахил олмагла офшор малиййя мяркязляриндя Америка банкларынын алдыгларына ФЕС-ин истифадя етдийи ещтийат тялябляри васи- тясиля ганунла мящдудиййят гойулурду. Перпетуум мобиле, сизиф ямяйи олан пулларын тарихи мювъуд пул кцтлясинин даща еффектив истифадясиня ис- тигамятлянян йениликлярин фасилясиз йаранмасы просеси вя пул тядавцлцня аид мювъуд формал тялябляри ютмяк мягсядиля яняняви пуллара йахын явязедиъилярин банклар тяряфиндян уйдурулмасыдыр. 1960-ъы иллярдя ав- ровалйута депозитляри базарынын уьурлу инкишафы ФЕС вя депозитлярин сыьорталанмасынын Федерал корпорасийасынын Америка банкларына гойдуьу тянзимляйиъи гадаьайа гаршы ъаваб тядбири иди. Лондонда, Лцксембургда вя Сцрихдя Америка банклары фяалиййятя башладыьындан доллар депозитляри вясаитлярин резервляшдирилмясинин ваъиблийи вя сыьорта щагларынын юдянилмяси, депозитляр цзря фаиз дяряъяляринин щяддини мцяййянляшдирян тялиматлардан артыг асылы дейилди. 1970-ъи иллярдя Америка брокер фирмалары пул фондлары базарларынын инкишафына кюмяк едирди, щансы ки, инвесторлара депозитляр цзря фаиз алмаг имканы верирди (беля депозитляря Америка щюкумяти тяряфиндян щеч бир зяманят верилмирди). Yüklə 2,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|