Chinor fayzi baland

 
§ 11.3. Soliqqa tortish chegarasi nazariyasi (Laffer egri chizig„i) 
Soliqlarning xususiy nazariyalari ichida soliqlarning me‘yoriy 
miqdori 
bo‗yicha 
nazariya 
alohida 
ahamiyatga ega, chunki ushbu nazariya 
nafaqat nazariy balki amaliy statistik 
ma‘lumotlar asosida ham o‗z isbotini topgan. 
Soliqqa tortish me‘yoriy miqdori xususidagi 
nazariya amerikalik davlat arbobi, neoklassik 
nazariyaning zamonaviy vakillaridan biri 
ingliz iqtisodchisi Artur Laffer tomonidan 
ishlab chiqilgan. 
A.Laffer o‗zining ilmiy izlanishlarida 
soliq stavkalarini pasaytirish va soliqqa 
tortishning progressivligini kamaytirish orqali Keyns nazariyasidan 
farqli o‗laroq davlat tomonidan investitsiyalarni ko‗paytirishni emas, 
balki korxonalarga investitsiya uchun o‗z jamg‗armalarini ko‗paytirish 
imkonini berish lozim, degan fikrni ilgari suradi. Uning ilmiy tahlillari 
tasdiqlaydiki, soliqqa tortishning shunday optimal chegarasi mavjud 
bo‗lib, soliq stavkasi undan yuqoriga qancha ko‗tarilmasin, soliq 
tushumlarini ko‗paytirishga erishib bo‗lmaydi. Soliq yukining ortib 
borishi soliq bazasining kamayishiga olib keladi. Uning natijasida esa, 
tadbirkorlar korxonalarni yopib qo‗yadilar, yoki soliq bazasini 
yashirishga urinadi va shu tariqa yashirin iqtisodiyotni rivojlanishiga 
olib keladi
318
.
317
Sandu G. Ramsey and the Notion of Arbitrary Function // F.P. Ramsey: Critical Reassessments. – 
London, New York: Continuum, 2005. – P. 237–256. 
318
Подковыров В.Е., Вертикальный эффект Лаффера // Налоги и финансы. – 2013. – № 3. – С.
43–46. 

---

283 
Soliq stavkalari shkalalarini shakllanish darajasi bo‗yicha umumiy 
qonun bor. Keng soliqqa tortiladigan bazaga nisbatan kamroq soliqqa 
tortish stavkasini qo‗llash, yetarli darajada kam bo‗lgan soliq bazasiga 
nisbatan esa, buning teskarisi, alohida soliq turlarini yuqori stavkada 
qo‗llash kerak. Ko‗rinib turibdiki, yuqori va past soliq stavkalari xo‗jalik 
faoliyatiga va tadbirkorlarni ish faolligiga har hil ta‘sir ko‗rsatadi
319
.
A.Smitning fikricha, soliq yukini kamaytirilishi natijasida davlat 
ko‗proq yutadi, ya‘ni soliqdan ozod bo‗lgan summadan ortiqcha 
daromad olish mumkin va natijada olingan daromad soliqqa tortish 
uchun qo‗shimcha soliqqa tortish obyekti bo‗ladi. Shu bilan birga soliq 
to‗lovchilar soliq summasini o‗z xohishlari va yengillik bilan byudjetga 
o‗tkazib berishadi. Bu esa davlatni ortiqcha xarajatlardan, ya‘ni 
soliqlarni undirish, soliq bo‗yicha jinoyatlarni topish va unga nisbatan 
jazolarni qo‗llash xarajatlarini kamaytiradi. A.Smitning bu g‗oyalari 
uning davomchilariga emas, balki keyingi iqtisodchi olimlar uchun 
aksioma bo‗lib qoldi
320
. 
A.Laffer progressiv soliq stavkasi va byudjet daromadlarini 
parabola ko‗rinishidagi egri chiziq bilan ifodaladi va u quyidagi fikrga 
keldi: soliq stavkasini pastligi xususiy sektorning investitsiya faoliyatiga 
ijobiy ta‘sir ko‗rsatadi. Ko‗plab iqtisodchilar soliq to‗lovchilarning 
daromadini byudjetga olishning chegarasi borligi va soliq og‗irligini 
ko‗paytirib yubormaslik haqida yozib o‗tganlar. Davlat milliy ishlab 
chiqarishni o‗sishi yoki pasayishiga soliq stavkalarini o‗zgartirish va 
byudjet xarajatlari orqali ta‘sir ko‗rsatadi. 
A.Lafferning hisobiga ko‗ra soliqlarni kamaytirish natijasida 
iqtisodiyotning o‗sishi va davlat daromadlarining o‗sishini isbotlab 
bergan. Bu tarixda Laffer egri chizig‗i deb ataladi. Soliq stavkasi 
ma‘lum darajaga yetishi soliq tushumlarini ko‗paytiradi, uning yanada 
oshirilishi aksincha soliq tushumlarini kamaytiradi
321
. 
319
Алексеев В.В. Матвеев И.В. Эластичность кривой Лаффера и оптимизации налоговых 
поступлений при оценке теневого сектора экономики // Налоговый вестник Чебоксарского 
кооперативного института. – 2012. – № 01. – С. 223–229 
320
Букач Б.А. Обоснование и анализ различных вариантов графической интерпретации кривой 
Лаффера// Экономика и финансы. – 2012. – № 02. – С. 30 – 38. 
321
Папава В.Г. Лафферов эффект с последствием // Мировая экономика и международные 
экономические отношения. – 2011. – № 07. – С. 34 – 39. 

---

284 
Soliq stavkasining o‗sishi faqatgina ma‘lum darajaga yetgunicha 
byudjetga tushadigan daromadlarni o‗sishiga olib keladi, keyin bu o‗sish 
sekinlashadi va yana oshgan sari byudjet daromadlari uning oshishiga 
nisbatan tezroq kamayadi. Shunday qilib, soliq stavkasi ma‘lum darajaga 
yetganidan 
tadbirkorlik 
tashabbusi 
o‗ladi, ishlab chiqarishni 
kengaytirishga 
bo‗lgan rag‗bat kamayadi, soliqqa tortiladigan 
daromadlar kamayadi, natijada soliq to‗lovchilarning bir qismi 
iqtisodiyotni ―qonuniy‖ sektordan ―yashirin‖ sektoriga o‗tadi. Laffer 
nazariyasiga ko‗ra iqtisodiyotning rivojlanishi soliq yukini oshishiga 
to‗g‗ri proporsionaldir, ya‘ni soliqlar oshishi bilan yashirin iqtisodiyot 
ko‗payadi, natijada olingan daromadlarning ko‗p qismi deklaratsiyada 
ko‗rsatilmaydi
322
.
Bunga 
aksincha, 
soliqlarni 
kamaytirilishi 
iqtisodiyotni 
rivojlantirishga rag‗bat beradi. Bu esa davlat daromadlarini soliq 
stavkasi va yukini ko‗payishi hisobiga emas, balki soliqqa tortiladigan 
bazani ko‗payishi hisobiga oshadi.