Chinor fayzi baland

§ 12.2. Yagona soliq nazariyasining xususiyatlari 
Soliqqa tortishda adolatlilik g‗oyasi birinchi navbatda yagona soliq 
nazariyasida aniq ifodalangan. Sof moliya faniga hurmat bilan qarash 
kerak, chunki uning shakllanishi boshida soliqqa tortishda ijtimoiy 
adolat masalasini ko‗targan. Yagona soliq nazariyasining amaliy jihati 
soliq tizimidagi o‗zgarishlar bilan bog‗liq bo‗lgan. 
Ijtimoiy-iqtisodiy islohotchilar yagona soliq nazariyasi bilan bir 
necha marta qurollandi. Ushbu nazariya ko‗p jihatdan soliq masalalariga 
ijtimoiy-siyosiy tus berish jihatdan ko‗rib chiqilganligini qayd etish 
zarur. Yagona soliq o‗rnatish g‗oyasi turli davrlarda mashhur bo‗lgan. 
XVIII asrda Angliyada hatto qurilish uchun yagona soliq shiori ostida 
faoliyat olib borgan partiya ham bo‗lgan
343
. 
342
Янжул И.И. Основные начала финансовой науки: Учение о государственных доходах. –М: 
―Статут‖ (в серии ―Золотые страницы финансового права России‖), 2002, том 3. – С. 401-404. 
343
Toshmatov Sh., G‗iyosov А., Giyasov S. Soliq nazariyasi va tarixi. O‗quv qo‗llanma. – T.: Iqtisod-
Moliya, 2021. – 267 b. 

---

302 
Ushbu nazariyaning turli tarafdorlari barcha ofatlarga qarshi vosita 
sifatida yagona soliqni ilgari surgan. Ushbu soliq o‗rnatilgach, 
qashshoqlik bartaraf etilishi, ish haqi oshishi, ortiqcha ishlab chiqarishga 
yo‗l qo‗yilmasligi, sanoatning barcha sohalarida talabga mos ravishda 
ishlab chiqarishning kengayishi yuz berishi keltirib o‗tilgan. 
Yagona soliq – soliq solishning bitta aniq obyektiga, daromad 
manbalaridan biriga solinadigan yagona, ixchamlashtirilgan soliqdir. 
Shu sababli yagona soliq ko‗pgina alohida soliqlar undirilishiga nisbatan 
nazariy jihatdan maqsadga muvofiq, oddiy va oqilona hisoblandi. 
Yagona soliq obyekti sifatida turli nazariyachilar tomonidan yer, sarf-
xarajatlar, mulk, daromad, kapital taklif etildi
344
. 
Vensan Gurne – fiziokratlar maktabining asoschilaridan biri 
hisoblanadi. U sanoat va tijorat mehnati unumdor emas degan ta‘limotga 
qarshi bo‗lgan. Biroq, u olamdan erta ketganligi sababli bu qarash 
fiziokratiya doktrinasini yakuniy shakllanishida sezilarli ahamiyat kasb 
etmagan. Gurne hamfikri va qarashlari davomchisi bo‗lgan Fransua 
Kene esa - fiziokratlarning lideri sifatida gavdalanib, siyosiy 
iqtisodiyotda sof mahsulot va mehnat unumdorligi kabi kategoriyalarni 
shakllanishida hissasi ulkan bo‗lgan. 
Faqatgina yer sof mahsulot beranligi sababli, soliqlarning barcha 
yuki unga tushadi. Hukumat qarori bilan qanday tarzda soliq solinmasin, 
hosilsiz qatlam soliqni o‗z cho‗ntagidan to‗lay olmaydi: sof mahsulot 
yo‗qmi, soliqni ham nimadandir to‗lashni imkoni yo‗q. Hosilsiz qatlam 
soliqlarni ishlab chiqaruvchiga o‗tkazadi. Biroq, ishlab chiqaruvchilar 
ham o‗z mehnatlaridan tashqari hech qanday ortiqcha narsasi yo‗q. Bu 
jihatdan ―Sermahsul‖ dehqon va hosilsiz xunarmand – bular barchasi 
yagonadir. Vaholanki, sof mahsulotni yer egalari oladi. Bu yer egalari – 
ijarachilar tomonidan ularga beradigan yer rentasi hisoblanadi. Bu 
shunday qatlamki, ularning boyliklari o‗z mehnatlaridan emas, balki 
yerlarga egaligidan kelib chiqadi va ushbu qatlamga barcha soliqlarning 
344
Майбурд Е.М. Введение в историю экономической мысли. От пророков до профессоров. - М.: 
Дело, Вита-Пресс, 1996. – 441-б. 

---

303 
yuki tushadi. Shu sababdan soliqlarni undirish sodda va arzon bo‗lishi 
uchun ularning barcha turlarini bitta yer solig‗i bilan almashtirish kerak.
Fiziokratlarning ta‘limot rukni shunday bo‗lgan: 1) iqtisodiy 
liberalizm; 2) yerga qo‗yiladigan mutloq mehnat unumdorligi; 3) yagona 
yer solig‗i – bular fiziokratiyaning ―uch kiti‖ hisoblanadi. Bu 
ko‗rsatilgan doiraga faqat uch siymo sig‗maydi: Gurne, Kene va Tyurgo. 
Bular iqtisodiyot nuqtai nazaridan birinchilardan bo‗lib, aholining katta 
ijtimoiy guruhlari yoki qatlamlari haqida ta‘kidlashgan. Ular qatlamlarni 
ikki toifaga ajratishgan: jamiyat boyliklarini yaratishda ishtirok 
etuvchilar va yaratilgan jamiyat boyliklarini taqsimlashda ishtirok 
etuvchilar. Yerga qo‗yilayotgan mutloq mehnat unumdorligi bo‗yicha 
aholini 3 asosiy qatlamga ajratishgan: unumdor (sermahsul), hosilsiz va 
yer egalari
345
. 
Yer ijarasi solig‗i yagona soliqning ilk 
soliqlaridan 
biri 
hisoblanadi. 
Jumladan, 
fiziokratlar – jamiyatni rivojlantirish qishloq 
xo‗jaligi tizimi tarafdorlari sanoat daromadga 
sof ustama haq qo‗shmaydi deb hisoblashgan. 
Barcha boylik yerda joylashgan va yerdan 
paydo bo‗ladi. Shu sababli daromadlarning 
yagona manbasi sifatida yer ijarasiga yagona 
soliqni belgilash zarur va yer egalarigina bunday soliqni to‗lashlari 
kerak degan fikrni ilgari surishgan. O‗z fikrlarini asoslash uchun yagona 
soliqqa tortish obyekti bo‗lgan ―erlar umummiyligi‖ g‗oyasi taklif etildi. 
Yer Yaratgan tomonidan yaratilgan tuhfadir, u barchaga tegishli bo‗lishi 
kerak. Bundan tashqari, barcha boyliklarning paydo bo‗lish va yaratilish 
asosi yer deb qaraldi.
Haqiqatda esa yer ayrim toifa zodagonlarga tegishli bo‗lgani bois, 
ular boylikning yagona manbaining egalari sifatida yagona soliq 
to‗lashlari kerak. XIX asrda ―yagona yer solig‗i‖ni ilgari surgan 
345
Майбурд Е.М. ―Введение в историю экономической мысли‖. – М.: ВИТА-ПРЕСС, 1996. – 594-
бет. 

---

304 
amerikalik iqtisodchi Genri Jorj (ingl. George Henry, 1839-1897) 
soliqqa tortishning mazkur tartibini umumiy boylikni va ijtimoiy 
tenglikni ta‘minlash vositasi sifatida baholadi
346
. 
Yagona soliq nazariyasi muayyan soliqqa tortish obyektiga nisbatan 
yagona, yakka soliqning joriy etilishini yoqlovchi nazariya hisoblanadi. 
Soliq solish obyekti quyidagilar bo‗lishi mumkin: yer, mol-mulk, 
daromad, kapital, xarajat. 
Yagona soliq nazariyasi tarafdorlari sanoatda sof qo‗shimcha 
daromad ishlab chiqarilmaydi (yaratilmaydi), shuning uchun sof 
daromad yaratiladigan joydagina soliq (yagona) undirilishi kerak, deb 
hisoblaydilar. 
Yagona soliq nazariyasi soliqlar oxir - 
oqibat bir manba-daromaddan to‗lanadi, degan 
to‗g‗ri fikrga asoslanadi. Ammo agar shunday 
bo‗lsa, unda yagona soliq nazariy jihatdan juda 
ko‗p soliqlardan ko‗ra ko‗proq maqsadga 
muvofiq, sodda va qisqaroq ko‗rinadi. Yagona 
soliq g‗oyasi o‗rta asrlarda paydo bo‗lib, 
jamiyatning imtiyozli tabaqalariga soliq yukini 
ko‗tarishga jalb etish maqsadida yagona aksiz 
solig‗i nazariyasi yaratildi
347
. 
Fiziokratlar aslida soliqqa tortishning yagona manbai bo‗lgan 
yerdan olingan sof daromad haqidagi ta‘limotiga asoslanib, yer rentasini 
soliqqa tortishning yagona obyekti bo‗lishini 
talab qildilar. Ushbu yagona va to‗g‗ridan-
to‗g‗ri soliq kadastr asosida aniqlanishi va 
yerning unumdorligi bilan mos bo‗lishi kerak. 
F.Kenening so‗zlariga ko‗ra, bu soliq yer 
346
Barker С.А., George, Henry, International Encyclopedia of the Social Sciences, vol.6, ed. D.L. Sills 
(Macmillan Free Press, 1968); R.V. Anderson (ed.), Critics of Henry George (Fairleigh Dickinson 
University Press, 1979). 
347
Кулишер И.М. Очерки финансовой науки. П. Наука и школа. 1919, с. 147. 

---

305 
daromadining 2/7 qismiga yetishi kerak. Boshqa barcha soliqlar yuki 
og‗ir bo‗lgan, ular oxir-oqibat yerdan sof daromad yo‗naltiriladi va 
shuning uchun bekor qilinishi kerak
348
. 
Fransiyada XIX asrning 50-yillarida Jirardin va Menye daromad 
solig‗iga qarshi bo‗lgan va sug‗urta uchun mukofot bo‗lgan kapitalga 
yagona soliqning davlat tomonidan to‗lanadigan imtiyozlar uchun 
imkoniyati, zarurligi va maqsadga muvofiqligi haqida va‘z qildilar. Yer, 
buloqlar, uylar va boshqa binolar, avtomobillar, kemalar, hatto ishlab 
chiqarish maqsadlariga xizmat qiladigan hayvonlar qiymati, ularning 
sotish narxi bilan belgilanadi. Shu tarzda olingan soliq qiymati juda 
yuqori (200-300 milliard frank) ediki, uning 1-2 foizi Fransiyada barcha 
davlat xarajatlarini qoplash uchun yetarli bo‗ladi
349
. 
Kapitalga yagona soliqning ustunligi faqat nazariyada ahamiyatga 
ega edi. Amalda esa bu soliq ham daromaddan to‗lanadi, chunki 
daromadsiz 
mol-mulk 
mantiqqa 
to‗g‗ri 
kelmaydi. 
Yagona 
soliq 
g‗oyasining 
nomuvofiqligini isbotlagan P.Prudon yagona 
soliq 
joriy 
etilishini 
nomaqbul, 
deb 
hisoblagan. Uning fikricha, barcha soliqlar 
adolatsiz 
bo‗lgan. Yagona soliq fiskal 
adolatsizliklar 
yig‗indisi, mukammal 
adolatsiz soliq bo‗lardi. Stavkaning balandligi 
eng yaxshi soliqlarni buzadi. Yagona soliq bilan 
soliqqa tortishning notekisligi ortadi. Bir 
soliqning 
kamchiliklari 
boshqa 
soliqning 
afzalliklari bilan qoplab bo‗lmaydi. Soliqdan 
kichik daromadlarni ozod qilish yoki juda past 
348
Майбурд Е.М. ―Введение в историю экономической мысли‖. – М.: ВИТА-ПРЕСС, 1996. – 594-
бет. 
349
Кулишер И.М. Очерки финансовой науки. П.: Наука и школа, 1919, С – 149 

---

306 
stavkani belgilash mumkin emas, chunki boylik va boylar kam. Yagona 
soliqni tashkil etishning oddiyligi aslida bajarilmaydi. Uning obyektini 
aniqlash qiyin bo‗ladi
350
. 
Italiyalik moliyachi F.Nitti yagona soliq g‗oyasini amalga oshirib 
bo‗lmaydi, deb hisoblardi, chunki uning joriy qilinishi adolat g‗oyasiga 
mos keladigan bir xillik va umumiylik (universallik) prinsipini amalga 
oshirishga imkon bermaydi
351
. 
Kolumbiya universiteti professori E.Seligman to‗g‗ri soliq solishni 
rivojlantirish tahlilidan shunday xulosaga keladiki, yaqin kelajakda 
yagona daromad solig‗i barcha to‗g‗ri 
soliqlarni siqib chiqaradi
352
. 
A.Isayev 
moliyaviy 
qonunchilikka 
intilish kerak bo‗lgan yagona daromad solig‗i 
g‗oyasini tanqid qiladi. U bu nazariyani 
amaliyotga 
tatbiq 
etish 
imkoniyatini 
ko‗rmaydi. Uning asosiy dalili shundaki, 
―yagona daromad solig‗ini qo‗llash uchun 
moliyaviy boshqaruv organlari zarur bo‗lib, 
ular ko‗plab fuqarolarning soliq yukini kamaytirish istagiga qarshi 
chiqib, to‗lovchilar olgan daromadlarni aniqlaydi. ―Daromadni aniqlash, 
bu jarayon texnologiyasi bo‗yicha katta xarajatlarni talab qiladi. Bundan 
tashqari, turli manbalardan teng daromadlar, ularni aniqlashning bir va 
bir nechta usullarini qo‗llash zaruratini keltirib chiqarar edi. Isayev 
xulosa qiladiki, yagona daromad solig‗i faqat fiksiya (mavjud 
bo‗lmagan, xayoliy, yolg‗on narsa, uydurma) bo‗lishi mumkin, u tabiiy 
ravishda bir qator daromad solig‗i, - yer, uy-joy, tijorat va hokazolarga 
bo‗linadi‖
353
. 
350
Макконнелл К., Брю С. Экономикс: Принципы, проблемы и политика: В 2 т. М.: Т, 1993. С – 
178. 
351
Барулин СВ., Солнышкова Ю.Н.. Налогообложение природопользования: Учеб. пособие / СВ. 
Барулин, Ю.Н. Солнышкова. - М.: Экономисть, 2008 - 285 с. 
352
Гидирим В. А. Основы международного корпоративного налогообложения. Издательство 
―Человек слова‖, оформление, М.: 2016. 524 с. 
353
Исаев А.А. Очерк теории и политики налогов. – М.: ЮрИнфоР-Пресс, 2004. – С.270.

---

307 
XX asr soliqqa tortish amaliyoti yagona soliq nazariyalarining 
nomuvofiqligi va amalsizligini yana bir bor isbotladi, ammo ularning 
ta‘sirisiz moliya fanida soliqqa tortishning yanada adolatli yo‗llarini 
qidirish bilan bog‗liq tadqiqotlar olib bordi. Progressiv daromad 
solig‗ini moliyaviy amaliyotga joriy etish juda qimmatga tushdi. 
Bugungi kunda uni tashkil etishning asosiy tamoyillaridan biri bo‗lgan 
soliq tizimining soddaligiga erishish maqsadida ko‗plab islohotlar 
o‗tkazildi.