Chinor fayzi baland
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
272 11-BOB. SOLIQQA TORTISHNING ZAMONAVIY NAZARIYALARI § 11.1. Optimal soliqqa tortish nazariyasi Xalqaro iqtisodiyot nazariyasida resurslarni taqsimlashning ijtimoiy samaradorligiga erishish muammosi italiyalik injener, iqtisodchi va sotsiolog Vilfredo Pareto (1848-1923) tomonidan ishlab chiqilgan. ―Pareto samaradorligi‖ zamonaviy iqtisodiyot uchun asosiy tushunchalardan biri bo‗lib, uning asosida birinchi va ikkinchi farovonlik teoremalari quriladi. Pareto konsepsiyasiga ko‗ra resurslardan minimal foydalangan holda ishlab chiqarish sohasida optimal taqsimlash va ehtiyojlarni maksimal darajada qondirish ta‘minlanadi. Boshqacha aytganda, iste‘mol sohasida samarali taqsimlashni nazarda tutadigan jamiyatning umumiy iqtisodiy muvozanati va resurslarni taqsimlashning ijtimoiy samaradorligi holati hisoblanadi 299 . Mukammal raqobat sharoitidagi bozor iqtisodiyotida Pareto bo‗yicha optimumga avtomatik erishiladi. Pareto qonuni yoki Pareto ―20/80‖ tamoyiliga ko‗ra 20 foiz harakat 80 foiz natijani beradi, qolgan 80 foiz harakat esa faqatgina 20 foiz natijani beradi. Ushbu ko‗rsatkich ma‘lum bir faoliyatning natijadorlik omillarini aniqlashda va uni optimallashtirishda foydalaniladi. Eng 299 Парето В. Социалистические системы / В. Парето. – Москва: Директ-Медиа, 2007. – 131 с. – Режим доступа: по подписке. – URL: https://biblioclub.ru/index.php?page=book&id=26557 (дата обращения: 26.02.2022). – ISBN 978-5-94865-918-3. – Текст: электронный. 273 zarur minimal harakatlarni to‗g‗ri tanlash kutilayotgan natijaning katta qismiga tezroq erishishni ta‘minlaydi. Bunda keyingi harakatlar natijaga unchalik ta‘sir etmaydi va o‗zini oqlamasligi mumkin 300 . Paretoning taqsimlanish qoidasi (ehtimollar nazariyasi) barcha turdagi hodisalarni o‗rganishda keng qo‗llaniladi. Xususan, ijtimoiy, iqtisodiy, fizik va boshqa hodisalar. Pareto iqtisodiyotda yaratilgan boyliklarning taqsimlanishi bo‗yicha 20/80 ko‗rsatkichini qayd etgan. Ya‘ni, uning taqsimlanish qoidasiga binoan aholining 20 foizi mamlakatda yaratilgan umumiy boyliklarning 80 foiziga egalik qiladi (Italiyadagi aholi daromadlari bo‗yicha aniqlangan). Ma‘lum bir tizimda, tizimni ifodalovchi xususiy ko‗rsatkichlar holatini tizimdagi boshqa birorta ko‗rsatkich holatiga zarar yetkazmagan holda yaxshilashning imkoni bo‗lmaydi. Pareto bo‗yicha optimal holat - ―Hech kimga zarar keltirmaydigan va ayrim shaxslarga foyda keltiradigan (ularning shaxsiy bahosi bo‗yicha) har qanday o‗zgarish yaxshilanish bo‗ladi‖. Bu degani, hech kimga qo‗shimcha zarar keltirmaydigan barcha o‗zgarishlarga bo‗lgan huquq tan olinadi. Iqtisodiyotda Pareto samaradorligiga erishilgan vaziyat tomonlar almashinuvida olingan barcha manfaatlar tugagan holatdir. Pareto bo‗yicha optimal bozor holati bu shunday holatki, unda iqtisodiy jarayonlarning bironta ishtirokchisi holatini, hech bo‗lmaganda boshqa ishtirokchilardan bittasiga zarar yetkazmagan holda yaxshilash imkoniyati bo‗lmasligidadir. Pareto bo‗yicha optimum – bu shunday (taqsimlanish) holatki, unda jamiyatning jami boyliklari maksimal darajaga yetadi va boyliklar hamda resurslar taqsimlanishi optimal holatga keladi, ya‘ni ushbu holatning (taqsimlanishning) har qanday o‗zgarishi hech bo‗lmaganda iqtisodiy tizimning bitta subyektiga zarar keltiradi. 300 Парето В. Трансформация демократии: сборник научных трудов / В. Парето. – Москва: Территория будущего, 2011. – 208 с. – (Университетская библиотека Александра Погорельского). – Режим доступа: по подписке. – URL: https://biblioclub.ru/index.php?page=book&id=85013 (дата обращения: 26.02.2022). – ISBN 978-5-911290-62-7. – Текст: электронный. 274 Pareto bo‗yicha optimallik taklif qilingan o‗zgarish ba‘zilarga foyda keltiradigan va ayni paytda boshqalarga zarar (yo‗qotish) keltiradigan holatga qo‗llanilmaydi. Paretoga ko‗ra optimallik mezoni foydalilikning umumiy maksimallashuvi emas, balki uning har bir shaxs uchun ma‘lum bir boshlang‗ich tovar zaxirasiga ega bo‗lishdagi maksimallashuvi hisoblanadi. Iqtisodiy subyektning oqilona xulq-atvoriga asoslanib, korxona mahsulot ishlab chiqarishda shunday imkoniyatlaridan foydalanadiki, bunda uning foydasi maksimal oshadi. Iste‘molchi, o‗z navbatida, maksimal foydani ta‘minlaydigan bunday tovarlar to‗plamini sotib oladi. Tizimning muvozanat holati maqsadli funksiyalarni optimallashtirishni nazarda tutadi (iste‘molchi uchun – maksimal foydalilik, tadbirkor uchun – maksimal daromad). Aynan shu Pareto bo‗yicha bozorning optimal holatini anglatadi. Demak, har biri o‗z manfaati uchun intilayotgan barcha bozor ishtirokchilari o‗zaro manfaatlar muvozanatiga erishsalar, umumiy qoniqish (umumiy foydalilik funksiyasi) maksimal darajaga yetadi. Bu esa deyarli A.Smitning ―ko‗rinmas qo‗llar‖ (to‗g‗ri, foydaliligi jihatidan emas, balki boyligi jihatidan) haqidagi mashhur iborasini eslatadi. Keyinchalik umumiy bozor muvozanati haqidagi teorema aslida bozorning Pareto optimal holati ekanligi isbotlandi 301 . Boshqacha aytganda, maqsadli funksiyalarning optimal holati barcha bozorlarda muvozanatni ta‘minlaydi. Paretoga ko‗ra, obyektiv funksiyalarni optimallashtirish iqtisodiy jarayonning barcha ishtirokchilari tomonidan mumkin bo‗lgan eng yaxshi muqobilni (alternativ) tanlashni anglatadi. Biroq, ta‘kidlash joizki, har bir individning tanlovi u foydalanadigan va tasarruf etadigan dastlabki foydaning (manfaat) narxiga va hajmiga bog‗liq bo‗lib, foydaning 301 Schumpeter J.A. Ten Great Economists from Marx to Keynes (Oxford University Press, 1951); M. Allais, Pareto, Vilfredo, International Encyclopedia of the Social Sciences, vol. 11, ed. D.L. Sills (Macmillan Free Press, 1968). 275 (manfaat) dastlabki taqsimotini o‗zgartiradi. Bundan kelib chiqadiki, bozor muvozanati allaqachon shakllangan taqsimlash tizimi doirasidagi eng yaxshi pozitsiya hisoblanadi va Pareto modeli jamiyatning tengsizlikni qabul qilmasligini anglatadi. Turli tarixiy davrlarda bir qator mamlakatlar statistikasini o‗rganish asosida, Pareto ma‘lum bir qiymatdan yuqori daromadni taqsimlash muhim barqarorlikni saqlab qoladi va bu ijtimoiy sharoitlarning nomukammalligi emas, balki inson tabiiy qobiliyatining notekis taqsimlanishidan dalolat beradi, degan g‗oyani ilgari surdi. Bu Paretoning jamiyatni ijtimoiy qayta qurish masalalariga o‗ta shubha bilan qarashiga olib keldi 302 . Soliqqa tortishning iqtisodiy samaradorligini oshirish ortiqcha soliq yukini minimallashtirishni o‗z ichiga oladi. Soliqlarni optimallashtirish muammosini hal qilish uchun soliq siyosatining maqsadlari va cheklovlarini tahlil qilish kerak. Soliq siyosatining maqsadlari davlat moliyasining funksiyalari, shu jumladan soliqqa tortish bilan belgilanadi, ma‘lumki, ularning uchtasi mavjud: 1. Allokatsion (agar resurslarni taqsimlanishi bozor kamchiliklari tufayli yetarli darajada samarali bo‗lmasa davlatning soliq siyosati orqali korrektirovka qilish). 2. Qayta taqsimlash (byudjet siyosatida ifodalangan taqsimlash). 3. Barqarorlashtirish (makroiqtisodiy muvozanatga ta‘siri). Soliqqa tortishni optimallashtirish masalalarini aynan allokatsion funksiya asosida ko‗rib chiqish maqsadga muvofiq bo‗ladi. Chunki, aynan soliqlarning (soliq yukining) allokatsion samaradorlikka ta‘siri aniq miqdoriy xarakterga ega. Optimal soliqqa tortish ortiqcha soliq yukini kamaytiradi. O‗z navbatida qayta taqsimlash va barqarorlashtirish funksiyalari optimal soliqqa tortishning sifat tarkibiy qismi hisoblanadi. 302 Беккер Г., Босков А. Современная социологическая теория. М., 1961. – С 452 276 Allokatsion (―allocation‖ – ingl. lug‗aviy ma‘nosi: aniqlangan, belgilangan) samaradorlik nuqtai nazaridan davlatning soliqlarni yig‗ishga qodirligini va qayta taqsimlashdagi aniq talablarni ifodalovchi qoniqarli cheklovlarga ega soliq strukturasi (tuzilmasi) Pareto optimal soliq strukturasi deb nomalanadi. Aynan shunday strukturalarni qidirish soliq solishni optimallashtirish vazifalari tarkibini tashkil etadi 303 . Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|