Chinor fayzi baland

11.1-rasm. Mahsulotga bo„lgan talab noelastik va elastik holatida 
soliq yukining o„zgarishi tahlili
306
 
Ramsey nazariyasiga asosan optimal soliqqa tortishda tovarlarga 
nisbatan soliq joriy qilinishi har bir tovarning hajmini bir xil miqdorda 
qisqarishini ta‘minlashi lozim. Ushbu holatda optimal soliq solish 
maqsadida X-tovarga nisbatan soliq miqdorinini oshirish va Y-tovarga 
nisbat soliq miqdorini kamaytirish lozim bo‗ladi. 
Ramsey nazariyasi bo‗yicha soliq stavkalarining tovarlarga 
bo‗lgan talabning elastikligi darajasiga teskari mutanosibligini bir 
misol orqali ifoda etishga harakat qilamiz
307
. Masalan, A va V tovar 
bo‗yicha soliq joriy qilinishini oladigan bo‗lsak. 
305
Toshmatov Sh., G‗iyosov А., Giyasov S. Soliq nazariyasi va tarixi. O‗quv qo‗llanma. – T.: Iqtisod-
Moliya, 2021. – 267 b. 
306
Суровцев В.А. С 90 Ф.П. Рамсей и программа логицизма. Томск: Изд-во Том. ун-та, 2012. – 258 
с. 
307
Toshmatov Sh., G‗iyosov А., Giyasov S. Soliq nazariyasi va tarixi. O‗quv qo‗llanma. – T.: Iqtisod-
Moliya, 2021. – 267 b. 

---

278 
tA/tB=eDB/eDA 
Bu yerda: t-soliq stavkasi, eD- talb elastikligi darajasi
Quyidagi tenglikni keltirib chiqaramiz 
tA*eDA=tB*eDB 
tA va tB tovarlar narxining soliq joriy qilingunga qadar amaldagi 
narxning o‗zgarishining foizli ko‗rsatkichi bo‗lganligi sababli: 
eDA=(dQA/QA)/tA, eDB=(dQB/QB)/tB 
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda quyidagi formulani keltirib 
chiqaramiz: 
tA*dQA /QA* tA = tB*dQB/QB*tB => 
dQA/QA = dQB/QB
Demak, optimal soliq solishda ishlab chiqarishning hajmi 
mutanosib ravishda teng qisqaradi va bu Ramsey nazariyasi deb 
ataladi. 
Korletta-Xeyg qoidasi – optimal soliq solishda tovarlarga bo‗lgan 
talabning elastiklik darajasiga qarab soliq stavkalarining joriy 
qilinganda, o‗zaro o‗rnini bosuvchi tovarlar o‗zaro o‗rnini to‗ldiruvchi 
tovarlarga nisbatan kamroq miqdorda soliqqa tortiladi. Ya‘ni bir tovar 
narxining o‗sishi (soliq miqdori hisobiga) ikkinchi bir o‗zaro o‗rnini 
bosuvchi tovarning iste‘molini oshishiga olib keladi. Shuningdek 
o‗zaro o‗rnini to‗ldiruvchi tovarlar iste‘molini kamaytiradi
308
.
―Ikkinchisi eng yaxshi‖ – qoidasi iqtisodiyotda har qanday qaror 
qabul qilishda (shu jumladan soliqqa tortish tizimida ham) ushbu 
qarorning ijobiy (yaratiladigan sharoit) va salbiy (mavjud sharoitni 
buzilishi) ta‘sirlari o‗rganilishi hamda ijobiy va salbiy oqibatlarni 
sarhisob qilgan holda to‗g‗ri qarorni qabul qilish lozim bo‗ladi. Ya‘ni 
qabul qilinayotgan qarorning ijobiy jihatidan ko‗ra salbiy oqibatlari 
308
Corlett W.J., Hague D.C. Complementary and the Excess Burden of Taxation // Review of Economic 
Studies. 1953. № 21. P. 21—30. 

---

279 
darajasi yuqori bo‗lgan hollarda ushbu qarorni qabul qilinmaganligi 
ma‘qul deb topiladi
309
.
Misol uchun davlat tomonidan tovarlar narxining belgilanishi 
iqtisodiy optimumga erishishda umumbelgilangan qoidalarning 
buzilishiga, ya‘ni ishlab chiqaruvchilarning foydasini cheklanishiga 
olib kelsa, yana bir tomondan davlat tovarlar narxini shakllanishiga 
aralashmaganda, monopol ishlab chiqaruvchilar tomonidan o‗zlari 
xohlagan narxlarning belgilanishi oldinga holatga nisbatan ko‗proq 
salbiy ta‘sir qiladi
310
. 
Tovarlarga bo‗lgan talab elastikligi darajasidan kelib chiqqan 
holda soliq stavkalarining alohida-alohida belgilanishi soliqlarning 
egiluvchanlik tamoyilini bajarilishini ta‘minlaydi. 
Lekin oddiylik, adolatlik va iqtisodiy betaraflik tamoyillarining 
buzilishiga olib keladi. 
Aholining 
birlamchi 
iste‘mol tovarlariga nisbatan soliq 
stavkalarining yuqori bo‗lishiga va aksincha xasham tovarlari uchun 
soliq stavkalarining pasaytirilishiga olib keladi. 
Soliq to‗lovchilarda soliqlarni hisoblab chiqarishda qiyinchilikni 
keltirib chiqaradi. Misol uchun bir nechta turdagi tovarlarni ishlab 
chiqaruvchi korxonalar tomonidan har bir tovar turi bo‗yicha alohida 
soliq stavkalarinng qo‗llanishi soliqlarni hisoblashda chalkalshliklar va 
xatoliklarni keltirib chiqaradi. 
Ramsey nazariyasidan voz kechish olinadigan daromadlarga salbiy 
ta‘sir qiladi va ortiqcha soliq yukini keltirib chiqaradi (ishlab 
chiqaruvchilar jihatdan)
311
. 
309
Якобсон Л.И. Государственный сектор экономики: Экономическая теория и политика. М.: ГУ 
ВШЭ, 2000. - 371 с. 
310
Toshmatov Sh., G‗iyosov А., Giyasov S. Soliq nazariyasi va tarixi. O‗quv qo‗llanma. – T.: Iqtisod-
Moliya, 2021. – 267 b. 
311
Potter M. Ramsey‘s Transcendental Argument // Ramsey‘s Legacy. – Clarendon Press, Oxford 
University Press, 2005. – P. 71–82. 

---

280 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovarlarining talab elastikligidan kelib 
chiqqan holda soliq stavkalarining qo‗llanilganda o‗zaro o‗rnini 
bosuvchi tovarlar, o‗zaro o‗rnini to‗ldiruvchi tovarlarga nisbat kamroq 
miqdorda soliqqa tortiladi va o‗z navbatida tovarlarning talabiga ta‘sir 
o‗tkazadi
312
. 
Tovarga bo‗lgan talabning o‗zgarishi natijasida soliqlar yuqoriroq 
stavkada belgilangan tovar turlarini ishlab chiqaruvchi korxonalarning 
faoliyatiga salbiy ta‘sir ko‗rsatiladi
313
. 
Soliq yukini optimallashtirish deganda - talab va taklifning 
elastikligidan kelib chiqadigan ortiqcha soliq yukini qisqartirish 
masalasini hal qilish tushuniladi. Optimal soliq stavkasi talab 
kompensatsiya 
qilingan 
talab 
elastikligi 
darajasiga 
teskari 
proporsianal
314
. 
Shuningdek, ma‘lum bir tovarlarga nisbatan soliq joriy qilinishi 
ushbu tovarlarga bo‗lgan talabni qisqartirish bilan bir qatorda o‗zaro 
o‗rnini bosuvchi tovarlarga bo‗lgan talabning ortishiga hamda o‗zaro 
bog‗liq tovarlarga bo‗lgan talabning kamayishiga olib keladi. 
Birlamchi kundalik ehtiyoj tovarlari uchun talab elastikligi juda 
past (noelastik). Aholi turmushi uchun birlamchi kundalik ehtiyoj 
tovarlari iste‘moli muhim. Shuning uchun kam daromadga ega bo‗lgan 
aholi qatlami o‗z daromadlarini asosiy qismini birlamchi kundalik 
ehtiyoj tovarlariga sarflaydi. Birlamchi kundalik ehtiyoj tovarlariga 
nisbatan bilvosita soliqlarning joriy qilinishi yoki kundalik ehtiyoj 
tovarlarini ishlab chiqaruvchilarga nisbatan bevosita soliqlarning joriy 
qilinishi, talab elastikligi past (noelastik) bo‗lganligi sababli ushbu 
312
Экономика общественного сектора: учебник для академического бакалавриата/под ред. Л.И. 
Якобсона, М.Г. Колосницыной. - 3-е изд., перераб. и доп. - М.: Издательство Юрайт, 2016. - 558 с. 
- Серия: Бакалавр. Академический курс. 
313
Sahlin N.-E. ‗HE IS NO GOOD FOR MY WORK‘: On the Philosophical Relations between Ramsey 
and Wittgenstein // Knowledge and Inquiry: Essays on Jaakko Hintikka‘s Epistemology and Philosophy 
of Science. – Rodopi, Amsterdam, 1997. – P. 61–84. 
314
Sullivan P.M. Wittgenstein on ―The Foundations of Mathematics‖ of Ramsey. – Theoria. – 1995. Vol. 
LXI, p.2. – P. 105–42. 

---

281 
tovarlar narxining o‗sishiga va bevosita soliqlarning soliq yukini ham 
ma‘lum darajada iste‘molchilar zimmasiga o‗tkazilishiga sabab 
bo‗ladi
315
. 
Shu sabab davlat tomonidan soliqlarni rejalashtirish, soliq yukini 
optimallashtirish hamda ishlab chiqaruvchilar va iste‘molchilar 
o‗rtasida mutanosib taqsimlanishini ta‘minlashda talab va taklif 
elastikligini inobatga olish maqsadga muvofiq bo‗ladi.
Ramsey narxlari va qoidasi. Tovarlarga soliq solishning shunday 
strukturasi optimal hisoblanadiki, bunda qoplanadigan (kompensatsiya) 
talab soliqqa qadar muvozanat holatga nisbatan uning har biriga bir hil 
mutanosiblikda kamayadi (agar u Pareto optimal bo‗lsa)316. 
Ramsey qoidasi davlat tomonidan belgilanadigan optimal narxlar 
strukturasiga ham tegishlidir. Misol uchun X va U – monopolar 
tomonidan ishlab chiqarilgan ikki tovarning miqdori va davlat ushbu 
tovarlar narxini nazoratga olmoqchi. Tabiiy monopol sharoitlarda davlat 
tarmoqni milliylashtirishi mumkin yoki monopol mahsulotlar narxlarini 
tartibga solishi mumkin. Ikkila holatda ishlab chiqarish hajmiga erishi 
mumkin, bunda talab narxlari eng yuqori chiqimlarga teng bo‗ladi. 
Biroq, eng yuqori chiqimlar o‗rta me‘yordan past bo‗lgan taqdirda, 
tabiiy monopoliya zarar keltiruvchi bo‗ladi. Agar davlat narxni shunday 
belgilashni ko‗zda tutsa, unda u ishlab chiqarishni soliqlar hisobidan 
subsidiyalashga majbur bo‗ladi. Bunda, sotib oluvchilarning narxlari 
o‗rta chiqimlarni qoplashi kerak bo‗lgan sotuvchilarga nisbatan past 
bo‗ladi. Shunday ekan, narxlarning optimal ahamiyati shunday bo‗lishi 
kerakki, ikkila tovarga qoplanadigan (kompensatsiya) talab soliqqa 
qadar narxlarga nisbatan bir hil mutanosiblikda qisqarishi kerak. Bunday 
315
Экономика общественного сектора: учебник для студентов вузов, обучающихся по 
направлению ―Экономика‖ и экономическим специальностям. Институт экономики РАН, МГУ 
имени М.В. Ломоносова/под ред. П.В. Савченко и др. — М.: ИНФРА-М, 2010. 
316
Psillos S. Ramsey‘s Ramsey-sentences // Cambridge and Vienna: Frank Ramsey and The Vienna 
Circle. – Springer, 2006. – P. 67–90. 

---

282 
shart-sharoitlarga javob beradigan narxlar Ramsey narxlari deb 
nomlanadi
317
. 
Bunday qoidani soliq solishga va narxlarni tartibga solishga 
qo‗llanilishi - bozor jarayoniga davlat aralashuvining turli shakllari 
yahlitligi va o‗zaro bog‗liqligiga odatiy misol bo‗la oladi.