Chinor fayzi baland

12.2-rasm. Progressiv soliqqa tortishning turlari
355
. 
Progressiv soliq solishga muvofiq soliq to‗lovchi daromadi oshib 
borgani sari soliq stavkalari va soliq solish yuki ortib boradi. Boy 
fuqarolardan nafaqat mutlaq, balki nisbatan ko‗proq soliq undirish zarur 
deb hisoblanardi. Ushbu nazariya XIX asr o‗rtalarida uzil-kesil qaror 
topdi, biroq uning elementlari A.Smit asarlarida, shuningdek fransiyalik 
faylasuf-ma‘rifatparvarlar J.J.Russo va J.B.Sey asarlarida uchraydi. 
Soliqning progressiv stavkalari tarafdorlari ushbu soliqqa tortish tizimini 
adolatliroq deb hisoblab, tengsizlikni kamaytirish va mulk hamda 
355
Mualliflar tomonidan izlanishlari asosida shakllantirildi. 
Ikki turdagi 
progressiya 
mavjud: 
Oddiy 
Murakkab 

---

309 
daromadlarning adolatli qayta taqsimlashga 
ijobiy ta‘sir ko‗rsatishi orqali asoslashga 
urindilar
356
. 
Demak, 
progressiv 
soliqqa 
tortish 
daromadning (soliq solinadigan bazaning) 
oshishiga mos ravishda soliq stavkalari 
oshib boradi. Bunda: 2 turdagi progressiya 
(regressiya) mavjud (13.2-rasm): 
Oddiy 
– 
oddiy 
progressivlik 
(regressivlik) soliq solish obyekti (soliq 
solish bazasi) qiymatining bahosi o‗sishida 
soliq stavkasini bir maromda ko‗paytiradi (kamaytiradi). 
Murakkab – yoki boshqacha aytganda kaskad progressivlik 
(regressivlik) soliq solish obyekti (soliq solish bazasi) qiymati bahosini 
ma‘lum qismlarga bo‗linishini ko‗zda tutadi, bunda har bir keyingi qismi 
yuqori (past) foizli stavkada soliqqa tortiladi. 
Progressiv stavkali soliqlarda soliq to‗lovlarining miqdori soliq 
to‗lovchining daromadi, mulki yoki foydasiga 
nisbatan ma‘lum bir progressiv holatda bo‗ladi, 
ya‘ni bunday stavkalar soliq solish obyekti 
(soliq solish bazasi) qiymatining bahosiga o‗sib 
boruvchi foizda amal qiladi. 
Umuman olganda, foizli (advalor) stavka 
bo‗yicha soliqlar – bu soliq solish obyekti 
(soliq solish bazasi) qiymatining bahosidan 
kelib chiqib, foizda hisoblangan holda stavkasi 
belgilanadigan soliqlar. Bunday soliqlar soliq to‗lovchining to‗g‗ridan-
to‗g‗ri daromadi, foydasi, mulki miqdoriga bog‗liq. 
Soliqqa tortishning progressiv usulining aksariyat tarafdorlari uni 
ancha adolatliligini ta‘kidlashgan, chunki u tengsizlikni yumshatadi 
hamda mulk va daromadning qayta taqsimlanishiga ta‘sir qiladi. 
356
Пушкарева В.М. История финансовой мысли и политики налогов: Учеб, пособие. М.: Финансы 
и статистика, 2005. – С 118. 

---

310 
Kommunistik manifestda (1848) yagona progressiv daromad 
solig‗ini e‘lon qilgan K.Marks boshqa barcha soliqlarni almashtirish 
imkoniyatini bildirmadi. U bu soliqda faqat kapital va kapitalizmni yo‗q 
qilish vositasini ko‗rdi
357
. 
XIX asrning ikkinchi yarmida ko‗p mamlakatlar yangi ilmiy 
nazariyalarni hayotga tatbiq etishga uringanlar, lekin faqatgina birinchi 
jahon urushidan so‗ng yangi ilmiy qarashlarning samarasi o‗laroq soliq 
tamoyillari hozirgi mukammal ko‗rinishga ega bo‗lgan. Ayni shu vaqtda 
zamonaviy soliq tizimining poydevori qurila boshlandi, to‗g‗ri 
soliqlarning ahamiyati ilmiy jihatdan asoslab berildi hamda byudjet 
daromadlari ulushining katta qismini to‗ldiruvchi jismoniy shaxslarning 
daromadiga solinadigan soliqlarni progressiv stavkalari joriy etildi. 
E.Jerardin soliqlar yordamida iqtisodiyotni boshqarish mexanizmiga 
ta‘sir etib, soliqqa tortishning progressiv shkalasini qo‗llash orqali 
jamiyat a‘zolarining mulkiy tengsizligini tugatish mumkinligini 
ta‘kidlaydi
358
. 
J.Keyns ham soliq stavkalarini progressiv bo‗lishini yoqlagan. 
Chunki, progressiv soliq stavkalari ishlab chiqaruvchini kapital 
qo‗yilmalarga nisbatan bo‗lgan riskni qabul qilishga va fuqarolarning 
jamg‗armalarini iste‘molga yo‗naltirishga rag‗bat beradi, deb 
hisoblagan
359
. 
M.Bernson, G.Stayn va A.Lafferlar soliq stavkalarini pasaytirish 
orqali soliqni progressivligini kamaytirishga erishish, bu esa 
korxonalarni kelajakda investitsiya qilishlari uchun jamg‗arma 
manbalarini ko‗payishiga olib keladi, deb hisoblashgan
360
. 
N.Koldorning fikricha, iste‘molga soliq progressiv bo‗lishi, shu 
bilan birga alohida olingan mahsulotlarga (masalan, kundalik ehtiyoj 
molllariga) yetarlicha soliq imtiyozlari berilishi kerak deydi. 
Shuningdek, agar kam daromadli aholidan iste‘mol solig‗I olinmasa, 
357
Зарубина Н.Н. Социология хозяйственной жизни: Проблемный анализ в глобальной 
перспективе. Учебное пособие. Москва. 2004. С – 439 стр. 
358
Майбурд Е.М. ―Введение в историю экономической мысли‖. 1996 йил. Москва. ―ДЕЛО‖, 
―ВИТА-ПРЕСС‖ нашриѐтлари. 594 C. 
359
Кейнс Дж. М. Общая теория занятости, процента и денег. / Пер. с анг. проф. Н. Н. Любимова; 
под. ред. д.э.н., проф. Л. П. Куракова. – М.: Гелиос АРВ, 2002. 456 с. 
360
Soliq nazariyasi: Oʼquv qoʼllanma / Mual.: А. Joʼraev, O. Meyliev, Gʼ. Safarov. – T.: Toshkent 
Moliya instituti, 2004. –166 b. 

---

311 
ancha haqqoniy bo‗lgan bo‗lar edi. Bundan tashqari, jamg‗armalar 
soliqqa tortilmasligi kerak, chunki ular kelajakda investitsiya qilish 
uchun kerak va iqtisodiyotni o‗sishiga rag‗bat bo‗ladi
361
. 
Ta‘kidlash joizki, hozirgi kunga kelib, regressiv soliqqa tortish 
nazariyasi ham shakllanib ulgurgan. Regressiv soliq stavkasida soliq 
obyektining oshib borishi bilan soliq stavkasi kamayib borib, daromad 
yoki mahsulot ko‗plab ishlab chiqarishni talab qiladi. 
Regressiv stavkali soliqlarda soliq to‗lovlarining miqdori soliq 
to‗lovchining daromadi, mulki yoki foydasiga nisbatan ma‘lum bir 
regressiv holatda bo‗ladi, ya‘ni bunday stavkalar soliq solish obyekti 
(soliq solish bazasi) qiymatining bahosiga kamayib boruvchi foizda 
amal qiladi.