Chinor fayzi baland

12.1-rasm. Bevosita va bilvosita soliqlar nisbati
340
 
Bilvosita soliqqa tortishning nazariy jihatlari va salbiy oqibatlari 
xususida bir qancha tadqiqotlar amalga oshirilgan bo‗lib, ular orasida rus 
338
Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. Издательство социально-
экономической литературы. Москва, 1962.– (Воспроизведено по изданию в издательстве 
―Директмедиа Паблишинг‖. Москва, 2008). С.621.
339
Smit А. ―Economic Theory in Retrospect‖, London: The Wealth of Nations, 1776. 627 р. 
340
Mualliflar tomonidan izlanishlari asosida shakllantirildi. 

---

299 
iqtisodchisi Yanjul Ivan Ivanovichning xizmatlarini alohida ta‘kidlab 
o‗tish mumkin.
XIX asrda olimlar soliqlarning mohiyatini ko‗rib chiqishni davom 
ettirdilar, ammo qarashlar birligi yo‗q edi. Ba‘zilar soliqlarni bevosita va 
bilvosita ajartish uchun asos sifatida soliq to‗lovchining to‗lov 
qobiliyatining belgisi, deb hisoblashgan. Misol uchun bevosita soliqlar 
mavjud bo‗lgan narsadan olinadi, bilvosita soliqlar esa harakatlardan 
olinadi, deb ta‘kidlangan. Boshqalar birinchi navbatda soliqlarning 
o‗tkaziluvchanligi belgisini asos sifatida qo‗yadilar. Masalan, bevosita 
soliqlarning yuki to‗g‗ridan-to‗g‗ri soliq to‗lovchilarga tushadi, 
to‗lovchi va soliq yukini tashuvchi (ko‗taruvchi) bir xil shaxs bo‗ladi. 
Bilvosita soliqlarda tovarlarni sotishda ularning narxlariga qo‗shish 
orqali iste‘molchiga muvaffaqiyatli o‗tkaziladi, to‗lovchi va soliq yukini 
tashuvchi (ko‗taruvchi) farq qiladi. Yana boshqalar soliq solish 
predmetini farqlovchi xususiyat deb hisoblaganlar, misol uchun bevosita 
soliqlar daromad yoki mol-mulkka egalik qilish va (yoki) sotib olishdan, 
bilvosita soliqlar esa iste‘moldan undiriladi, deb hisoblashgan.
Aksariyat olimlar soliqning shaxs yoki obyekti bilan bog‗lashgan. 
To‗g‗ri soliqlar to‗lovchining shaxsi bilan, egri soliqlar soliq solish 
obyekti bilan bog‗liq, deb hisoblangan. Ko‗p sonli tushunchalarga 
qaramay, asosiy tushuncha ushbu soliqlarning o‗tkazuvchanligi asosida 
bo‗linishi bo‗lib qolmoqda, chunki u ushbu soliqlardagi farqlarning 
mohiyatini eng ko‗p ochib beradi. 
Shunday qilib, XIX asr oxirida bevosita va bilvosita soliqlar 
o‗rtasidagi maqbul nisbat bo‗yicha barcha nizolar bevosita soliqqa 
tortish tenglashtirish maqsadlari uchun, bilvosita soliqqa tortish esa 
fiskal maqsadlar uchun mo‗ljallanishi nuqtai nazaridan ularning 
o‗rtasidagi muvozanatni saqlash zarur, degan xulosaga kelingan.
XX asrning boshlarida qilingan asosiy xulosa shundan iboratki, 
soliqlarni to‗g‗ri va egriga ajratish asosan shartli, ammo buni inkor etish 
maqsadga muvofiq emas, sababi aksariyat holatlarda tub farqlar saqlanib 

---

300 
qolmoqda. Natijada, bevosita va bilvosita soliqqa tortishning maqbul 
nisbati masalasi eng mushkul masalalardan biri hisoblanadi.
I.I.Yanjul 
bilvosita 
soliqqa 
tortishning oltita qoidasini
341
o‗z davrida 
ishlab chiqqan bo‗lib, ushbu qoidalar 
hozirgi 
kunda 
ham 
ahamiyatini 
yo‗qotmagan:
1.
Bilvosita soliqqa asosan zaruriyati 
jihatdan ikkinchi darajali predmetlar 
tortilishi 
kerak. 
Ko‗pchilik holatda 
mahsulotning 
birinchi 
zaruriy 
yoki 
ikkinchi 
darajali 
zaruriy 
ekanligini 
aniqlashda qiyinchiliklar yuzaga keladi, ushbu holatda yagona mezon 
sifatida mahsulotning keng tarqalganligini inobatga olinishi kerak. 
Mahsulot qanchalik iste‘molda ko‗p foydalanilsa, shunchalik zaruriy 
mahsulot va shunga mos ravishda kam bilvosita soliqqa tortilishi zarur.
2.
Bilvosita soliqlar soni juda ko‗p bo‗lmasligi lozim, aks holda ular 
mamlakatning ishlab chiqarish kuchlari va sanoatining rivojlanishini 
cheklab qo‗yishi mumkin.
3.
Bilvosita soliqlar uni aniqlash imkoniyati mavjud soliq obyektlari 
va muddatlariga ega bo‗lishi lozim. Soliq iste‘molchi qo‗liga o‗tishiga 
qadar tovar qiymatiga qo‗shilgan bo‗lishi kerak. O‗z navbatida bilvosita 
soliqqa tortishda ikki usuldan biri foydalanish maqsadga muvofiq: 
birinchidan, soliq ishlab chiqaruvchi tomonidan oldindan to‗langan 
bo‗lishi; ikkinchidan soliq sotuvchi tomonidan to‗lig‗icha to‗lanishi. 
Birinchi usul nisbatan qulay, chunki iste‘molchilarga nisbatan ishlab 
chiqaruvchilar sonining kamligi soliq ma‘murchiligini yengillashtiradi. 
Ikkinchi usulning afzalligi shundaki, bunda soliqni to‗lash muddati 
iste‘mol qilish davriga yaqin turadi, bunda foiz miqdorining obyektiv 
tarzda past bo‗lishi tufayli uni (soliqni) to‗lash og‗irligi ishlab 
341
Янжул И.И. Основные начала финансовой науки: Учение о государственных доходах. – М: 
―Статут‖ (в серии ―Золотые страницы финансового права России‖), 2002, том 3. С. 401-404. 

---

301 
chiqaruvchiga sezilmaydi. Bundan xulosa chiqarish mumkinki, xonadon 
xo‗jaligi ichida ishlab chiqarilgan va iste‘mol qilingan mahsulotlarni 
bilvosita soliqqa tortishga yo‗l qo‗yib bo‗lmaydi.
4.
Agar soliqqa tortiladigan tovar sifat va narxi bo‗yicha farq qilsa, 
bilvosita soliqlar stavkalari tabaqalashtirilgan progressiv tartibda 
qo‗llanilishi zarur. Masalan, sigaretlar narxidan kelib chiqib maxorka 
yoki papirosga nisbatan yuqoriroq foizlarda soliqqa tortilishi kerak.
5.
Stavkalarning 
miqdori 
soliqqa 
tortiladigan 
mahsulotning 
xarakteriga va uning iste‘mol darajasiga mos kelishi kerak. Bunda 
stavkalar bilvosita soliq bo‗yicha tushumlarga salbiy ta‘sir etmasligi 
zarur, ya‘ni stavkalar, iste‘molning haddan ziyod kamayishi natijasida 
bilvosita soliq tushumlari pasayishi mumkin bo‗lgan, me‘yordan oshib 
ketmaslik kerak.
6.
Mamlakatda ishlab chiqariladigan mahsulotlarni bilvosita soliqqa 
tortish jarayonlari import qilinadigan tovarlarga nisbatan o‗rnatiladigan 
bojxona bojlari bilan izchillikda amalga oshirilishi lozim
342
.