Chinor fayzi baland

§ 
3.4. G„aznaviylar, Saljuqiylar va Xorazmshohlar davlatida 
shakllangan soliqlar tizimi 
G‗azna shahrini Xurosonning siyosiy markaziga aylanishi X asrning 
ikkinchi yarimiga to‗g‗ri keladi. G‗aznaviylar davlatining asoschisi 
Sabuqtegin bo‗lib, bu davlat uning o‗g‗li Mahmud G‗aznaviy davrida 
musulmon olamining eng kuchli davlatlaridan biriga aylandi. Uning 

---

69 
hukmronligi davrida (998-1030) Xorazm, Xuroson, Seyiston, Qobul, 
G‗azna, Shimoliy Hindiston kabi viloyatlar va makonlar g‗aznaviylar 
izmida bo‗lgan. Mahmudning o‗limidan so‗ng uning o‗rniga taxtga 
o‗g‗li Ma‘sud o‗tiradi. Binobarin, Mas‘ud davri (1030-1041) asosan 
Mahmud sa‘y-harakatlari bilan ko‗lga kiritilgan natijalarni saqlab qolish 
yulidagi urinishlar yillari bo‗ldi, desak to‗g‗ri bo‗ladi. 
G‗aznaviylar davri boshqaruv tizimi o‗zining murakkabligi bilan 
diqqatni jalb etadi. U ko‗p jihatdan somoniylar, qoraxoniylar 
zamonidagi davlat boshqaruvi, shu jumladan, soliq tizimlariga yaqin va 
o‗xshash. Chunki har qanday boshqaruv tizimi (shakli) mavjud ijtimoiy-
siyosiy, iqtisodiy va ma‘naviy-madaniy sharoitga bog‗liq bo‗ladi. 
Boshqa tomondan esa g‗aznaviylar hukmronligi ostida bo‗lgan Xuroson, 
Seyiston, Qobul, Fazna kabi viloyatlar mintaqaning ajralmas tarkibiy 
qismlari bo‗lib kelganliklarini nazarda tutsak, boshqaruvchilik 
taraqqiyotidagi o‗xshashliklar, yaqinliklar sababi ma‘lum bo‗ladi. 
Mahmud G‗aznaviy davrida (997-1030) Xorazm hukmdori 
Oltintosh viloyat xirojini o‗zida iqta haqi sifatida saqlab qolish taklifini 
bosh vazirga yuboradi. Shunda bosh vazir: ―Amir Oltintoshga ma‘lum 
bo‗lsinki, u Mahmud G‗aznaviy bo‗la olmaydi. Soliqlarni yig‗, xazinaga 
yetkaz, undan so‗ng o‗z ta‘minoting uchun so‗ra. Qul uchun shohlikda 
o‗z hukumdori bilan bir qatorda talab qo‗yish juda xavflidir!‖ deydi. 
Nizomulmulkning yozishicha, ―G‗aznaviylar iqta bermaganlar. 
Xazinadan yiliga xarajatlar uchun 4 marta mablag‗ ajratilgan. Amirlar 
soliqlarni yig‗ib xazinaga topshirganlar. Xazinadan har 3 oyda viloyatlar 
uchun mablag‗ ajratganlar. Ular esa rozi va farovon edilar‖. 
Saljuqiylar turkiy o‗g‗iz qavmidan bo‗lib, ular dastlab hozirgi 
Janubiy Qozog‗iston hududidagi yaylovlarda, Sirdaryoning o‗rta 
oqimidagi yerlarda ko‗chmanchi hayot kechirar edilar. Aslini olganda 
xuddi shu vaqtda saljuqiylar sulolasi hali shakllanmagan edi. Boshqacha 
aytganda, saljuqiylar bu etnik nom emas. X asrda Balxash ko‗lining 
janubidan to Volga daryosi etaklarigacha bo‗lgan hududda turkiy 

---

70 
xalqlardan bo‗lmish o‗g‗izlar yashardilar. Ular ko‗plab qabila va 
urug‗larga bo‗linganlar. Ana shundaylardan biri – qiniq urug‗idan 
chiqqan Saljuq ismli shaxs o‗zining fazilatlari, bilimdonligi, abjirligi va 
mardligi orqasida obro‗-e‘tibor qozonib boradi va bir qancha o‗g‗iz 
qabilalari sardori, katta qo‗shin boshlig‗i darajasiga erishadi. Tabiiy 
ravishda bunday shaxslarning borib-borib o‗z davrasi, ta‘sir doirasi 
vujudga keladi. Saljuqda ham shunday bo‗lgan. Bu esa o‗z o‗rnida 
muayyan qarama-qarshiliklarni ham vujudga keltirgan. Xullas, iqtisodiy-
siyosiy raqobat natijasida Saljuq o‗z tarafdorlari bilan yuqorida tilga 
olingan Sirdaryoning o‗rta oqimlarini tark etib, daryoning quyi oqimi 
chap qirg‗og‗ida joylashgan Jand viloyati yaqiniga kelib o‗rnashadi. Bu 
voqea taxminan X asrning o‗rtalarida sodir bo‗lgan. Shu orada ular 
islom dinini qabul qiladilar. Ular xuddi shu asrda Movarounnahrni idora 
qilayotgan somoniylar, aniqrog‗i so‗nggi somoniylarni harbiy jihatdan 
qo‗llab-quvvatlaganlarini bilamiz. Saljuqiylarning Movarounnahr 
siyosiy hayotiga faol aralashuvi ayniqsa somoniylarning qoraxoniylar 
bilan raqobati yillari kuchaydi. Bu esa saljuqiylar qaramog‗idagi o‗g‗iz 
qavmlarining 
Samarqand, 
Buxoro, 
Kesh 
viloyatlariga 
borib 
o‗rnashishlari uchun sharoit yaratdi. Ular o‗z turmush tarzlariga ko‗ra 
yaylovlar, dashtliklarda o‗rnashganliklari tabiiy. Shahar va vohalarda 
esa, avvalgidek, o‗troq turkiy aholi istiqomat qilavergan. 
Saljuqiylar davrida ayrim shartlar asosida iqtadorlar o‗z foydalari 
hisobiga renta yig‗ish huquqini oladilar. Shunday bo‗lsada muqtalar 
(iqtadorlar) o‗z foydalari huquqlarini yanada kengaytirishga harakat 
qilganlar. Nizomulmulk bu xususda shunday yozadi: ―Iqtaga ega muqta 
bilsinkim, halqqa nisbatan ularga yuklangan soliqni to‗g‗ri va qonuniy 
yo‗l bilan yig‗sinlar. Bunda halq sog‗lig‗i, mulklari, xotin-bolalari 
xavfsizligi ta‘minlansin. Ularning buyumlari va yerlari daxlsiz bo‗lsin 
va muqtalar halqqa nisbatan boshqacha yo‗llarni tutmasinlar‖. 
Mamlakatda dehqonchilik rivojlanib borib, bunga asosan sun‘iy 
sug‗orish tizimlarining kengayib, mukammallashib borishi keng yo‗l 

---

71 
ochib bergan. Chunonchi, suv to‗g‗onlarini ta‘mirlash, yangilarini 
qurish, yer osti va yer usti suv inshootlarini barpo etish, 
dehqonchilikning ilg‗or usullaridan foydalanish, sun‘iy suv havzalarini 
yaratish kabi tadbirlar o‗sha zamon dehqonchiligi taraqqiyotidagi asosiy 
omillardandir. G‗allachilik, bog‗dor-chilik, polizchilik, sabzavotchilik, 
paxtachilik, pillachilik sohalaridagi yutuqlar ham ilgarigi davrlar va 
boshqa mintaqalardan kam bo‗lgan. Chunonchi, Xorazm qovunlari, 
Jurjon (Gurgon) xurmolari, shakarqamishi, limonlari, Niso uzumlari, 
behilari, baqlajonlari, Marv bug‗doyi nafaqat mintaqada, balki undan 
tashqarida ham shuhrat qozongan edi. 
Saljuqiylar dehqonchilik va hunarmandchilik taraqqiyoti uchun 
tegishli asos yaratib beradi. Shuning uchun ham yozma manbalar, 
arxeologik izlanishlar natijalari bergan guvohliklarga nazar solinsa, 
to‗qimachilik (ip gazlama, ipak, zig‗ir tolasidan tayyorlangan matolar 
ishlab chiqarish), kulolchilik (kosa, xum, ko‗za, piyola va boshqa 
mahsulotlar ishlab chiqarish), gilamchilik, zargarlik, oynasozlik, 
temirchilik, ko‗nchilik kabi qator sohalar ham ichki, ham tashqi talab va 
ehtiyojlarni qondirish yo‗lida taraqqiy etib borgan. Savdo-sotiqning 
rivojlanishida ishlab chiqarish (dehqonchilik, hunarmandchilik) bilan bir 
qatorda ulkan iqtisodiy-savdo makonining mavjudligi ham muhim o‗rin 
tutgan. Albatta, bunday makonni yaratish oson bo‗lmagan. Shaharlarda 
bozorlar ahvolini yaxshilash, tartib o‗rnatish, karvon yo‗llari 
xavfsizligini ta‘minlash, ma‘lum masofalarda rabotlar, to‗xtash joylari 
bino etish, pul muomalasini nazorat qilish kabi qator muhim tadbirlarni 
doimo amalga oshirishga to‗g‗ri kelgan. Buning natijasida mintaqaning 
O‗rta va Yaqin Sharq, Sharqiy Yevropa, Hindiston, Xitoy kabi 
mamlakat va o‗lkalar bilan savdo aloqalari gurkirab borgan.
1087 yili Sulton Malikshoh Sharq va G‗arb yo‗nalishlararo savdoni 
yanada jonlantirish niyatida Xuroson va Iroq savdogarlarini ba‘zi bir 
savdo to‗lovlaridan ozod etgan. Savdo-sotiqda quruqlikdan tashqari 

---

72 
Kaspiy dengizi imkonlaridan ham oqilona foydalanishga intilingani 
ma‘lum.
Kaspiy dengizi orqali Turkistonga neft mahsulotlari keltirilganligini 
bilamiz. Yoki bo‗lmasa, Sirdaryo quyi oqimi o‗ng qirg‗og‗i yerlaridan 
chiqadigan mushk, oltin, kumush kabilar nafaqat tashqi bozorda, balki 
mintaqaning o‗zida ham g‗oyatda qadrlangan. Umuman olganda, 
mintaqa bozorlarida qimmatbaho mo‗yna, qorako‗l terisi, tuzlangan 
baliq, morj qoziq tishidan tortib quruq meva, nafis matolar, qimmatbaho 
toshlar, taqinchoqlargacha topish mumkin edi. 
Pul birligi o‗rnida sof oltindan zarb etilgan dinor (qizil dinor) qabul 
qilingan. Tarkibida oltindan tashqari qo‗shimcha metall aralashmasi 
bo‗lgan va mahalliy ahamiyat kasb etgan dinor ham bo‗lib, uni rukniy 
deganlar. Shuningdek, muomalada mis dirhamlar ham bo‗lib, ular 
asosan ichki bozorga mo‗ljallangan. Saljuqiylar davrida ham chek, 
akkreditiv, veksel tarzidagi naqd pulsiz muomala qilish tizimi amalda 
bo‗lganini alohida ta‘kidlash lozim. 
Tariximizning 
saljuqiylar, 
g‗aznaviylar, 
qoraxitoylar 
va 
xorazmshohlar davrida soliqlarning somoniylar hamda qoraxoniylar 
davridagi shakllangan funksiyalar tizimi ayrim sulolaviy o‗zgarishlarni 
istisno qilganda, deyarli avvalgidek davom etgan. 
Xorazmshohlar davlati markazi – Gurganj yirik savdo va madaniy 
markazga aylangan. Shuningdek, Hazorasp, Kat, Xushmusan, Darg‗on, 
Savag‗on, Mang‗ishloq, Nuzkat kabi shaharlari obod shaharlar qatoriga 
kirgan. 
Xorazm 
davlati 
qadimdan 
sun‘iy sug‗orishga asoslangan 
dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik rivojlangan hududlardan 
biri bo‗lgan. Qadimgi davrlarda bu hudud rivojlanishining asosiy 
omillardan biri Buyuk ipak yo‗lining bu hududdan o‗tganligi edi. 
Xorazmshohlar davlati davrida yirik siyosiy birlashmaning vujudga 
kelishi bilan davlatning siyosiy mavqei oshdi. Bu esa o‗z navbatida 
hunarmandchilikning, 
savdoning 
rivojlanishiga, 
shaharlarning 

---

73 
yuksalishiga zamin yaratdi. Ulkan mintaqada siyosiy yaxlitlik va 
barqarorlikka erishilishi natijasida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning 
rivojlanishida ham ijobiy o‗zgarishlar yuz berdi. Arxeologik izlanishlar, 
yozma manbalar guvohligiga ko‗ra sun‘iy sug‗orishga katta e‘tibor 
berilib, vohalar imkonidan iloji boricha keng foydalanishga harakat 
qilingan. Natijada dehqonchilikninig rivojlanishida uzilish bo‗lmagan. 
Turli hil qishloq ho‗jalik mahsulotlari yetishtirilgan. Ulardan yuqori 
hosil olingan. Shaharlarda hayot qaynab, savdo-sotiq, hunarmandchilik 
rivojlangan. Mamlakatda ishlab chiqarilgan turli xildagi gazlamalar, 
zargarlik buyumlari, kiyim-kechaklar, gilam, poyondoz, teri, jun, yog‗-
moy, sovun, qurol-aslaha, egar-jabduqlar, ho‗l va quruq meva, 
ipakchiliklar, javohirlar va boshqa ko‗plab mahsulotlar ham ichki 
bozorda, ham tashqi bozorda xaridorgir edi. Albatta, bunda tegishli 
davlat idoralarining hissasi ham katta bo‗lgan. Chunonchi, doim 
bo‗lganidek muxtasib
28
lar bozorlardagi narx-navo, mahsulotlarning 
sifati, toshu tarozining ahvolidan xabardor bo‗lishni to‗xtatmaganlar. 
Karvon yo‗llarida to‗xtash joylari, suv omborlari, havzalari qurilgan, 
katta karvonlarni qo‗riqlab borishga hatto sultonning shaxsiy 
pahlavonlari ham jalb etilgan. 
Xorazmshoh Takash o‗z farmonlaridan birida raiyatga nisbatan 
adolatli bo‗lishga, dehqonlarning manfaatini himoyaga qilishga, 
soliqlarni olish jarayonida qonunlarga to‗liq rioya etishga amr qilgan. 
Jaloliddin Xorazmshoh ham urush natijasida qiyin ahvolga tushib qolgan 
aholini soliqlardan ozod etgan. 
Xorazmshohlar davrida dehqonlarning turmush tarzi ancha yuqori 
bo‗lgan. Hukmdorlar va iqto egalari ham dehqonchilikdan yuqori hosil 
olish uchun dehqonchilikka ko‗p mablag‗ sarflab, qishloqning 
iqtisodiyotini qo‗tarishga harakat qilganlar. Takashning munshiysi – 
shaxsiy kotibi Muxammad Bag‗dodiy At-tasviri ila-tarassul (Muhim 
28
Hududda shariat qonunlariga amal qilinayotganligini va bozorlarda toshu tarozining to‗g‗riligini 
nazorat qiluvchi shaxs. 

---

74 
nomalar bitish yo‗l-yo‗riqlari) asarida o‗sha davrdagi ahvolni yozib 
qoldirgan. 
Bu davrdagi voqea-hodisalarni o‗z ko‗zi bilan ko‗rgan va to‗g‗ri 
xolis xulosalar chiqarishi mumkin bo‗lgan inson Shahobiddin An-
Nasaviy Sulton Muhammadning hukmronligini yuksak baholab shunday 
deydi: ―Uning amalga oshirgan ishlari nihoyatda ulug‗ edi, otasi unga 
Xuroson va Xorazm hukmdorligini meros qoldirdi, u bunga Iroq va 
Mozandaronni ham birlashtirdi. Shu bilan birga, qo‗l ostiga Kirmon, 
Kesh, Seyiston, G‗ur, O‗azni, Bomiyon mamlakatlarini, Hindistonning 
vodiylariga qadar maskanlarni qo‗shib oldi. Bu ishlarning hammasini 
qilichlar qindan chiqarilmasdan, hatto qinlar yelkalarga osilmasdan 
amalga oshirildi, bu mamlakatlarni ortiqcha kuchsiz, kurashsiz, 
zo‗ravonlik va vayronagarchiliksiz, faqat tahdid va qo‗rqitish bilan bosib 
oldi. U o‗z qo‗l ostiga to‗rt yuzga yaqin shaharlarni birlashtirdi. Boshqa 
birov bo‗lganda bu darajada muvaffaqiyatga erishishi qiyin kechardi, u 
esa bir og‗iz so‗z bilan qo‗l ostiga shuncha miqdordagi mulkni to‗pladi‖.
Anushteginlar davrida madrasalar barpo etish, kutubxonalar ochish, 
ularni kitoblar bilan to‗ldirish, iste‘dod egalarining boshini silash, asrab-
avaylash odati saqlanibgina qolmay, yanada rivoj topdi. Ziyo maskani 
bo‗lmish kutubxonalar faoliyatiga katta e‘tibor berilgan. Masalan, 
Buxoro viloyatidagi shaharlardan birida fuqarolar uchun, ya‘ni umumiy 
kutubxona mavjud bo‗lib, unda saqlanadigan qo‗lyozma asarlar g‗oyatda 
noyob hisoblangan. Xuddi shunday kutubxonalar o‗lkaning boshqa 
yerlarida ham, masalan, Xorazmda bo‗lgani ma‘lum. Madrasalarga 
kelsak, manbalarda yozilishicha, bunday bilim maskanlari saltanat 
markazi Xorazmdan tashqari Nishopur, Isfahon va boshqa shaharlarda 
ham qad ko‗targan. Ularda o‗qish jarayoniga juda katta mas‘uliyat bilan 
qaralganini shundan ham bilib olsa bo‗ladiki, madrasa rahbari va 
mudarrislar oliy hukmdor yo uning joylardagi noibining maxsus 
buyrug‗i bilan tayinlanganlar. Chunki har qanday jamiyat, u qanchalik 
turli imkoniyatlarga ega bo‗lmasin, agar shu imkoniyatlarni yuzaga 

---

75 
chiqarishga qodir mutaxassislar bo‗lmas ekan, ular og‗izda qolaveradi. 
Mutaxassislar esa tarbiyalanadi, parvarish etiladi. Xorazmshohlardan 
Otsiz, Takashlarning shu ma‘nodagi buyruqlarini tahlil qilarkanmiz, ular 
mazkur haqiqatni juda to‗g‗ri anglaganliklari namoyon bo‗ladi. Shuning 
uchun ham ular ta‘lim va tarbiya, fan sohalariga mutasaddilarning ilmli, 
iymonli, hurmatli, halol bo‗lishlariga katta e‘tibor bilan qaraganlar. 
Mazkur siyosat o‗z mevasini ham bergan. Bahoviddin Marvaziy, Abu 
Ali Hasan Buxoriy, Zahiriddin G‗aznaviy, Ismoil Jurjoniy, Faxriddin 
Roziy, Mahmud Zamaxshariy, Abulfath Xorazmiy, Abulqodir Jurjoniy, 
Sirojiddin Xorazmiy, Rashididdin Votvot, Sayfi Isfarangiy, Ziyo 
Xo‗jandiy, Najmiddin Kubro, Majididdin Xorazmiy kabi o‗nlab 
matematiklar, yulduzshunoslar, tabiblar, tarixchilar, shoirlar, faylasuflar, 
adiblar, tilshunoslar, mutassavvuf olimlar shular jumlasidandir.