Chinor fayzi baland

10. Somoniylar davlatida halq orasida soliq yig„uvchilar qanday 
nom bilan atalgan?
a) Mushriflar 
b) Omil 
c) Publikani 
d) Harros
 
Kopchur – yaylov va unda boqiladigan podalarga har yuz bosh 
qoramoldan bir bosh miqdorida soliq yoki podaning bir foizi. Bu soliq 
asosan ko‗chmanchi qabilalardan olingan. Sababi o‗troq holda 
yashovchi dehqonlarning katta miqdordagi podalari yo‗q edi. Soliq 
mo‗g‗ul imperiyasi tarkibida bo‗lgan mo‗g‗ullar tomonidan ham 
to‗langan. Kopchur dastlab kambag‗allar manfaati uchun mo‗ljallangan 
bo‗lib ―Yashirin afsona‖
29
da ham bu haqida ko‗rsatib o‗tilgan.
Unda aytilishicha
 
kopchur ―kambag‗allar va kambag‗allar manfaati 
uchun‖ xizmat qilib, har yuz qo‗ydan bitta qo‗y olinishi kerak
30
. Soliq 
Markaziy Osiyo, Armaniston, Gruziya, Eron, Xitoy va boshqa bosib 
olingan 
mamlakatlarning 
chorvadorlari 
shuningdek, 
mo‗g‗ullar 
davlatining ichki hududlaridagi mo‗g‗ul fuqarolari uchun ham tatbiq 
etilgan.
Tarixiy manbalarda quyidagi parcha keltiriladi. ―Mo‗g‗ullarda ilgari 
shunday urf-odat va qoidalar mavjud bo‗lganki ular har yili mo‗g‗ul 
hududining har bir joyidan kambag‗al qo‗shinlarga otlar, qo‗ylar, 
ho‗kizlar, kigizlar va boshqa narsalar ajratib turganlar‖. 
Kopchur-kambag‗allarga yordam berish uchun mo‗ljallangan 
ijtimoiy soliqning bir turi bo‗lib, uning kelib chiqishi mo‗g‗ullarning 
qadimiy odatlariga borib taqaladi. Vaqt o‗tishi bilan u ijtimoiy 
maqsadini yo‗qotdi va davlat bojiga aylandi.
29
―Сокровѐнное сказа ние монго лов‖ - eng qadimgi moʼgʼul adabiy-tarixshunoslik yodgorligi, dastlabki 
moʼgʼullar tarixi, ularning davlati va uning asoschisi Chingizxon, shuningdek, XII-XIII asrlardagi Oʼrta 
Osiyo tarixiga oid qimmatli manba. 
30
Сергей Андреэвич Козин (1879 - 1956) - sovet moʼgʼul olimi, 1943 yildan SSSR Fanlar akademiyasi 
akademigi. U ―Mo‗g‗ullarning maxfiy tarixi‖ni rus tiliga tarjima qilgani bilan mashhur. 

---

79 
Shulen – oziq-ovqat solig‗i.
 
Podadan bitta ikki yoshli qo‗chqor va 
mingta otlar podasidan bitta toy yig‗ib 
olinishi. (Soliq yig‗ish ko‗pincha 
barot tizimi, ya‘ni ―erta yig‗ish‖ 
bo‗yicha olib borilgan, bu esa 
suiste‘mollikni yanada kuchaytirgan).
1235 
yilda 
Talan-Dabe 
hududidagi Qurultoyda O‗qtoy xon amalda bo‗lgan shulen solig‗ini 
yig‗ishni soddalashtirdi. 
Soliqni soddalshtirish natijasida u mingta otlar podasidan bitta toy, 
qo‗ylar podasidan ikki yoshli qo‗chqorga qirollik taomlari uchun har 
yilgi boj sifatida o‗zgartirilgan.
31
 
Shulen faqat mo‗g‗ullardan undirilgan 
va rasmiy davlat boji bo‗lgan.
Kopchur ham shulen ham tabiiy oziq-ovqat uchun soliq sifatida 
xizmati qilib, uni asosan ko‗chmanchi aholi to‗langan. Undirilgan 
soliqlar xoqonning o‗zi va to‗rt shahzoda - meros egalari foydasiga olib 
ketilgan.
―Yashirin afsona‖ ning xitoycha matnida O‗qtoy Xonning bu ikki 
soliq to‗g‗risidagi farmoni batafsilroq bayon qilingan. Unda shunday 
deyilgan:
―Kopchur odamlarning har yili qo‗ylar podasidan faqat bitta ikki 
yoshli qo‗yni pishirish maqsadida olinsin, yuz qo‗ylar podasidan bitta 
qo‗y olinib o‗sha ulusning kambag‗allariga yordam sifatida tarqatilsin.‖
Markaziy Osiyodan tashqari Armaniston va Gruziyada kopchur 
soliqlari noyon
32
Argun tomonidan joriy qilingan
33
. 
Yig‗ilgan kopchur mo‗g‗ul qo‗shinlar orasidan ijtimoiy ahvoli qiyin 
bo‗lgan o‗rda, qo‗shinlar va otryadlarga tarqatilgan. Uluslar hukmdorlari 
31
VIII-XII
betlardagi maʼlumotlar quyidagi mualliflarning maʼlumotlari asosida shakllantirildi. Базаров 
Б. В., Ванчикова Ц. П. Экономическая система Монгольской империи // Власть. 2015. Том 23. № 6. 
С. 170-175.
32
Noyon - moʼgʼul hukmdori oʼrta asrlardan boshlab XX asrning birinchi choragigacha boʼlgan davrgacha 
shunday nomlangan. Noyon-dastlab qadimdan shakllangan moʼgʼul urugʼi sifatida talqin qilingan. 
Keyinchalik yuqori tabaqa vakillari sifatida eʼtirof etilgan. Moʼgʼullar imperiyasidagi hukmdor tabaqa. 
33
Serovbe Kerobovich Patkanyan 1860-1918 yoki 1923 - rus statistik va etnograf - Sibir tadqiqotchisi. 

---

80 
va boshqa hukmdorlar ushbu soliqni undirishdan manfaatdor edi (chunki 
armiyaga odatda ularning oilalari ham hamrohlik qilar edi).
Eronda Rashid-ad-din
34
hukmronligi davrida kopchur asl ma‘nosini 
yo‗qotdi. Ko‗chmanchilardan (shu jumladan mo‗g‗ullardan) Eronning 
o‗troq aholisidan ham olinadigan oddiy soliq turiga aylandi.
Shunday qilib turli manbalarni qiyosiy tahliliga asoslanib 
quyidagicha xulosa chiqarishimiz mumkin.
Shulsi – soliqning miqdori har bir otardan ikki yashar quy va har 
ming otdan bir biyani (qimiz uchun) tashkil etgan. 
Mamlakatdagi savdo yo‗llarida joylashgan bekat - ―yom‖ 
(jom)larning xarajatlari ham aholi zimmasiga yuklatilgan. Ularning 
miqdori shu darajada ko‗payib ketar ediki, ba‘zi hollarda har bir ―yom‖ 
uchun 20 ot-ulov, so‗yish uchun qo‗ylar, sog‗ish uchun sog‗uvchisi 
bilan biyalar, aravalar va boshqa sarf-xarajatlar yig‗ib olingan. 
Chig‗atoy ulusida oliy mansabdorlar yer solig‗i to‗lamagan. Yirik 
mulkdorlar, savdogarlar, islom peshvolari mo‗g‗ullar bilan yaqinlashib 
har xil yorliqlar olganlar va soliqdan imtiyozlarni qo‗lga kiritganlar. 
Tamg‗a – mo‗g‗ullar hukmronligi davrida O‗rta Osiyo, Eron, Oltin 
O‗rda hududlarida joriy qilingan hunarmandlar va savdogarlardan 
undirilgan va bevosita xon xazinasi uchun yig‗ilgan soliq turi. 
Ushbu soliqning joriy etilishi natijasida xazinaga katta daromad 
keltirgan. Mazkur soliq mahalliy xalq, ayniqsa, savdogarlar va 
hunarmandlar zimmasiga og‗ir yuk bo‗lib tushgan. Uni har bir soliq 
to‗lovchi o‗z daromadidan kelib chiqib, ma‘lum muddatda to‗lashi shart 
bo‗lgan. 
Chopg‗in –
 
mo‗g‗ullarning harbiy yurishlari paytida talafot ko‗rgan 
qo‗shin va boshqa kichik harbiy bo‗linmalar ehtiyojlarini qoplash 
maqsadida shahar, qishloq, ovul va boshqa aholi punktlariga talonchilik 
maqsadida qilingan yurishlar.
34
Rash d ad-Din Fazlull x ibn Аbu-lь-Xayr Аl Xamadan - Fors davlat arbobi, tabib va qomusiy olim; 
Hulaguidlar davlati vaziri. Аbaka Xon davrida davlat xizmatiga qo‗shilgan. 

---

81 
Chopg‗in paytida aholi punktlaridan aholidan so‗ramasdan hayot 
uchun zarur bo‗lgan barcha mol-mulk, yegulik, kiyim-kechak, o‗tin va 
boshqa narsalar o‗lja sifatida olib chiqib ketilgan.
―Yashirin afsona‖ ko‗ra, imperator undana solig‗ini soddalashtirish 
bo‗yicha quyidagi takliflarni bergan: ―Odamlardan ham kopchur ham 
undana undirishda soliq yukini pasaytirish maqsadida har bir mingta 
otdan bitta sut beruvchi biya va qimiz sog‗uvchini belgilash lozim.
Har bir podada (tabun)dan qimiz sog‗uvchilar tayinlanib, ma‘lum 
bir hududda sog‗ish ishlarini tashkil etish, otlarni boquvchi 
(nuntukchin)larni belgi-lash va ularni almashtirib turish tizimini joriy 
etish lozim. Ushbu soliq turi faqat mo‗g‗ullarga tatbiq etilgan. 
Shibag‗u – xon va uning yaqinlariga yozda yaylovdan yaylovga 
ko‗chish paytida beriladigan in‘om. Shibag‗u asosan oziq-ovqat tarzida 
talab qilingan. 
Mo‗g‗ulistonda soliqlarning joriy etilishi va tartibga keltirilishi 
1228 yildan 1241 yilgacha hukmronlik qilgan O‗qtoy davriga to‗g‗ri 
keladi.
1235 yildagi qurultoyda eski mo‗g‗ul soliqlaridan biri Undana 
bo‗yicha ham islohotlar o‗tkazildi.
Undana-sut 
beruvchi 
ot(biya)lardan 
qimiz 
ko‗rinishida 
undiriladigan soliq turi. 
1235 
yilda 
bo‗lib 
o‗tgan 
Qurultoyda 
O‗qtoy 
Xon 
―Bug‗doyning har o‗n tagaridan 
kambag‗allarga sarflanishi uchun bitta 
tagar berishini‖ buyurdi. 
Tagar - mo‗g‗ul tilida ―sumka, non o‗lchovi‖ degan ma‘noni 
anglatadi.

---

82 
Bu 750 funt
35
ga teng edi. Markaziy Osiyodan tashqari Arman 
manbalariga ko‗ra Armanistonda va Kavkazda tagar quyidagicha edi.
Aholini ro‗yxatga olingan har erkakdan mo‗g‗ul soliq yig‗uvchilari 
100 kg bug‗doy, 50 litr sharob, 2 kg guruch, 3 dona qop, 2 dona arqon, 1 
oq (kumush tanga), 1 o‗q, 1 dona taqa, 20 bosh qoramoldan - 1 bosh 
qoramol va 20 kumush tanga undirilgan.
Yuqorida 
aytilganlarning 
hammasini 
to‗lashga 
qodir 
bo‗lmaganlarning farzandlari o‗g‗il-qizlari tortib olingan.
Tagarning maqsadi qo‗shinlarni, imperator saroyini don va yem-
xashak bilan ta‘minlash edi. Mo‗g‗ullar hukmron bo‗lgan ba‘zi 
mamlakatlarda soliq yig‗uvchilar tagarni boshqa turdagi oziq-ovqat va 
hatto pulga ham tatbiq etilgan.
Plano Karpining so‗zlariga ko‗ra, mo‗g‗ullar zabt etilgan xalqlardan 
―qon bilan to‗lash‖ deb nomlangan harbiy xizmat amaliyotini tashkil 
etgan.
Unga ko‗ra harbiy xizmatga majburlar zarurat tug‗ilganda armiyaga 
qo‗shilib jangga safarbar etilgan, shuningdek oila a‘zolari va mulkidan 
ular o‗nta yoshdan bittasini olib(qizlar bilan ham shunday qilishadi) 
ularni o‗z vatanlariga olib ketib, qul qilib saqlaydilar. Qolganlarini o‗z 
odatlari bo‗yicha hisoblab, tarqatadilar ‖. 
Uloq – suv usti transportlari bo‗yicha majburiyat. Qishloq va shahar 
aholisining davlat va mahalliy ehtiyojlar uchun transport vositalari bilan 
ta‘minlash majburiyati. Amaldorlar, mahbuslar va davlat idoralarini 
tashish uchun aravalar berilishi, yuk (qurilish materiallari, oziq-ovqat, 
shu jumladan tuz, tovarlar va boshqa)larni tashish uchun undirilgan. 
Mo‗g‗ul hukmronligi davrida monastirlar, cherkovlar, diniy 
konfessiyalar har qanday soliqdan ozod qilingan. 
35
1 funt hozirda 0,453592 kg 

---

83 
Yuqoridagilarni xulosa qilib shuni ta‘kidlash kerakki, mo‗g‗ul 
davlatchiligi va imperiyasida turli davrlarda ma‘muriy va iqtisodiy 
faoliyatni olib yo‗nalishlari turlicha bo‗lgan. Dastlabki davrlarda soliq 
tizimini yagona birlashtirish istagi bilan bo‗sa, boshqa davrlarda esa 
Mo‗g‗ullar siyosiy hukmronligi doirasiga kiritilgan turli xalqlar va 
davlatlarning iqtisodiy tuzilmalari va an‘analarining o‗ziga xos 
xususiyatlarini inobatga olib ma‘muriy va iqtisodiy faoliyatni olib borish 
yo‗nalishlari belgilangan.
Mo‗g‗ullar uchun an‘anaviy bo‗lgan bir qator to‗lovlar asta-sekin 
davlat soliqlariga aylanib, butun imperiya bo‗ylab tarqaldi. Ulardan 
ba‘zilari armiyani oziq-ovqat va pul bilan ta‘minlash uchun mahalliy 
aholining zimmasiga tushdi. Soliqlarning 
amalda qo‗llanilishi imperiyaning turli 
hududlarida ularning xususiyatlaridan kelib 
chiqib turlicha bo‗lgan.