Chinor fayzi baland

“yaksara”
ham mavjud edi. Bunda har bir juft ot yoki ho‗kiz hisobidan 
77
Oʼzbekiston SSR tarixi. T. Oʼzbekiston Fanlar Аkademiyasi. 1957 y. 4 tomli. 1 tom. 2-kitob. 42 bb. 
78
Oʼzbekiston SSR tarixi. T. Oʼzbekiston Fanlar Аkademiyasi. 1957 y. 4 tomli. 1 tom. 2 kitob. 42-43 bb. 

---

145 
bir botmon chamasida bug‗doy undirib olingan. Kimda bir bosh ish 
hayvoni bo‗lsa, u ―nimsara‖ - yarim botmon bug‗doy berishi kerak edi. 
Suv tegirmonlari va objuvozlarning egalaridan ham ma‘lum 
miqdorda pul yoki natural yig‗imlar undirib olingan. 
Buxoro amirligida moliya ishlariga umumiy rahbarlik qilish va 
nazorat qilib turish qushbegiga topshirilgan bo‗lib, u xiroj, zakot va 
boshqa umumdavlat soliqlaridan tushgan mablag‗lar to‗planishini 
kuzatib borgan.
O‗lpon yig‗ish va davlat xazinasiga kelib tushgan soliqlarni nazorat 
qilish bilan devonbegi (moliya vaziri) shug‗ullangan. U soliq daftari, 
ya‘ni – o‗lponlar ro‗yxatlarini tuzgan, unga daftardor
79
yordam bergan. 
Natura tarzida to‗langan soliqlar, ya‘ni narsalar, buyumlar ham xon 
yoki amir xazinasiga kelib tushgan, uni nazorat kilishni arbob
80
boshqargan. Ayrim hollarda arbob xiroj yig‗ish bilan ham 
shug‗ullangan, bundan tashqari, elchilarni ovqat bilan ta‘minlagan, 
sug‗orish ishlarini nazorat qilgan. 
Moliya amaldorlari devonbegi rahbarligida xon saroyining moliya 
hisoboti va moddiy qismi bilan shug‗ullanganlar. 
Buxoro davlatida mulkchilikning asosini yer-suv tashkil etgan va 
yer-suv mulkchiligining uch shakli mavjud bo‗lgan: 
1) davlat yerlari (bu amlok yerlar deb ham atalgan); 
2) mulk yerlari (xususiy); 
3) vaqf yerlar. 
Amir Shoxmurod hukmronligidan boshlab vaqf yerlarining miqdori 
birmuncha ko‗paydi. Albatta bu hol xazinaga tushadigan daromadga 
ta‘sir etmay qolmadi. Shuning uchun amir Nasrullo (1826-1860) yarg‗u 
usuli, ya‘ni vaqf yerlarini musodara qilishni joriy etadi. 
79
Daftardor bu, xon yoki amirning kirim-chiqimlari hamda xazinaga kelib tushuvchi soliqlarni hisoblab 
borgan amaldor hisoblangan. Baʼzi joylarda daftardor xon huzurida oʼtkazilgan marosimlarga va boshqa 
tadbirlarga sarflangan mablagʼlarni yozib borgan. 
80
Bunday lavozim egasi baʼzi joylarda soliq yigʼish bilan ham shugʼullangan, shu bilan birga xon 
xazinasiga kelib tushayotgan narsalarni nazorat qilgan.

---

146 
Tokzor, mevali daraxtzorlardan tanobona olingan. 1807 yili amir 
Haydarning bir yorlig‗ida har tanob yerdan bir tillodan tanobona olinishi 
zarurligi ko‗rsatilgan. Agar ekinzor egasi tanobona to‗lashdan bosh 
tortsa, hosilning uchdan bir qismi 
mol 
(xiroj) 
tariqasida 
olingan. 
Ba‘zida xiroj, hosilning yarmini 
tashkil etgan. 
Shoxmurod zamonida har bir 
ziroatchidan qo‗sh puli (xar qo‗sh 
(48—50 tanob) yerdan 40 tiyin) 
olingan. 
Shoxmurod (1785-1800) Buxoro 
aholisini 
oliq-soliqlardan 
ko‗p 
paytlar ozod qilishga harakat qildi. Bu esa savdo-sotiq, hunarmandchilik 
va madaniy hayotning jonlanishiga olib keladi. 
Kanallar, inshootlar, qal‘a, ko‗priklar, yo‗llar ta‘miri hashar yo‗li 
bilan amalga oshirilgan. Boshida hasharchilar oziq-ovqat bilan 
ta‘minlangan. XVIII asrdan boshlab hasharga keluvchilar oziq-ovqati, 
ish asboblari, ot-aravasi bilan kelishi lozim bo‗lgan. 
Olimlar, qozilar, sipohiylar va navkarlar xiroj hamda tanobona 
to‗lashdan ozod etilganlar. 
Amir Shoxmurod vafotidan so‗ng Buxoro taxtiga amir Xaydar 
(1800-1826) chiqib, otasining butun ezgu ishlarini unutib, yana turli 
soliqlar joriy eta boshlaydi. Tarixchi Muxammad Yoqubning so‗zlariga 
qaraganda, amir Haydar soliqlarni otasi davridagiga nisbatan ikki 
barobarga ko‗paytirdi. 
Amir Xaydar ko‗prok tanxo yerlarni navkarlarga berishga hamda 
navkar va sarbozlarni ko‗paytirishga, mamlakatni faqat ular orqali 
saqlashga harakat qilgan. Tarixchi olim Muxammad Vafoiy 

---

147 
Karmanagiy
81
―Tuxfayi xoniy‖ deb nomlangan mashhur asarida turli xil 
amaldorlarga beriladigan tanxoning miqdorini quyidagicha yozadi: 
―Baxodir (kichik amaldagi navkar) larga 18 dan 23 tanobgacha, 
mirzaboshiga 25 dan 35 gacha, qorovulbegiga 47 tanob va hokazo 
amaldorlarga tanxo yerlari berilgan. Eng katta amaldorlar, masalan, 
parvonachi, dodxoh kabilarga bir qishloqning 100 tanobgacha yerlari 
tanxo kilib berilgan‖. Demak, tanxo amallarning past yoki yuksakligiga 
qarab berilgan
82
.
TANXO 
– 
xonliklar hukmronligi davrida davlat hukmdorlari 
tomonidan davlat oldidagi xizmatlari uchun alohida toifadagi harbiy 
boshliqlarga in‘om etilgan yer. Tanxo egasi tanxodor yoki tanxochi deb 
atalgan. Ba‘zi adabiyotlarda tanxo mol-mulk, pul, buyum tariqasida ham 
berilganligi qayd etiladi, u shartli yoki vaqtinchalik ham berilgan
83
.
Tanxo
 – 
otadan bolasiga meros sifatida amlok yerlaridan (davlat yerlari) 
berilgan. Bu amlok yerlarni dehqonlar ishlab, chiqqan hosilning ma‘lum 
miqdorini tanxo oluvchilarga tumanlardagi amlokdor va uning odamlari 
tomonidan belgilab berilgan. Shunday qilib, ayrim amaldorlarning 
o‗g‗illari yoki yaqin qarin-doshlari, amaldor bo‗lmasa tanxo yerlari 
ulardan olinib, shu amalga tayinlangan kishilarga berilgan. Chunki 
amaldorlarning ko‗pchiligi davlatdan hech qanday maosh olmas edilar. 
Demak, tanxoning vaqtincha xizmati uchun beriladigan tanxodorlar 
olgan yerlarini birovga tortiq qila olmas, sota olmas, hatto meros qilib 
qoldira olmas edi. 
Amir Xaydar davrida ba‘zi amaldorlar davlatdan katta yer olganlar. 
ular bu yerlarni shartli in‘omlar sifatida emas, balki soliqdardan ozod 
81
Tarixchi olim. Muxammad Raximxon mangʼitning (1167/1753-1171/1758) devon boshligʼi. Xoji 
Ismatulloh Аbdulloh. Markaziy Osiyoda islom madaniyati. Qisqachi maʼlumotnoma. Toshkent. 
―ShАRQ‖ Nashriyot-matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi bosh taxririyati. 2005 y. 150 bet.
82
Muxammad Raximxon mangʼitning buyrugʼi bilan yozilgan. Bu asar ―Tarixi Raximxoniy‖ (Raximxon 
tarixi) nomi bilan xam yuritiladi. Kitob ikki kismdan iborat. Аsarning xar ikki kismida 60 yil ichida 
Movarounnaxr, ayniqsa Buxoroda boʼlib oʼtgan tarixiy voqealar aks ettirilgan. Kitobda yuz, yetti, baxrin, 
qipchoq va boshqa oʼzbek urugʼlari xaqidagi muhim maʼlumotlar bor.
83
Oblomurodov N., Tolipov F.. Oʼzbekistonda soliklar tarixi. T.: Iqtisod-Moliya‖, 2009. – 97 bet. 

---

148 
qilingan holda shaxsiy mulk sifatida olganlar. XVIII asrning ikkinchi 
yarmi XIX asr o‗rtalarida yerlar tanxo sifatida in‘om etilmagan. 
XIX asrning 50-yillaridan boshlab Rossiya O‗rta Osiyoni bosib ola 
boshladi. Buxoroning ma‘lum qismini bosib olgach, amir juda og‗ir 
shartnomani qabul qiladi. Rossiya bilan urush paytida amir Muzaffar 
aminona (―sodiq fuqarolik‖) deb nomlangan maxsus soliqni joriy etdi, u 
badavlat shaharliklar mol-mulki va tovarlar qiymatidan 1,5%ni tashkil 
etgan.
Vaqt o‗tishi bilan u doimiy soliqqa aylandi va amirlik tugatilguncha 
(1920 yilgacha) hukm surdi, ba‘zan hatto maxsus soliq yig‗uvchilarga 
bu soliqni oldindan undirish huquqi ham berilgan. 
Tovarlarni daryodan olib o‗tganlik uchun (suv puli), bozordagi joy 
uchun (puli taxtajoy) kabi soliqlar ham mavjud bo‗lgan.
Buxoro amirligida moliya, asosan mol-mulk solig‗i bilan qushbegi 
poyon shug‗ullangan. U ark etagida yashagani, mahkamasi shu yerda 
bo‗lgani bois ―quyi qushbegi‖ deb atalgan.
Davlatdagi barcha zakot yig‗uvchilarning boshlig‗i singari uni ham 
zakotchi kalon (oliy zakot yig‗uvchi) deb atashgan. 
Buxoro amirligida juda ko‗p soliqlar va urush vaqtlari qoracherik 
olinar edi. 
Qora cherik – Buxoro amirligida untazam qo‗shin bilan barobar 
urush yoki tinchlik chog‗ida xizmatda bo‗lgan nomuntazam lashkar. 
Ehtiyoj bo‗lmagan kezlarda Qora cherik uylariga tarqalib ketgan. Qora 
cherikni to‗plash uchun hukmdor (amir) farmoni chiqqan va u 
bozorlarda jarchilar tomonidan e‘lon qilingan.
Har bir qishloq, shahar, viloyatdan yig‗iladigan Qora cherik miqdori 
ilgaridan aniq bo‗lganligi bois, amir buyrug‗iga binoan nomuntazam 
lashkar yetkazib berishda muammolar tug‗ilmagan. Muntazam qo‗shin 
otlar bilan ta‘minlangan bir paytda, Qora cherik, shaxsiy ulovi bilan 
harbiy harakatlarda ishtirok etishi majburiy hisoblangan. Qal‘a, 
qo‗rg‗onlarni muhofaza qilishda muntazam xizmatdagi askarlar soni 

---

149 
kamlik qilsa, Qora cherikdan foydalanilgan. Ba‘zan yurishda 
qatnashayotgan qo‗shinning deyarli yarmini Qora cherik tashkil etgan
84
. 
Qoracherik