Chinor fayzi baland

 
4. Favqulotda holatlarda aholi jon boshiga olinadigan zahira 
solig„i to„g„ri berilgan javobni belgilang.
a)
Harbiy solig‗i
b) O‗tov solig‗i 
s) Zemstvo solig‗i
d) Mol-mulk solig‗i
5. Volostlar bo„yicha yig„iladigan mahalliy solig„i to„g„ri 
berilgan javobni belgilang. 
a)
Harbiy solig‗i
b) O‗tov solig‗i 
s) Zemstvo solig‗i
d) Mol-mulk solig‗i

---

173 
6. Ko„chirish siyosati xarajatlarini qoplash uchun mahalliy 
aholi jonboshidan yig„iladigan solig„i to„g„ri berilgan javobni 
belgilang. 
a)
Harbiy solig‗i
b) O‗tov solig‗i 
s) Zemstvo solig‗i
d) Evakuatsiya solig‗i
7. Musodara qilingan mulkdan mahalliy hokimiyat xarajati 
uchun olinadigan solig„i to„g„ri berilgan javobni belgilang. 
a)
Konfiskatsiya solig‗i
b) Harbiy solig‗i
s) O‗tov solig‗i 
d) Zemstvo solig‗i
8. Turkiston general-gubernatorligida soliqlarning birdaniga 
o„sib ketishi quyidagi qaysi yilga to„g„ri kelgan? 
a)
1869 yil 
b) 1883 yil 
s) 1886 yil 
d) 1892 yil 
9. 1887-yil qaysi viloyatda yer-soliq komissiyalari va 
bo„linmalari tashkil qilingan? 
a)
Sirdaryo 
b) Farg‗ona 
s) Samarqand 
d) Yettisuv 
10. 1892-yil qaysi viloyatda yer-soliq komissiyalari va 
bo„linmalari tashkil qilingan? 
a)
Sirdaryo 
b) Farg‗ona 
s) Samarqand 
d) Yettisuv 

---

174 
 
8-BOB. SOVET DАVLАTINING SOLIQ SIYOSАTI
§ 8.1. Sovet davlatida soliqlarning turlari 
Dunyo tarixi tajribasidan maʼlumki, soliqlar qadimdan jamiyat 
hayotining ajralmas qismi bo‗lib, turli ko‗rinishda, zamon va makonda 
o‗ziga xos xususiyat kasb etib, turi, miqdori, hajmi jahatidan doimiy 
ravishda o‗zgarib turgan. Bu jarayonda soliqlarning ilmiy nazariyalari 
ko‗plab davlatlar iqtisodini ko‗tarilishi va rivojlanishiga munosib hissa 
qo‗shdi. Natijada dunyoning deyarli barcha davlatlarida soliq siyosatida 
o‗zgarishlar sodir bo‗ldi. Biroq baʼzi davlatlarda o‗zgarishlar amaldagi 
soliq undirilish tizimining asoslariga dahl qilmagan bo‗lsa, boshqa 
davlatlarda jamiyat taraqqiyotining amalda o‗zgargan iqtisodiy, ijtimoiy 
va siyosiy shartlari bilan soliq munosabatlari o‗rtasida yuzaga kelgan 
nomutanosiblik sababli soliq siyosatining printsipial asoslari qayta 
ko‗rib chiqildi. Jumladan, XX asrda sotsialistik davlatlarning barchasida, 
Sharqiy Germaniyada ham daromad soligʼi stavkalari kamaytirildi, 
baʼzilari bekor qilindi, ayrim davlatlarda esa xususiy tadbirkorlik 
faoliyatini ragʼbatlantirish va xorij kapitallarini jalb qilish bo‗yicha soliq 
imtiyozlari kiritildi. Biroq imtiyozli soliq undirish tizimi chinakam 
kapitallar kiritilishini to‗liq ragʼbatlantira olmadi.
Shu o‗rinda taʼkidlash lozimki, soliq siyosatidagi o‗zgarishlar 
maʼlum maʼnoda davlatning iqtisodiyoti, siyosati va mafkurasida sodir 
bo‗lgan tanaffuslarda aks etadi. Shuningdek, soliqlar iqtisod 
rivojlanganligi, davlatning mustahkamligi, davlat funktsiyalarining 
kenglik doirasi, iqtisod rivojiga taʼsirlarning kuchaytirilishiga ko‗ra 
shakllandi va takomillashib bordi
109
. Tabiiyki, soliqlarning roli va 
ahamiyati borasida bu turdagi nazariy asoslanishlar bir necha yillar va 
hatto asrlar o‗tishi bilan iqtisodiy munosabatlar murakkablashuvi va 
109
Налоги и налогообложение. Учебник. – Курск: Региональный финансово-экономический 
институт, 2010. – С.53.

---

175 
shunga bog‗liq holda davlatning muvofiqlashtiruv rolining kuchayishi 
ta‘sirida birmuncha o‗zgardi. Buning natijasida soliq solishning yangi 
ilmiy nazariyalari paydo bo‗ldi.
SSSRda soliq siyosati ikki maqsadni: moliyaviy – urushlar 
natijasida barbod bo‗lgan iqtisodni ko‗tarish uchun moliyaviy bazani 
shakllantirish hamda kuchli bozor munosabatlariga asoslangan 
davlatlarning shahar va qishloqlarida o‗sha davlatlar moddiy 
pozitsiyasini kuchsizlantirish, soliq solishning maksimal og‗irligini 
aholining o‗ziga to‗q qatlamiga yuklash, parallel ravishda proletariat, 
kambag‗al dehqonlar, yollanib ishlovchilar uchun soliq yuklamalarini 
minimallashtirish vazifalarini bajarishi lozim edi. O‗z navbatida, bunday 
holat XX asrning 20 yillarida bolsheviklar hukumati tuzilgan hududlarda 
ko‗zga yaqqol tashlandi.
Joylarda sovet hokimiyati o‗rnatilib, uning mustahkamlanishi 
jarayonida boshlangan yangi iqtisodiy siyosat (NEP) davrida (asosan 
1921-1924-yillarda) avval bekor qilingan soliq tizimiga qaytish zarurati 
paydo bo‗ldi. V.Lenin tomonidan ishlab chiqilgan yangi iqtisodiy 
siyosatni (NEP) joriy etish bilan sovet davlatining soliq tizimi ham 
ishlab chiqildi. Biroq bu jarayonda, mamlakatdagi mutlaqo yangi 
ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar, sanoatning deyarli to‗liq milliylashtirilishi, 
urushlar natijasidagi iqtisodiy tanazzullik, aholining sinfiy tarkibidagi 
o‗zgarish va boshqa omillar ham hisobga olinishi kerak edi. Bundan 
tashqari, urushdan keyin mamlakat iqtisodiyotini tiklash jarayonida 
muhim rol o‗ynagan xususiy sektorga ortiqcha soliq solinishiga yo‗l 
qo‗ymaslik kerak edi. Natijada soliqlar yordamida yangi iqtisodiy 
siyosat yillari byudjet tanqisligi va pul chiqarish qisman bo‗lsada 
kamaydi
110
.
Yangi iqtisodiy siyosat davrida soliq va yig‗imlar quyidagicha 
bo‗ldi: davlat daromadlarining asosiy manbasi bo‗lgan – to‗g‗ri soliqlar, 
hunarmandchilik solig‗i (1928 yilda jami soliq tushumlarning ⅓ qismi 
110
Ушак Н.В. Теория и история налогообложения. Учеб пособ. / Н.В.Ушак. – Москва: Кнорус, 
2009. – С.231. 

---

176 
hunarmandchilik solig‗iga to‗g‗ri kelgan), qishloq xo‗jaligidagi asosiy 
soliq shakli hisoblangan – pul ko‗rinishidagi uy solig‗i (1923-yil qishloq 
xo‗jaligi solig‗i joriy qilinishi bilan mazkur soliq bekor qilingan), 
fuqarolar urushi davrida oziq-ovqat tizimi o‗rnini bosgan, qishloq 
aholisidan olingan yagona natural soliq, mulk – daromad solig‗i, 
jismoniy va yuridik shaxslarning daromadi va mulkidan olingan to‗g‗ri 
soliq, ochlarga yordam berish, epidemiyalarga qarshi kurashish va davlat 
ta‘minoti qaramog‗idagi bolalarning hayotini yaxshilash maqsadida 
qo‗shimcha moliyaviy mablag‗larni safarbar qilish uchun bir martalik 
umumfuqarolar solig‗i, harbiy soliq – Qizil Armiya chaqirig‗iga 
kirmaydigan 21 yoshdan 40 yoshgacha bo‗lgan erkaklardan undirilgan 
soliq, kvartira solig‗i – shahardagi savdo va sanaot tashkilotlari, 
qurilishlar egalaridan hamda shahar tashqarisidagi ijaraga beriladigan 
binolardan olingan soliq, spekulyativ narxlarni qo‗llash natijasida qo‗lga 
kiritilgan xususiy kapital elementlarining daromadini tortib olish uchun 
joriy qilingan soliq, meros va hadya tariqasida o‗tadigan mulk uchun 
soliq, (bu soliq mulkning narxidan kelib chiqib 1%-90% o‗rtasida 
belgilangan), quloq xo‗jaliklardan undiriladigan individual qishloq 
xo‗jaligi solig‗i
111
(bu soliqqa qishloq xo‗jaligining barcha turdagi 
manbalari hamda qishloq xo‗jaligiga tegishli bo‗lmagan daromadlar 
tortilgan).
Yangi iqtisodiy siyosat davrida egri soliqlar iste‘mol tovarlariga 
aksiz tartibida to‗langan va ular davlatning barcha daromadlarining 11-
20 foizini tashkil qilgan. Egri soliqlarga vino, gugurt, tamaki 
mahsulotlari, gilza, spirt, asal, tuz, shakar, qahva, kovushlar uchun 
ishlab chiqaruvchi –korxonalardan undiriladigan aksizlar, kinofilmlar 
namoyishi uchun soliq kinoseanslarga sotilgan chiptalar savdosidan 
tushgan umumiy yig‗imlari kirgan
112
. 
111
Толкушкин А.В. История налогов в России. Учеб пособ. – М.: Юристь, 2001. – C. 209. 
112
Черник Д.Г., Починок А.П., Морозов В.П. Основы налоговой системы: учеб. для вузов / Д. Г. 
Черник, Починок А. П., Морозов В. П. – Москва: ЮНИТИ-ДАНА, 2000. – С. 84. 

---

177 
To‗lov va yig‗imlarga: patent to‗lovi berilayotgan patentga munosib 
ravishda kashfiyotdan foydalanish to‗liq huquqiga ega bo‗lish uchun 
to‗lov, turli xildagi sud hujjatlari uchun to‗lov, patent yig‗imi – savdo va 
sanoat tashkilotlaridan, shuningdek hunarmandchilik mashg‗ulotidan 
daromad ko‗radigan fuqarolardan olinadigan hunarmandchilik solig‗i, 
ro‗yxatdan o‗tish uchun yig‗im hujjatlarni qayd etish uchun to‗lov, 
tashkilotlarga taqdim etiladigan hujjat va nusxalar uchun to‗lov, shtamp 
yig‗imi alohida shaxslar va tashkilotlardan fuqarolik – huquqiy 
bitimlarni imzolash va hujjat taqdim etishdagi to‗lovlar
113
, – kirgan.
1925-1927-yillarda yangi iqtisodiy siyosatga chek qo‗yilib, 
xo‗jalikni industrlashtirish davri tomon yo‗l tutildi. Bu jarayon ittifoq 
qishloq xo‗jaligi hisobidan o‗tkazilgan bo‗lib, ―1923-1924-yillarda 
qishloq xo‗jaligidan 280 mln. rubl, 1924-1925-yillarda 346 mln rubl, 
1926-1927 yilarda 400 mln. rublga yaqin soliq olindi. Bu esa dehqon 
xo‗jaliklarining iqtisodiy quvvati pasayishiga sabab bo‗lib, 1928-1929 
yillarda soliqlar summasining me‘yoridagi ko‗rsatkichlardan 11 foiz 
kam bo‗lishiga olib keldi‖
114
. 
Sovet hukumatining 1928-yil 21-apreldagi ―Yagona qishloq xo‗jalik 
soliqlari yangi asoslari to‗g‗risida‖gi va 1929-yil 8-fevraldagi ―Yagona 
qishloq xo‗jalik solig‗i va o‗rtahol dehqonlar soliqlarini yengillashtirish 
to‗g‗risida‖gi qonunlari qishloqda xususiy mulkchilikni tugatib, davlatga 
qaram bo‗lgan kolxoz-kooperativ xo‗jaliklari tuzishga qaratilgan 
siyosatning boshlanishiga asos bo‗ldi. Qishloq xo‗jaligida yerning 
haqiqiy egasi bo‗lgan yakka tartibdagi dehqon xo‗jaliklarini tugatish esa 
soliq vositalari orqali amalga oshirila boshlandi. Masalan, 1929 yilda 
butun xo‗jaliklarning 35 foizini tashkil etgan kambag‗al xo‗jaliklari 
soliqlardan to‗la ozod etilgani holda 4 foizni tashkil etgan boy quloq 
xo‗jaliklari butun soliq yig‗imining 45 foizini to‗ladilar. Bu davrda boy 
quloq xo‗jaliklari daromadlaridan 70 foizgacha soliq to‗lagan bo‗lsalar, 
113
Tolkushkin А. V. Istoriya nalogov v Rossii: ucheb. posobie / А. V Tolkushkin. – Moskva: Yuristʼ, 
2001. – S . 216-218 betlar. 
114
Joʼraev Sh., Boboev S. Mahalliy soliqlar tarixi. – Buxoro, 2004. - 46 bet. 

---

178 
―Yakka xo‗jaliklar solig‗i‖ qonuniga binoan ular 100 foizli daromaddan 
200 foiz soliq to‗laydigan bo‗ldilar
115
.
Soliq islohotlarining navbatdagi bosqichi 1930-1932-yillarga to‗g‗ri 
keladi. Bu byudjetga to‗lanadigan to‗lovlarning ko‗payishiga barham 
berdi. Ijtimoiylashtirilgan sektorda ilgari mavjud bo‗lgan 60 dan ortiq 
soliq va to‗lov bekor qilinib
116
, 6 ta majburiy soliq va to‗lov, jumladan, 
iqtisodiyotning umumiy sektoridagi korxonalardan keladigan soliq, 
davlat tashkilotlaridan keladigan soliq, jamoatchilik tashkilotlaridan 
keladigan soliq, yagona davlat boji, xususiy ishlab chiqarishdan 
keladigan soliq hamda aholi daromad solig‗idan – iborat qilib belgilandi.
1930-yil 
2-sentyabrdagi 
soliq 
islohotining 
muhim 
jihati 
ijtimoiylashtirilgan va xususiy sektorlarni soliqqa tortish tizimi 
o‗rtasidagi farq bo‗lib, u ilgari davlat birlashmasining solig‗i va xususiy 
korxonalar va baliqchilik xo‗jaliklaridan olinadigan tijorat soliqlarini 
ajratishda aniq namoyon bo‗ldi. Shuningdek, o‗ziga to‗q xo‗jaliklarni 
natura yo‗lida soliqqa tortish holalatlari juda ko‗payib, hatto soliq 
to‗lashdan ―bosh‖ tortgan mahalliy aholini surgun qilish darajasigacha 
borildi. Masalan, Surxondaryo viloyati Denov qishlog‗ida yashagan 
Raximov Karim 1928-yilda quloq qilingan bo‗lib, u aholi mehnatidan 
yollanma ishchi kuchi sifatida shartnomasiz foydalangani uchun 111 
rubl 50 kop. qishloq xo‗jaligi solig‗iga, 366 rubl 12 kop. suv yig‗imi 
solig‗iga, 557 rubl o‗zini-o‗zi soliqqa tortishga, 1113 rubl 50 kop. bir 
martalik to‗lovga tortilgan. Inqilobiy tribunal uni soliqni umuman 
to‗lamaganligi va shartnomasiz kambag‗al aholini ishlatgani uchun 
aybdor deb topgan edi
117
.
Surxondaryo viloyati Denov qishlog‗ida yashagan Baratov Alim esa 
1930 yilda quloq qilingan edi. Sovet hukumati uni aholi mehnatidan 
yollanma ishchi kuchi sifatida shartnomasiz foydalangani uchun 935 
rubl qishloq xo‗jaligi solig‗iga, 84 rubl suv yig‗imi solig‗iga, 468 rubl 
115
Joʼraev Sh., Boboev S. Mahalliy soliqlar tarixi. BuxDU. Buxoro. 2004. – 46-47- betlar. 
116
Черник Д.Г., Шмелев Ю.Д. Теория ва история налогообложения. Учебник. – М.: Юрайт, 2016. – 
С.139.
117
OʼzMА, R-1714-fond, 5-roʼyxat, 609-yigʼmajild, 3-varaq. 

---

179 
o‗zini-o‗zi soliqqa tortishga, 965 rubl bir martalik to‗lovga tortgan, 
biroq, belgilangan soliq A.Baratov tomonidan to‗lanmagan. Sovet 
hokimiyatining belgilagan tartib-qoidalarga amal qilmaganlar qatori 
A.Baratov ham quloq qilinib, sovet hukumati tomonidan jazoga 
tortilgan. A.Baratov haqidagi hujjatlarda yozilishicha, u poyafzal 
savdosida dallollik qilgan hamda qo‗y savdosi bilan shug‗ullangan. 
1929-1930 yillarda Tuman moliya hisob bo‗limi tomonidan Alim 
Baratovning boqib turgan 145 ta qo‗yi ro‗yxatga olingan va sovet 
hukumati tomonidan tashkil etilgan kambag‗allar komiteti yig‗ini 
tomonidan ham tasdiqlangan. Surxondaryo viloyati Denov tumani 
moliya bo‗limi bilan tuzilgan shartnomaga ko‗ra A.Baratov qorako‗l 
teridan 98 ta, bahorgi yungdan 124,9 kg, kuzgi yungdan 105,8 kg jun 
davlat topshirishi belgilangan. Biroq, bu shartnoma to‗liq bajarilmay, u 
davlatga 61 ta qorako‗l teri, 125 kg. bahorgi yung, 107 kg. kuzgi yung 
topshirgan.
1930-1931-yillarga kelib Surxondaryo viloyati Denov tumani 
moliya bo‗limi tomonidan A. Baratovning boqib turgan 161 ta qo‗yi 
ham ro‗yxatga olingan va bu ham kambag‗allar komiteti yig‗ini 
tomonidan tasdiqlangan. A.Baratov ishi bo‗yicha tahlangan hujjatlarda 
yozilishicha, u 1929-1931 yillarda 200 boshga yaqin qorako‗l qo‗ylari 
va mol-mulkini davlatdan yashirgan. U davlatdan yashirgan holda bu 
qo‗ylarni cho‗lga berkitib, doimiy ravishda qo‗ylarini sotish bilan 
shug‗ullangan. Shuningdek 60 bosh qo‗yni ―Beshkak‖ mahallasida 
yashovchi kuyoviga berganlikda ayblangan. Shu sababli 1930-yilda 
A.Baratov sovet hukumati tomonidan quloq qilingan edi
118
.
Ikkinchi jahon urushining boshlanishi bilan davlat qo‗shimcha 
mablag‗larga yanada ko‗proq ehtiyoj seza boshladi. Sababi urush yillari 
mamlakat davlat byudjeti va moliya sohasida ulkan qiyinchiliklar 
yuzaga kelgan edi. Bir qator muhim sanoat rayonlarini vaqtincha 
qo‗ldan boy berish hisobiga katta hududlarda xo‗jalik faoliyati qisqardi 
118
OʼzMА, R-1714-fond, 5-roʼyxat, 609-yigʼmajild, 3-varaq 

---

180 
yoki butunlay to‗xtadi. Bu o‗z navbatida, davlat daromadlarining hajmi 
va tarkibida o‗z aksini topdi. Aynlanma soliq va foydadan ajratmalar 
hisobidan tushadigan daromadlar keskin ravishda qisqardi. Aylanma 
soliq tushumlari 1940 yilda 105,9 mlrd. rublni tashkil etgan bo‗lsa, 
1942-yilda 66,4 mlrd. rublga teng bo‗ldi. Foydadan ajratmalar esa 21,7 
mlrd. rubldan 15.3 mlrd. rublga qisqardi. Keyinchalik, ishlab chiqarish 
tiklangani va rivojlangani sari davlat byudjetining xalq xo‗jaligidan 
oladigan daromadlari asta – sekin ko‗payib bordi
119
.
Davlat byudjeti mamlakatning kirim va chiqimining asosiy 
ko‗rsatkichi bo‗lishi bilan birga mablag‗larni qayta taqsimlovchi ulkan 
moliyaviy mexanizm bo‗lib, sovet davlatida davlat byudjeti quyidagi 
pog‗onalardan iborat bo‗ldi: Birinchi pog‗ona – ittifoq byudjeti, ikkinchi 
pog‗ona – ittifoqdosh respublikalar byudjeti, uchinchi pog‗ona – 
mahalliy byudjetlar. Ushbu tizimda daromadlar quyidan yuqoriga, 
taqsimot esa yuqoridan quyiga qarab amalga oshirildi
120
. Urush yillari 
davlat byudjetidagi holat soliqlarni oshirish, to‗lovlarni undirish 
ehtiyojlarini keltirib chiqardi. Masalan, mahalliy byudjetlar soliq va 
daromadlardan ma‘lum qismini o‗zlariga olib qolib, qolganini 
respublikalar byudjetiga o‗tkazganlar. 1942 yili bu jarayonlar 
O‗zbekistonda quyidagi ko‗rinishda bo‗lgan. Aholi daromad solig‗idan – 
2,5 foiz, davlat zayomi summasidan – 1,5 foiz, MTSlar daromadlaridan 
– 10 foiz, kolxozchi dehqonlar solig‗idan – 2,5 foiz kabilar mahalliy 
byudjet daromadlari hisobiga olib qolingan
121
. Byudjet harajatlari bo‗lsa 
yildan – yilga oshib bordi. Davlat byudjeti 180 mlrd. rubldan 1940 yilda 
165 mlrd. rublga, 1942 yilda ishlab chiqarishdan keladigan daromadning 
kamayishi bilan 158 mlrd. rubldan 108 mlrd rublga tushib qoldi
122
. 
Davlat byujdeti harajati oshib faqat 1941 yildagi 174,3 mlrd.dan 1942 
yilda 182,8 mlrd.ga, harbiy harajatlar ham 56,7 mlrd.dan 108,4 mlrd.ga 
119
Налоги и налооблоожение. 6-е изд. – Санкт –Петербург: Питер, 2009. – С. 90.
120
Bobojonov X. Ikkinchi jahon urushi yillarida Oʼzbekiston iqtisodiyotidagi transformatsion jarayonlar. 
Tarix.fan.boʼyicha fal.dokt. (PhD) diss. ... – Toshkent, 2018. – 104 bet.
121
OʼzMА, R-837, 32-roʼyxat, 3270-yigʼmajild, 64-varaq. 
122
 
http://www.oboznik.ru/?p=43261
. Murojat qilingan sana 20 dekabrь 2019 yil. 

---

181 
o‗sdi. 1944 yilga kelib byudjet harajatlari 1940 yilga nisbatan 2,4 
baravarga oshdi
123
. Yuzaga kelgan bunday murakkab vaziyat byudjet 
tushumlarini ko‗paytirish zaruratini keltirib chiqardi. Natijada harajatlar 
qattiq nazorat ostiga olindi
124
.