Çağdaş Azərbaycan nəsri
Yüklə 6,83 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
teləyir... “Erməni adındakı hərflər” əsərində də təsvir olunub. Səhərdən bağrı yarıla-yarıla mələyən quzu da anasını tapır... Yan-yörə sakitdi, səs-küy çəkilib. Teləkçi qoyunun başını sığallayır, onun da üzü-gözü işıq içindədir, gülümsəyir. Qoyun öz səmtini yaxınlaşdırır, başıyla quzunu yelininə sarı itələyir, -həə, yelininə süd gəldi təzədən, indi əmizdirəcək,- bunu Teləkçi deyir. Qumral qoyun təzəcə doğduğuna inanıb ləzzət içində balasını yedirdir, hamı telək mərasiminin baş tutduğunu görüb gülümsəyir...
*** Xalq yaşam tərzinə çevrilmiş bu adət-ənənələrə görə də YARANIŞI-TƏBİƏTİ özünün yaratdığı kimi qavrayır. Bizim xalqın Təbiətə ərki də ona görə böyükdür. Belə ifadələr var, bir-birini çox istyənlərə deyərlər: “elə bil teləkdən çıxıblar”, “elə bil teləkçi teləyib, gör bir-birindən ayrılırmı...” “Telək quzusudu elə bil, dalımcan düşüb”.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Quzu doğulandan iki-üç gün sonra, çobanın özünün dediyi kimi ayaqlanıb, dırnaqlanandan sonra anasından ayırırlar.Çox qalsa deyərlər, “südə düşə bilər; yəni süd artıqlıq edər. Bir də qış vaxtıdır, quzu çənəsinə qoyun dayanmaz. Həm də deyərlər, quzu yun götürər. Yəni yun udar... Sərkər çobanlar deyərlər ki, quzunun yatdığı yeri qaranlıq eləmə, ciyəri xallı böyüyər... Yaz açılanda sərkər çobanlar bir-birinin quzularına baş çəkməyə gedərlər ki, görək kim necə quzu çıxardıb yaza. Yeri qaranlıq olan, qaranlıqda böyüyən quzuları görən kimi tutqun yunlarından tanıyarlar. Quzuları çox yatmağa qoymazlar, çox yatan quzu öhvə (övkə) olar, deyərlər, tez-tez quyruqla hürküdürlər ki, qırışığını açsın. Quyruq da nədir? Quzuları ağacla, ya da qamçıyla vurmazlar, deyərlər, bərk şeylə vurarsan ətinə dəyər, qarası qalar, sümüyünə dəyər göyü qalar. Ona görə dana dərisi tapan kimi quyruğunu kəsib quzu qamçısı düzəldirlər. Quzuları elə bu qamçıyla gündə azı üç kərə səksəndirərlər ki övkə xəstəliyinə tutulmasınlar. Adətə görə nənələr döl üstündə corab toxumazdılar, babalar çarıq tikməzdilər, dəri aşıyıb, köşə çəkilməzdi. Bir də deyərlər, döl düşdümü yatağa ayağı yalın getmə. www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Xalq suyu oğlu, qızı kimi tanıyır, suyu canlı bildiyi də ona görədir. Yaratdıqlarında, deyimlərində də su canlıdır, loğman və bilicidir, ona görə də deyir, “...dəlini suyla döy...”, “su suya qarışmaz...” deyir. Suyu canlı, atası-anası kimi sayqılı, doğma bildiyinə görə “...suya tüpürməzlər”, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
deyir. Su onun həm də inanc yeridir, islamı qəbul edəndən sonra Qurana and içdiyi tək suya da and içir; “...bu su haqqı”, Suyla dost kimidir, kirli suya baxıb ərklə deyər: “Su murdar götürməz, canı sağdı, axıb özünü duruldacaq”, “Su özünü durultmaqçün axır...”, “Su özünə axar”, “Su kimi getdiyin yolu bil ”, “Su axar, çuxurun tapar”, “Dərdini suya söylə...” Ata sözü adlandırılan bu deyimlər Ötükən yaylalarında yaşayan uyğurçün də aydındır, Qafqazda yaşayan azərbaycan türkü üçün də...Bütün bunlara əsaslanıb deyə bilərəm ki, türklər eyni yerdən, eyni fövqəlbəşər mərkəzdən təbiətin qanunlarıyla idarə olunurlar... Çox təəssüf ki, bunu, -bu idarə olunmanı, onun əlindən müəyyən mənada ala bildilər. Bəlkə də təbiətin özü kimi asanlıqla hamının ola bilmələri də ona görədir. Onun özünü yox, yönünü-səmtini dəyişmək asandır... Doğrudur, səmtini dəyişir, ona görə su kimi altını, -getdiyi yeri hiss edəndir, hara yumşaqdır, hara ilıq və gülümsərdir, məmuniyyətlə ora hopar, yox olduğundan xəbər tutmaz... Dediyim kimi yalnız dəyişil- məyi mümkün olmayan xarakteri, - qanındakı qorxmazlığı, igidliyi, ayıqlığı və təbəti anlamağıyla əhatəsində olan xalqlardan seçilə-seçilə minilliklər boyu azala-azala da olsa yaşayar, mənşəyini, kökünü adicə bir dəstə yemşan bitgisiylə, kək otu- kəklik otuyla da tanıyıb özünə gələ
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
bilər, ya da bir saz havasının, bir muğam tapşırmasının ardına düşüb dünyanın axırına gedib çıxar... Sovetlər Birliyi dövründə də belə oldu... Savad, bilik aldıqca niyəsə tələsə-tələsə başqalarına bənzəməyə başladı... Bir neçə ilin içində rus dilini rusdan yaxşı mənimsədi. Amma özü bilirdi; özü daha dəqiq deyib “...hər şeyə bənzəyən heç nəyə oxşamaz...”. Özü yaranışı boyu hamı üçün xırdalıq- larınacan aydın olub, “su yerin yumşağına hopar, su açıqdan qayıtmaz...” Bu cür deyimləri ona görə yarada bilib ki, özü də elə su kimi mövsümlərə- fəsillərə qarışıb yaşayıb, “su kimi üzü yola ol”, doğrudan da su kimi üzü yola olub, dövləti kağız üstündə qurulan bolşeviklərin yalanına uyub hara çəkirdilərsə ora getmirdimi? O boyda imperatorluqlar yiyəsi Türkiyə türkləri Avropanın bir barmağının işarəsiylə özündən, keçmişindən yəni, nece məmuniyyətlə uzaqlaşdı, hələ də uzaqlaşmaqda davam etmirmi? Nə qədər uzaqlaşdığından xəbəri yoxdu, qayıtmaq istəsə belə nəinki özünü, heç geyimini tapa bilməz ki, kəndisinə bənzəsin, üstünü örtə biilsin ki, ayıb yerləri görünməsin... Günlərin birində sorsalar: -Kimsin
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
İki min il bundan qabaq da elə beləydi, üzü yola, hardan işıq gəlirdi ora, yerin harası yumşaqdı ora, tabqaç- çin xanımlarının ipək dilinə aldana –aldana, bütün yaratdıqlarını da özgəninmiş kimi unudulmaqçün gözdən- könüldən uzaqlarda qoyub məhv etdi. ...Güntəkin, Tanyukuk, Bilgə xaqanın daş abidləri də iki min ildi ona görə bağırır: “Ey Türk xalqı, çox sayda öldün, Çin xalqının(Tabqaç bəylərinin) yağlı dilinə, ipək qumaşına aldandın, ey Türk xalqı, öleceksən! Güneydə Çuğay dağla- rına, Tögültün obasına qonum deyirsən, ey Türk xalqı, ölə- cəksən!... Aclığı toxluğu düşünməzsən, (tox olanda aclığı, ac olanda toxluğu) bir doyarsan, aclığı heç düşünməzsən...!” (Tələt Təkinin, “Orxon Yazıtları” kitabından, Gül Təkin yazısı, güney üzü.) Minilliklər boyu türklərə qarşı yaşanan acıq-qisas izi var... Düşünək, görək nə acıqdır bu? Nə vaxtın qisasıdır ki, minilliklərə qalıb?! Ozü demiş, “qisası qiyamətə qaldı”. Nə qisasıdır bu? Yuxarıda qeyd etdim ki, türklər, azərbaycan türkləri də içində üstün və çatışmayan cəhətləriylə yanaşı daha çox tabiət hadisəsidir. Yəni, qazanmış olduğu uğurlarla da, uğursuzluğuyla da ancaq təbətlə müqayisə oluna bilər... Doğrudur, irili-xırdalı bütün dünya xalqları da təbiət hadisəsindən başqa bir şey deyillər, amma
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
yaşayış
tərzindən, - dünyaya baxışlarından, düşüncəsindən, görünənlərlə yanaşı, görünməyənlərə də bəslədiyi münasibətindən asılı olaraq bir-birindən əsaslı fərqlənirlər... Daha doğrusu, təbiətdə, təbiətə qarışmış halda,-payızında payızı, qışında qışı, yazında yazı, yayında yayı yaşayanlar, (mən türkləri bura aid edirəm) təbiətə qarışmayıb ayrıca,- təbiətlə üzə duraraq yaşayanlar, misal üçün, Avropalılar kimi təbiəti öz hökmü altında saxlamaq istəyənlər... Bütün bunlar, bu, fərqli yaşam tərzi insanın nəinki sözünə-söhbətinə, hətta onun görkəminə- görünüşünə də təsir edib, dəyişdirə bilir. Ona görə də
Burdan çıxış etsək, deyə bilərik ki, həyatda görünən və görünməyən yönlər və yöndəmlər var, bu yöndəmlərin- tərəflərin izahı xalqları bir- birindən kəskin surətdə fərqli göstərir...
Qoç... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Tərəkəmə, döltutma vaxtı olsa da, olmasa da qoçu həmişə sürüdən ayrı saxlayar. Çoban sözüdür, ayrı saxlanılmasa qoç həmişə qoyunun yadında olar, çünki yanındadı. Tərəkəmənin düşündüyünə görə əslində qoç qoyunun yadından çıxsa yaxşıdı; həm südün yaxşı verər, həm də iştahla otlayar. Belə deyərlər ki, tərəkəmənin yaşayışı davar eşiylə, yəni saxladığı-becərdiyi, yoldaşlıq etdiyi sürüylə, mal-davarla dəyərləndirilər. İçində vaxtlı-vaxtsız qoçu olan sürü gendən tanınar. Ona görə biri o birinin sürüsünə baxıb deyər:-Sürü sınıq görükür, içində qoç var, deyəsən. Bunu ona görə deyirlər ki, qoç qoyuna dinclik verməz; həm özü həm qoyun ətini tökər. Bir də döl ayı olmasa da qoç yalan yerdən qoyunun belinə qalxır, ona görə də qoyunların sağrı yunu (ətəyinə yaxın yerlər) həmişə çirkli olar. Deyirlər, iki çoban varmış, bir-birinə qonşu yaylaqlarda sürü saxlayırmışlar. Çobanın biri bilənmiş, o biri el diliylə desək, quruca ağac tutan, yapıncı geyinənmiş. Usta çoban qışın ağır gələcəyini hiss edir, qoçu ayırır sürüdən, o birinə də deyir sən də ayır. -Nə danışırsan, - deyir, o biri ,- qoçsuz qoyun olarmı? www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
***
80-ci illərin sonlarında C.Cabbarlı adına “Azərbaycan- film” kinostudiyasında çalışırdım. Dağlıq Qarabağda doğulub böyümüş erməni mənşəəli qadın yazıçı-jurnalist Qreta Qəhrəmanova da mənimlə işləyirdi... O da Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvü idi. Son vaxtlar, yəni “Yer üzünə məktubu” yazdığım ərəfələrdə onu bir neçə kərə xatırlamalı olmuşam. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, bu maraqlı qadın mənim indi ifadə etmək, açmaq
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
istədiyim bəzi milli mətləbləri öz xarakterində daşıyırdı; azərbaycan dilini bilirdi, amma bildiyini çox böyük ustalıqla gizlədirdi ki, biz ondan soruşaq: -Azərbaycan dilini niyə bilmirsən, burda doğulub böyümüsən, burda da işləyirsən. Ancaq soruşan olmurdu. Onu əhatə edən xanımlarımızın heç ağllarına gəlməzdi, soruşsunlar. Mən Qretanı Aşıq Ələskər haqqında yazdığı, səhv etmirəmsə, “Durna çırağı” adında bir məqaləsiylə tanımışdım, Anarın redaktorluq etdiyi “Qobustan” jurnalında nəşr olunmuşdu, gözəl bir yazıydı...Mənim indi təqdim etdiyim folklor nümunələrinə, - xalq düşüncəsinə, xalqın yaratdıqlarına yaxın olmayan, onu dərindən hiss etməyən, sevməyən Aşıq Ələskəri duyub, belə yazı yaza bilməzdi. Mən o vaxt da indi də bu fikirdəyəm. Amma Qreta bunu, bizə olan bu sevgini heç vaxt bildirmədi, bildirməzdi də. Onun hərəkətlərində, davranışlarında, - bütün bunlar niyə mənim deyil, ifadəsi oxunurdu. Aramızda belə bir mübahisə oldu...
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Belə deyimlər var: “Çobanın bildiyini bilici bilməz. Çünki o, dilbilməzi danışdırandı.” “Şoban dilbilməzlə dil tapandı” . Məsəl var: Oğlunu çoban qoy adam olsun, çox qoyma ki, cüdam olar. Addı-sanlı usta çobanlara sərkər deyərlər, sürünün sərkəri. Sərkər çoban dan sökülər-sökülməz:- havada süd sazağı var, yaxşı ot günüdü-dedi. - Sürünün yönünü çəkdi, tərpənişindən bildi ki, axşamnan acdı. Çünki ayağa duran kimi yanını, -arxacı otlamağa başlamışdı. Usta çoban ona görə də sürüyə acıqlandı: - Arxac ətəyi, arxalıq ətəyidi, arxac otuyla qarın doymaz, -dedi. - Yürü, yamaca. www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Sürünü dağın qılıcına ( zirvəyə qalxan dik) sarı apardı. Səhərin sazaqlı çağında sürününki dağ qılıcıdı. Aradan dağ çayı keçirdi; belə tezdən sürünü çaydan keçirməzlər; qoyun tufana dözər, səhərin dağ çayına dözməz, deyərlər: “sürünü üşü vurar”... Dağın qılıcına çatıb çöksüyüb, yəni, sancılıb otlayar. Gün qalxdı, sürünün, belə deyərlər, “dırnağı isindi, ağzı durdu”, yəni doydurdu özünü. Sürünü “xam vurdu” ifadəsi də var. Sərkər çobanlar həmişə sürüyə “xam saxlayarlar”. Bəlli bir yeri qoruyub qoruq edərlər, mal- heyvan buraxmazlar, xam saxlayarlar ki, arada bir sürünü orda otarsınlar. Xam saxlanan yerdə yonca, yoncaya bənzər kimi ağır yem otları olur ki, sürü çox yesə həzm edə bilməz, ona görə də sürünü xamnan tez keçirdirlər ki, dayanıb özünü doydurmasın, doydursa, sürü vaxtsız gövşəməyə başlayır, onda deyərlər, sürünü “xam vurdu”. Sürünün gövşək vaxtı günortadı. Tezdən heç bir heyvan gövşəməz. Belə olanda, yəni qoyunu “xam vuranda” qara çıxardarlar. Dağların qüzeyində illərdən qalma qar qalaqları olur, sürü qara yığılır. Bu, həm gənəsini tökmək üçündü, qarın soyuğundan gənələr tökülür, sürü çəkiləndə qarın üstü gənəylə örtülmüş olur... həm də
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
qoyun qar yeyir, xamda otlayandan sonra xarlanmış qar yoncanın, xam otunun həzmini yüngülləşdirir. Sağından qabaq qoyunu sulamazlar, deyərlər ki, südünə su yığar. Səhər otunun şehiylə, günortaüstü qara çıxmağı sürüyə bəs edir. Bütün bunlardan sonra sürü sağına gəlir, sağmalı subayı ayrılır. Sağmal sağın bərəsinə keçir, sağıncı çobanlar bərənin ağzında yerlərini tutub sağına başlayırlar. Bütün bunları bərəçi tənzim edir...
Sağın növlərindən ən əsası oyşar sağınıdı, buna sıxma sağın da deyilir. Çirtma sağın da var, tək məmə də adlanır. Sağın qurtarandan sonra quzuçunu səsləyirlər. Niyəsə quzuçunu adıyla çağırmazlar. Mən o vaxtlar çox soruşdum çobanlardan, aydınlaşdıra bilmədilər. mənə elə gəlir ki, quzuçunun tanınmaması üçün adsız çağırırlar. Qardaşım da elə dedi: quzuçinin adını bilməsələr yaxşıdı. Mindən çox sağmalı, yəni ana qoyunu olan sürünü becərmək, bəsləmək çətin-ağır sayılır, ən yaxşısı beş yüz sağmalı olan sürüdü. Bu sayı döndərmək, qatdamaq, becərmək asandı.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Sağı n qurtaranda Quzuçunu səsləyirlər. Quzuçu quzunu səsə gətirir; beş yüz ananı n beş yüzdən çox balası bir-birinin səsinə qaçı rlar. Gözləri ayaqları nı n altı nı seçmədiyi üçün nə qoyun, nə quzu bir-birini görmür, ancaq səsi tanı yı rlar; hərə öz doğma səsinə doğru qaçı r... Beləcə yaylaq diliylə desək, böyük
yanı nda buna bənzər mənzərə görmədim. Bir daha görməyəcəyim duyğusu daha kədərlidir. Sürü -qoyun hər yerdə var, amma o yaylaqlar, o adətlər, o düzənlər ki, indi mən təsvirini verməyə çalı şı ram, işğal altı ndadı r. Ermənilər Rus-Sovet hərbi qüvvələrinin köməyiylə ələ keçirti, indi Türkiyə sərhəddi boyu o yaylaqlarda rus hərbi düşərgəsi yerləşdirilib. Qrda heç kəs yaşamı r; yaylaqlar da yaşamı r, dağlar da yaşamı r. Orda indi dağları dağ kimi görən yoxdur, daş-torpaq yı ğı nı kimi görən var. Dağlar ordakı lara ona görə lazı mdı r ki, arxası nda gizlənsinlər, ya da ayaqları nı n altı na qoyub üstünə çı xsı nlar ki, görsünlər, türklər hardadı r... Beləcə, orda hər şey səssizlik içində qaldı , lal-kar. Yaylaqlar həyatı nı itirdi, bulaqlar adı nı ... Türklərin düşüncəsində, anlayı şı nda gözdən axan yaş su
|