Çağdaş Azərbaycan nəsri
Yüklə 5,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Çox düşündüm...düşünək; belə çıxır ki, biz içə yazıl- mışlara, - yaddaşa, Sibirdən tutmuş Qafqaza, Qafqazdan tutmuş Balkanlaracan yayılmış yer adlarına, ayrı-ayrı millətlərin, xalqların düşüncəsində hələ də yaşamaqda olan izlərimizə inana bilmirik, yüz illiklərdir əlini hara uzadırsa bizdən yapışmağa məcbur olan qonşu xalqların danışdığı dilin tərkibini, yediyi yeməyi, çalıb oynadığı musiqini, yaşadığı adət-ənənəni, bir sözlə damarlarından
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
axan qana qədər etdiyimiz dəyişiklikləri görüb anlamaq, nəyin bizim, nəyin onun olduğunu bilmək istəmirik. Amma yalana inanırıq. Yalan da bildiyimiz kimi aparır, qaytarmır...
May ayına özək ayı da deyərlər, malın-heyvanın “göyə” çıxan vaxtı.... El arasında belə bir bağlama var: Yamacda sığır gördüm, yiyəsi haya çıxdı... Ikisi suya endi, səkkizi göyə çıxdı... Sığır əsgi türkcəmizdə mal-qaraya deyərdilər, bəzi bölgələrimizdə indi də inəyə sığır, naxırçıya sığırçı
Skiflər “ əsərində qeyd edir: “Saka etnonimi “sağlam”, “sağ-salamat”, “saf”, “sağ (qol), Heyvan adı-maral (sığın) və inək adları bildirən sözlər də bu kökdəndir...Həmin bu kökün əsasında bir sıra digər sözlər də meydana gəlmişdir”...(səh. 60) www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Bağlamanın açmasına gəldikdə isə; on sığırın- inəyin səkkizi örüşə-göylüyə -“göyə” çıxır, ikisi də su içməyə, açması budur...Misal gətirdiyimiz bütün nümunələrdən görürük ki, xalq düşüncəsi və bu düşüncənin ifadəsi əslində təbiətin özündən doğub. Bu da bir daha sübut edir ki, heç nə heç nədən ayrı deyil, Varlıqdakı, yəni təbiətdəki uyğunluqdur ki, hər şeyə düzən verir...Təbiətin özü, yəni təbiətin yaratdıqları obrazlı olduğuna, yəni çox mənalar daşıdığına görə, xalq da onun çox mənalı, obrazlı ifadəsini tapıb ifadə edir...
Haxışda... Durmaqdan oysan (usan) oğlan, haxışda Baxmaqdan oysan oğlan, haxışda. Eldən elə qız köçür, Sən elə osan oğlan, haxışda... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Yaylaq sazağında deyərlər, qocaların özündən çox sümüyü üşüyər. Harda od var, özlərini ora salarlar, əllərini ocağa tutub deyərlər: “Gorum ol, ocaq, gorumda yan...” Tənbəl... Bir kişinin bir tənbəl oğlu varmış...Kişi oğlunu evləndirir. Deyir, “bir it bir dərini sürüyə biməyəcəkmi”, evləndirim bəlkə düzəldi, adam oldu. Elə də eləyir. Oğlan www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
evlənəndən sonra daha da tərpənməz olur. “Ver yeyim, ört yatım.” Bir gün arvadı ev süpürürdü, tənbəl də oturmuşdu sobanın qırağında. Arvad güc-bəlayla onu ocağın o biri yanına keçirir ki, altını süpürsün. Tənbəl bayaq oturduğu yerə baxır, həsrətlə deyir: -Ay gidi dünya, insan quş kimi şeydi, bayaq hardaydım, indi hardayam...
*** Bir tənbəl də tez-tez deyirdi: üçdə alacağım yox, beşdə verəcəyim yox, niyə işləyirəm, kimin üçün işləməliyəm. O gəlir deyir: qalx, bu gəlir deyir, qalx. Nolaydı qıymaqulada toğlu otaraydım, salmasaçaqda
İndi görək bu tənbəl adamın istədikləri nəymiş? www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
otun yenicə cücərən çağıdır. “Cücük çağı” da deyirlər. Toğlu da ona görə hara qoyarsan ora sancılıb otlayar, heç çoban lazım olmaz. Salmasaçaqda sağmal otarmaq istəyir. Sağmal, qoyunun sağılanlarına deyilir. Salmasaçaq otun dadlı, ballı vaxtıdı, sağılan qoyunun, yəni sağmalın qarnı bu vaxt doyar; çobana zəhmət verməz. Yayda da camış otaraydım deyir. Yayda camış ot yox, su axtarar, dədələr belə deyib, su tapıb girər içinə, bir də axşam üstü çıxar. Payızda da deyir, at otaraydım. Payız ayları kəhər atların soyuq aylarıdı. Yaylaqlardan, yamaclardan enərlər oba ətəyinə, çoban lazım olmaz...Beləcə, tənbəl də deyər; bütün bunlar mənim hünərimdi:
Geyinməyə kürk gətir, Ipək əldən quymağı Ağ fətirə bük gətir. Yağca verin yağlanım, Balca verin ballanım, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Bir qarı quzularını çaya çıxartmışdı, yəni ağırlığını- yağırlığını yusun deyə, bilirdi ki, quzu tez- tez su səsi eşitməlidi, bu da el arası bir sınaqdı; deyərlər: quzunu çox yatırtsan övkə xəstəliyinə tutular. Ona görə də qarı quzularını çayın yaxasıyla aşağı-yuxarı gəzdirirdi. Quzuların içində bir oğlaq da, yəni keçi balası, vardı, birdən atdanıb düşməyə başladı. Qarı gülə-gülə dedi: -İndi suya düşəcək, nə tez başladı, bu?!
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Dildə-ağızda belə bir ifadə yaşayır:“keçilərin şeytanla qohumluğu var”. Onu da deyirlər ki, “Dıbır keçilər qıza- gəlinə pis baxarlar”... May ayında deyərlər, torpaq can gətirər. Qışda sirr yığar, martda, apreldə sirri cücərər, mayısda sir qalmaz, torpaq sirrini açar. Ona görə də dədələr deyib: “mayısdan baxanda payız görükər...” Yəni payızın varı-dövləti may ayından bəlli olar. Mayısda deyərlər, arxaclar yamaca qarışdı. Arxac otuyla yamac otunu bir-birindən ayıra bilməzsən...Amma bilənlər vardı; güney otunu qüzey otundan, arxac otunu yamac otundan seçən bilicilər vardı... Südün, qaymağın, pendirin dadınnan bilərdilər ki, sürü hansı dağın hansı yamacında otlayıb...Ot var, südü yağlı edər, ot var sulu edər. Arxac otuna sürü yaxın düşməz, çünki arxacda bitən otun dadı-tamı yoxdur, bir yekəliyi var, ona görə ki, arxac otunun bitdiyindən torpağın xəbəri olmaz; arxac otu peyin otudur. Ona görə də boylu-buxunlu, amma ürəksiz, qorxaq oğlanlara deyərlər, “arxac otudu”...
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Holavarlarda işlədilən “xop”, “hop” sözü kotan hissə- lərindəndir... Kotanlar cürbə-cür olurdu; ən böyüyünə “Qara kotan” deyirdilər, iri gavahanlı, -tutacaqlı kotanlar idi, on
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
boyun ulaq,- tapmacada deyilən kimi “səksən ayaq, qırx buynuz”, yəni iyirmi gəl qoşulardı. Açması kotan olan həmin tapmaca budur.
Bay ola, bayquş ola,
Bayquda yatan quş ola.
Səksən ayaq, qırx buynuz-
Bu nə dövlətli quş ola?...
Ən kiçik kotan cütdür, tək at qoşulur, ağacın kötüyündən düzəldilirdi. Dəmir kotanların torpağa işləyən yerində el arasında “hop” deyilən iri, iti, kəsərli bir parça uzunsov polad olur, tez-tez də korşalır, yəni kəsərini itirir. Torpağı yaxşı yarmır...Onda həmin polad parçasını, yəni hopu dəmirçiyə aparırlar ki, itiləsin. Dəmirçi hopu körük odunda “pul kimi” qızardır, suyunu təzədən verir.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Suyu da gərək elə verəsən ki, sərtliyini itirməsin. Suyunu alandan sonra itilənir. İtiləndiyi yerə, yəni kəsərinə isə zod deyilir.Ona görə də tez- tez işlədilən belə bir ifadə var. “Filankəsin ağzı zoddudu...” El arasında kiməsə arxalanan adamlara “ağzı zoddudu” deyərlər...
Bayatılar ... Quşum gəl, hay quşum gəl, Qanadı sınmışım gəl. Xalqlar ölər ayrılar, Diri ayrılmışım gəl. Armud ağacı haça, Əlim dolaşdı saça. Iyid ona deyərəm, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
***
Hansı ilin sərcəsi çoxdur, onda deyərlər, qarışıqlıq, dava-dalaş çox olacaq. Deyərlər, sərçələri suyla qovun ki, öcəşməsin, yoxsa dalınızla danışan çox olacaq...daşla qovanda daha çox deyinirlər, üstünüzə deyindirməyin. Ona görə də sərçələr topalaşanda üstlərinə su səpib oxuyardıq:
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Qarğışın dağa-daşa. Ardınca su sənin, su sənin...
***
Deyərlər, ən yaxşı boya gicitikan boyasıdı, amma boyası alınar, tutmaz, həm də qanın sevdiyi, qana xeyirli bitgidi, ye, qanın durulsun... Deyərlər, quraqlığı çayquşundan soruş... Axşamlar çay qırağında nəğməsini oxuyarsa bil ki, yağış yağacaq...
Gül-çiçəyin sulu vaxtı... www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
May ayının ortalarında deyərlər, gül suyunun vaxtıdır, bəzi bölgələrimizdə buna “gül yağı” mövsümü deyilir. Qızılgülün suyu mayıs ayında az qalır şehə qarışsın, elə qarışır da. Qızılgüllər səhər tezdən elə şehli- şehli yığılır, mis qazanlara doldurulur, sonra gülün üstü örtülənəcən su tökülür. Qoyulur ocağa. Şəki yörələrində “əngənə” deyilən qapaqla qazanın ağzı qapanır, yanları da xəmirlənir ki, gülün havası çıxmasın. Əngənənin qırağında balaca deşik olur, həmin deşiyə bir arşın uzunluğunda qamış taxılır, bir ucu da bağlanır güyümə, güyüm də axar suya qoyulur. Qazanın buxarı qamışla gəlir güyümə, orda da dönüb olur gül suyu, -gül yağı.
*** Deyərlər:“Səhər gəzər obanı, axşam qızar dabanı”... “Atıcı atar qurd oynar, ağlı kəsən bir də oynar” www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Qərb bölgələrimizdə olaylara-olmuşlara “həkət” deyirlər. İndinin özündə də tez-tez işlədilən belə ifadələr var: “həkətini gördünmü?” “Başıma gələn həkəti eşitdinmi?” Mənə elə gəlir ki, “həkət”sözü hekayət sözünün qərb ləhcəsidə işlənən formasıdır. Mən bu kiçik hekayətləri toplayıb işlıəmişəm. Beləliklə, eşitdiyim kimi:
Belə deyirlər ki, Ovçu Əhməd bütün canlıların,- hey- vanların, otun çiçəyin, dilini bilirdi. Gülün çiçəyin yenicə açılan çağı Ovçu Əhməd yamaca çıxdı, amma ayağını qoy- mağa yer tapmadı. Ayağını hara qoydu gülün- çiçəyin səsini eşitdi: -Əzmə məni. əzmə məni...
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
O yana baxdı, bu yana baxdı, dırnaq boyda boş yer gördü. Aygülü ayağının ucundaydı, əyilib Aygülündən soruşdu: -O kimin yeridi, niyə boşdu?! Amma Aygülü gecələr açıldığı üçün gündüzlər ağır eşidirdi, dinmədi, yaşılca-dəmgilli gözləri vardı altdan yuxarı Ovçu Əhmədə baxdı. Onun yerinə Sərçə gülü dilləndi: -Ora Qızlargülünün yeridi, gec gəlir, tez də gedir. Bəlkə də elə indi gəldi, ayağını qoyma ora... Sərçəgülü çox danışan idi, ona görə də adına sərçə gülü deyirdiər. Ovçu Əhməd güldü, yanında daş vardı, daşın üstünə çıxdı...Dədələr də ona görə deyib: “Gülün, çiçəyin Ovçu Əhmədi daşa dırmaşdırdığı vaxtdı...”
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
II hekayət...
Bir padşah vardı, onun da bir arvadı. Bir gün arvad padşaha dedi: -Mənə elə bir imarət tikdir ki, mən evdən baxanda bayırı görüm, bayırdan məni görən olmasın... Padşah ha fikirləşir, bir şey tapa bilmir. -Vəzir, vəkil gəlsin! Gəlirlər, amma onlar da bir çarə tapa bilmirlər. Padşah özündən çıxır: -Yeddi gün möhlət verirəm, -deyir, - çarəsini tapmasanız ikinizi də darağacınnan asdıracam...! Vəzirlə Vəkil əl-ayağa düşürlər: “neyləyək, nece eləyək?” Vəkil çoxbilmiş idi, əyilib Vəzirin qulağına dedi: www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
-Bu ölkədə ən ağır çəkiyə gələn bilikdi, bilik də ağır olduğundan yuxarıda yaşaya bilmir, aşağıda axtaraq. Aşağıdan yuxarı ölkənin bütün bilicilərini yığdılar, amma bildim deyən olmadı. Darağacına bir gün qalmışdı, bir gündən sonra Vəzir, Vəkil qarışıq bütün bilicilər darağacından asılacaqdı... Axır-axırda eşitdilər ki, quş dili bilən Ovçu Əhməd sağdı. Gedirlər, Ovçü Əhmədi tapırlar. Ovçu Əhməd də məsələdən halı olub bütün quşları çağırır yanına: -Hə,-deyir,-bilirsiz sizi niyə çağırmışam. Deyin, görək neynəmək olar? Söz verirlər durnaya. Durna qalxır, boğazını uzada- uzada bir təzə mahnı oxuyub qayıdır yerinə. Deyirlər, indi tovuz quşu gəlsin. Tovuz quşu gəlir; paah, yüz naz-qəmzəylə, “alışdım- yandım”, ora baxır-bura baxır, heç nə deyə bilmir, özünü göstərib qayıdır yerinə. Qarğa söz alır, bir sağa-qırr eləyir, bir sola, boğazını arıtlayır ki, təzədən başlasın. Ovçu Əhməd deyir: -Hə yaxşı, aydındı, keç otur...
|