Çağdaş Azərbaycan nəsri
Yüklə 6,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kirpiylə Dovşanın yarışması...
- Balığın susuz yaşaması...
- Minilliklərdən misal...
- Döl məktəbi...
|
2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
cənublu şimallı Qafqazın başına nə oyunlar açdı, yenə heç nə edə bilmədi. Bəlkə də yaxşısı budur, çünki Yaradan nə yaratdığının fərqindədir. Təbiətin də üzü yaratdıqlarına görə gülür... Amma biz minilliklər boyu yaratdıqlarımızın çox vaxt mənasını anlamadığımızdan onu qorumaq haqda düşünməmişik. Çünki su kimi yatağından çıxıb gerçəkləri ifadə etməkdən uzaqlaşan TARİX artıq siyasiləşib siyasətə qulluq etməyə başlamışdı...Bir şeyi dəqiq anladıq, gec də olsa əmin olduq ki, siyasətsiz heç nə yoxmuş, anladıq ki,
Səhv etmirəmsə siyasət sözü ərəb sözü olub quruluş mənasına yaxındır. Siyasət-siyasi düşüncə həm qura bilər, həm yıxa bilər. Uğurlar da, uğursuzluqlar da, savaş da, barışıq da siyasi bacarıqdan, siyasi anlamdan asılıdır. Baxmayaraq, bir çox yazıçılarımızdan soruşsan, deyər, - yox, mən siyasi əsər yazmıram və yazmamışam. Amma mən düşünürəm ki, siyasətdən uzaq heç nə yoxdur, bir cümlənin belə əsaslandığı siyasət var. Dediyimiz sözün
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Fikrimi davam etdirib onu da deyə bilərəm ki, zəif əsərlər də ona görə zəifdir ki, siyasi məntiqi səviyyəsizdir. Obyektiv deyil, haqqı arada görmür, gerçəkdən uzaqdır...
Günlərin birində kirpi dovşana deyir, gəl ötüşək, kim mənzil başına tez çatsa uduzan gündə iki kərə yeməyini ona versin. Dovşan sevindiyindən əlini-əlinə sürtüb razılaşır, ötüşürlər. Dovşan bir, deyəndə mənzil başına çatır, görür ki, kirpi ordadı. Məətəl qalır, çığır-bağır salıb bir də ötüşək deyir. Ötüşürlər, dovşan bu dəfə daha bərk qaçır, gedir görür ki, kirpi yenə mənzil başındadı, onu gözləyir. Bu minvalla dovşan nə qədər qaçdısa kirpini mənzil başında gördü. Belə də olacaqdı; çünki kirpi oynaşını mənzil başına qoymuşdu, hərəsi mənzilin bir başındaydı. Bu məsəldən sonra erməni hərəkatına diqqət edək... Fikir verin, tarixdə “erməni məsələsi” kimlərə lazım olub. Bu məsələ zaman-zaman niyə ortalıqdadır və niyə
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
aradan çıxmır? Daha doğrusu, erməniləri hansı siyasi meydanlarda oynadıblar və oynadırlar. Rus imperiyası öz işğalçı məqsədləri üçün ermənilərdən niyə istifadə edib, niyə indi də öz oyunlarından əl çəkmir. Artıq bu suallar gizlində deyil, cavabı da bütün aydınlığıyla üzdədir. Məsələ burasındadır ki, kim onu necə anlayır...Təxminən iki yüz il öncə rus dövləti erməniləri niyə Qarabağa yerləşdirdi, bu bicliyi – bu siyasi uzaqgörənliyi anlaya bildikmi. Anlaya bilsəydik, altını, ağrısını çəkməzdik. Düşünək... Niyə biz? Niyə İrandan, Turandan erməniləri bizim torpaqlara-yurdlara köçürdülər? Niyə ancaq bizim torpaqların hesabına Ermənistan dövləti quruldu. “Zəncir zəif halqasndan qırılar”, biz bu oyunları zamanında anlaya bilmədik, milli təəsübkeşliyimizin zəifliyindən üstümüzə atılan addımların heç birinə ağılla cavab verə bilmədik. Xalqın öz diliylə deyək:“Ac başım,
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Qafqazı Türkiyənin təsirindən qurtarmaq, onsuz da xanlıqlara bölünmüş Azərbaycanı parçalamaq, özünün nəhəng ayaqlarını qoymaq üçün yer açmaq lazım idi Rusiyaya ki,
ermənilərin vasitəçiliyiylə bu işi
gördü...Ermənilərin bu yerlərə köçürülməsi Rusiya üçün hər cəhətdən əlverişli idi. Ermənilərin yeri-yurdu yox idi ki, sınırını-sərhəddini qorumaqla məşğul olaydı, torpağı yox idi ki, əkib becərəydi, şəhəri yox idi ki, “başı bir yerə bağlanaydı”. Ona görə də gözü orda-burdaydı, bununla bağlı çox iri dövlətlərə əl açmışdı; kilsə kitablarındakı yalançı tarixin Dənizdən Dənizə dediyi yeri-yurdu hələ də arayıb axtarırdı. Kilsə onu o qədər inandırmışdı ki, dənizdən dənizə böyük Ermənistanın yoxluğuna inanmaq istəmirdi. Bilmirdi ki, yalanın heç vaxt ayağı yerdə olmur, ona görə də yalanı tapmaq mümkün deyil. Onu deyək ki, yurd yarananda onun qalası, şəhəri, kəndi yaranır, sözü-sovu yaranır; nağılları dastanları yaranır, içlərə-xalqın daxili aləminə yazılmış yalanlardan uzaq etnoqrafik duyğuları, baxışları doğulub formalaşır. Ona görə də su oxşarlığı, torpaq oxşarlığı anlayışı var, yurd başqasının ola bilmir, onu zəbt eləsə, işğal eləsə də özünə oxşada bilmir. Bəs, boş yerə deyilmir ki, ermənilərdə Qafqaz xarakteri yoxdur. Onunçün də Rusiya
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
kimi dövlətlər asan ələ gəldikləri üçün ermənilərdən öz siyasi maraqları üçün istifadə etməkdədirlər. Yəni, dovşan hələ çox qaçacaq; həmişə də kirpi oynaşıyla mənzil başında olacaq...
(El arasında deyilənlərə görə) Balıqçı gəmilərində o zamanlar ki, soyuducular yox idi, ovlanan balıqlar xarab olmasın, diri qalsın deyə, gəmidə ac pişiklər saxlayırdılar. Tutulan balıqları diri-diri göyərtənin əl çatmayan yerindən asardılar, ac pişikləri buraxardılar üstünə. Amma pişiklərin əli balıqlara çatmazdı. Pişiklər yemək gördükləri üçün balıqlar qorxusundan sağ qalardılar... ***
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Bu gün şadlıq saraylarında keçirtdiyimiz toylar görün nə kökdədir! Elə bil dünyaya yenicə gəlmişik; yenicə gəlmiş kimi kasıbıq, nə musiqimiz var, nə sazımız, nə sözümüz...Görün, ağabəyimizi, xatun gəlinimizi indiki toylarımızla nə günlərə qoymuşuq...heç biri özünə yer tapa bilmir, çünki o quruluşda bəylə gəlinə yer düşünülməyib, ayrıca masa ayrılsa da, heç özümüzə də yer yoxdur, özümüzə oxşamamağımız da ona görədir. Toy evində başımıza yağan səs-küyü,- oxunan mahnıları, çalınan musiqiləri, hətta alxış-xeyir-dua adına deyilən sözləri belə yaşadığımız minilliklərin heç birində eşitməmişik... Mən bu halımıza çox yer ayırmaq istəmirəm, çünki bu hala düşməyimizin səbəbləri o qədər üzdədir ki, yanımızda, özümüzdə, aramızdadır, deyə bilərik. Yəni, biz yox, VAXT-ZAMAN bizə toy tutur, toy çaldırır. Biz özümüzü atdıq bir qırağa, özümüzdə olanları bəyənmədik, kimlərəsə bənzəməyə çalışdıq və
çalışmaqdayıq, yuxarıda dediyim kimi bu bizim soyunmağımız idi. Bu ifadəylə sözün hərfi mənasında fiziki soyunmağı nəzərdə tutmuram, iç çılpaqlığı, mənəvi kasadlıq olduğunu anlamağımızı istəyirəm. Düşünək... Son onilliklərəcən toylarımızın quruluşu bu millətin dərk etdiyi öz fəlsəfi görüşlərinə, milli anlayışına www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
əsaslanan mərhələlərdən ibarət idi; yəni, qız bəyənmək, oğlan seçmək, elçilik, yeni qohumluqda bir-birini anlamaq, evlilik, yeni ailənin qurulması, ailə anlayışı da yuxarıda dediyim kimi təbiət hadisələrinə bağlıydı, hər şey
bir-birini təbiətdə-Yaranışda olduğu kimi
tamamlayırdı; yəni, bu xalq döyüş, savaş havalarını, nəğmələrini unutmamışdı, döyüşməsə də oxuyurdu, bu nəğmələr, çalğılar onu kökdən düşməyə qoymurdu, ona görə də həmişə döyüşə hazır idi... Yaylağın yaylaq, Aranın aran havaları olduğu kimi, At-Cıdır havaları da var idi ki, kənddə bu havaya kəhərlər qanadlanardı. Güləşəngi adlanan ayrıca güləşmək havası vardı, doğrudan doğruya, xüsusən də yenyetmələri havalandırırdı, suya, işığa böyüyəntək böyüdürdü. Əkin-səpin nəğmələri, çalğısı olduğu kimi, toy nəğmələri, çalğısı da vardı ki, bu haqda danışmağımız bu günlər üçün çox vacibdir... Sevib-sevilməkdə bütün minilliklərboyu sərbəstlik, genişlik, cəmimilik hökm sürüb. Bu gün xalqın yaratdıqlarında bunu aydın şəkildə görüb anlamaq mümkündür...
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Maday şahı qızını ərə vermək istəyirdi. Gözünün ağı- qarası bir dənə qızı vardı. Qızın adı da elə Bircəydi. Şah qızına elə belə də dedi: -Bircəm,Vaxtdı, ərə getmək haqda nə düşünürsən? Qız dedi: -Sevəcəyim oğlanı özüm bəyənib seçməliyəm... Maday şahının qızı ağıllı, bilikli, tədbirliydi; şah onsuz bir iş görməzdi... Ona görə də qızın sorağı ətraf ölkələrə də yayılmışdı. Adı dillərdə əzbər idi... Günlərin birində belə bir əmr oxundu: -Maday şahının qızı Bircəylə kim evlənmək istəyirsə şah meydanına gəlsin... Bircə meydanda sevgilisini özü se- çəcək... Beləliklə, nəinki Maday elindən dünyanın bütün ölkələrindən igid oğlanlar Şah meydanına at sürdülər, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
yarışdılar, döyüşdülər, amma Bircənin tapmacalarından heç kəs sağ çıxa bilmədi... Aradan
illər keçmişdi, amma atlılar
yenə gəlməkdəydi... At yarışı təyin edilmişdi. Bu at yarışının qaydasını Bircə özü bildirdi; kimin atı birinci yox, sonuncu kəlsə o mənim ərim olacaq...birinci yox, sonuncu. Birinci yox, sonuncu...necə ola bilər?! Ağ, qara, kəhər atlardı...Çaparlar eyni cür geyiniblər, bir birindən seçilmirlər, ancaq atlara görə seçilirlər; ağatlı, qaraatlı, kəhər atlı... Dəmir dəbilqələr, polad üzlüklər geyib, qılınc-qalxan taxmış üç igid bir yedə ilişib qalmışdılar, irəli çıxan atının başını çəkirdi ki, sona qalsın. Çünki, ancaq sona qalan Bircənin sevgilisi olacaqdı... Atlılar çaş-baş halda bilmirdilər neyləsinlər...Şah vəzir-vəkilləriylə, Bircə qırx incəbel qızla meydanın yuxarı başında, el-elat aşağı ayaqda tamaşaya durmuşdular. Meydanda atlılar gedə bilmədikləri üçün atlarından enib çarə fikirləşirdilər... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Bu vaxt dəvənin belində bir ağsaqqal cıdır yoluna çıxdı, atlıları bu halda görüb məsələdən agah oldu, elə ordaca atlılara nə dedisə atlılar tələsik atlara minib çapdılar...Ag at sonuncu yeri tutdu, ag atın yiyəsi Birdənənin svgilisi oldu... Tapın görək, ağsaqqal atlılara nə deyə bilərdi?
*** Döl məktəbi... Döl ayı qoyun-quzunun doğum ayına deyilir...Döl məktəbi də döl ayında açılır. Döl ayında, deyərlər, kənddən-kəsəkdən süd qoxusu gələr. Döl ayı əsasən boz aya düşür, yəni yanvarın yarısından martın yarısınacan uzanır. El arasında deyərlər, döl ayında analar balalarını çox ictəyər. Uşaq mehirli, yəni uşağını çox istəyən gəlinlər uşagının ardınca dolananda deyərlər, döl ayınamı düşmüsən, uşağı ərkəsöyün böyüdəcəksən... Ona görə də məsəl var, “ ağacı kökündən qoru, uşağı ərköyünlükdən... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Döl ayı tərəkəmə məktəbinin sınaq, təcrübə ayıdır, əgər bir tərəkəmə döl ayının nə demək olduğunu bilmirsə, tərəkəmə deyil. Tərəkəmə suyu, torpağı, otu- çiçəyi necə anlayırsa dölü də elə anlayır; həmişə ona hazırdı, səhv etsə dölü baş tutmaz, o bu dərsi keçməlidir... Bu həm də qoyunların yelin çağıdır, yelin çağında qoyunları soyuqdan qoruyurlar. Deyərlər, döl çağı qoyunun yelini soyuğa açıqdır, soyuqdan gözlə. Quzulayandan sonra həlim içirdərlər, südü durulanacan. Çünki doğuşdan sonra qoyunun südü qatı olur, buna ağız
duruldur... Quzu doğulan kimi gərək anası yalayıb quruda, anası yalamasa quzunun dərisi açılmaz. Elə qoyunlar olur, quzusunu yalamır, onda deyərlər, quzu quru qaldı, yəni yalanmadı. O zaman qoyunu duzla aldadırlar; quzunun üstünə azacıq duz səpirlər, ana balasının üstündən duz yaladıqca öz iyini, içinin qoxusunu tanıyır, quzunu qurudur… Döl ayında ölüm-itim çox olur. Bu da hər hansı bir tərəkəmə üçün, tərəkəmə dolanışığı üçün itgidir, çox ağır, çox ağrılı bir işdir həm də… Bir qoyunun balası ölür, bir www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
quzunun anası. Onları ana-bala etməkçün teləkçi çağırılır. Tərəkəmələr arasında teləkçilər vardı, daha doğrusu, teləkçi mütləq olmalıydı. Əgər bir qoyun balasız, bir quzu anasız qalırdısa, bu artımın dayanmasıydı. Anasız quzunun sağ qalma etmalı az idi. Balasız qoyunsa azından süd vermirdi, süddən kəsilirdi. Ona görə də onları, yad ana- balanı bir-birinə bağlamaq üçün teləkçi çağırılardı… Teləkçi gələn kimi birinci göstərişi bu olardı: -Bunları qarıblığa aparın, (qəribçiliyə) təkliyin, tək qalsınlar, darıxmalıdılar.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Deməli düzgün anlaşılsa, yalqız, tənha, tək qalmaq da bu xalqın düşüncəsində mənalar, anlayışlar daşıyır... Amma çox təəssüf ki, indi bu mahnının sözlərini düzgün oxumurlar; təklik əvəzinə kəklik deyirlər: Baş götürüb gedəydim, Mən bu kəklik əlindən, -bu cür oxuyurlar. Əgər müğənni bu iki beytin fərqini anlamırsa oxuduğu nə olmalıdır?
*** Maday şahının qızı Bircənin tapmacasının açması; Ağsaqqal atlılara deyir: – Atları dəyişin!...
*** www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Sözümüzü unutmayaq, yeri gəlmişkən bu fikri aydınlaşdırmaq üçün qardaşımla bağlı bir görüşü də danışım... Azərbaycan Dövlət Universitetində oxuyurdum, 1960- illərin ortalarıydı, yay tətilində kəndə getdim, ordan da qardaşımın yanına,-yaylağa qalxdım... Bir neçə gün keçəndən sonra şəhər üçün darıxmağa başladım, dözülməz bir darıxmaq tutdu məni, kənd üçün də yox, şəhər üçün. Bunu qardaşıma da dedim: -Yaman darıxmaq tutub məni. Bəlkə qayıdam mən. Qardaşım yan-yörəni göstərib: -Başını qaldır, yan-yörənə bax, -dedi, -gör nələr var, əgər sən başımızın üstündə oynayan bu qara buludları, sağına gələn sağmalları, ayaq döyən ilxıları, bu gülü-çiçəyi qoyub darıxırsansa doğrudan da sənə nəsə olub, şəhər nəsə eləyb sənə. O vaxt qardaşımın sözü mənə təsir etdi, inandım, indi də inanıram ki, darxmaq dah çox boşluqdan, özünə yer tapmamaqdan yaranır... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Nə isə... sözümüzü unutmayaq, balası ölmüş qoyunu sürüdən ayırıb bir səmtə, anası ölmüş quzunu başqa səmtə aparırlar. Elə yerə ki, bir-birini eşitməsinlər. Teləkçinin işarəsiylə ayağı yer tutan teləkçün ayrılmış meydana axışır. Atı olan atını minir, biri qazan gətirir ki, səs eləsin, qazan dibi döysün, biri tonqal çatır ki, lazım olanda havaya od səpələsin, tüfəngi olan tüfəng atmalıdır. İtlər gətirirlər ki, bu hay-küyə hürüb aranı daha da qatsınlar. Çıx hörmət etdiyim tarixçi alim Zaur Həsənov “Çar skiflər” əsərində yazır: “Qədim türklərdə ovsunlama mərasimi göyə od atmaqla keçirilirdi. Menandr 568-ci ildə türklərin qonağını xanın yanına buraxmazdan əvvəl onu odla nece bəd ruhlardan təmizlədiklərini təsvir edir. Hətta bu ölkələrə gəlib çıxmış ilk avropalıları da iki yanan tonqal arasından keçirməklə odla təmizləyirdilər.” Telək mərasiminin keçirildyi meydanda da tonqallar qalanır, qoyuna da, quzuya da ovsunlamaq, -təlqin, təsir etmək üçün havaya od- qığılcım səpələyirdilər... Hamısı ona görədir ki, qoyun da quzu da harda olduğunu unutsunlar; sürünü unutsunlar, yiyəsini, çobanını, yeri-yurdu unutsunlar... Belə də olur, öncə
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
meydana
qoyunu gətirirlər. Biri qoyunu
başı hərlənənəcən fırlayır, biri qoyunun təninə,- uşaqlığına duzlu su vurur, qoyunun uşaqlığı doğanda olduğu kimi acışmağa, yanmağa başlayır, biri nar qırıb qoyunun gözlə- rinə yaxır. Bunların hamısı ona görədir ki, qoyun təzədən doğmağına inansın, elə bilsin doğur. Həə, qoyun axşam ölmüş quzunu doğanda da buna oxşar ağrılar keçirmişdi, indiki kimi hər yanı qan rəngində görürdü. Elə bu zaman Teləkçi quzu da qucağında görünür, quzu bağrı yarıla- yarıla mələməkdədi. Qoyun yaşadığı, keçirtdiyi bu ağrıların, bu hay-küyün içində özünü eşitdiyi bu doğma səsin üstünə salır. Amma gözləri doğanda olduğu kimi qıpqırmızı qan içindədi, Teləkçini də, quzunu da yaxşı seçmir. Kimsə gözlərinə yenə nar suyu çiləyir. Teləkçi artıq qoyunu yenidən doğmağına inandırdığını hiss eləyir, quzunu qoyunun duzlu sudan alışıb yanan təninə- uşaqlı- ğına sürtüb qarşısına qoyur. Bu hay-küydən dəliyə dönmüş qoyun öz içinin qoxusunu tanıyıb quzunu yalamağa başlayır... Quzudan başqa nə istəyirsən olsun, qoyun elə biləcək öz içindən çıxıb. Qoyun bu minvalla papağa da telənir... “Köç” romanında belə bir mənzərə var; Bəkil oğlunu gözləyir, əhd edir, “...oğlum gəlsin, papağımı qoyuna teləyəcəm, qoy papağım quzu olsun.” Elə də eləyir, oğlu Alay gəlib çıxanda papağını qoyuna |