Chinor fayzi baland

1-BOB. “SOLIQ NAZARIYASI VA TARIXI” FANINING 
PREDMETI, MAZMUNI VA UNI O„RGANISH USULLARI 
 
§ 
1.1. “Soliq nazariyasi va tarixi” fani soliqqa oid boshqa fanlarning 
nazariy-uslubiy poydevori va davlat soliq siyosatining ilmiy asosi 
sifatida 
Har qanday jamiyatning taraqqiyot bosqichlarida soliqlarning 
vujudga kelish tarixi davlat paydo bo‗lishi bilan chambarchas bog‗liq. 
Shu sababdan soliq solishning jahonda hamda mamlakatimizda kelib 
chiqish va shakllanish tarixini, asosiy jihatlarini o‗rganish bugungi 
kunda davlat xazinasini boyitishda va soliqlarni to‗g‗ri shakllantirishda, 
mamlakatimizda 
olib 
borilayotgan 
iqtisodiy 
islohotlarni 
chuqurlashtirishda, bozor iqtisodiyoti sharoitida soliqlardan iqtisodiy 
boshqaruv vositasi sifatida foydalanishda alohida ahamiyat kasb etadi.
Soliq muhim iqtisodiy kategoriya, uning turli shakllarda paydo 
bo‗lishi va amal qilishi kishilik jamiyati bilan chambarchas bog‗liq. 
Soliqlar davlatlarning moliyaviy faoliyatini ta‘minlash va kafolatlashga 
xizmat qilgan. Amaliyotda va iqtisodiyotda soliqlar mohiyatiga nisbatan 
turlicha qarashlar bo‗lgan. Shu bois har bir davlat soliqlardan o‗ziga xos 
tarzda va turli sharoitlarda har xil shakllarda foydalanib kelgan. 
Soliqlarning vujudga kelishi va shakllanishi davlat paydo bo‗lishi va 
rivojlanishi bilan bog‗liq. Davlat mamlakatda yaratilgan ijtimoiy 
mahsulot ishlab chiqarish va uni taqsimlashning qonun-qoidalarini 
ishlab chiqadi. Bu taqsimlashdagi munosabat bozor iqtisodiyoti 
sharoitida pul orqali amalga oshiriladi. Davlat uni taqsimlashni ham pul 
munosabatlari orqali, ya‘ni soliq, pul va kredit orqali amalga oshiriladi. 
Davlatning bunday faoliyatini o‗rganish ―Soliq nazariyasi va tarixi‖ 
fanining diqqat markazida turadi. 
Bozor iqtisodiyoti talab va taklif, raqobat, qiymat va boshqa 
qonunlar orqali amalga oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti – erkin va pulli 

---

7 
munosabatlar iqtisodiyotidir. Soliqlar ham pul munosabatlarini ifoda 
etganligi uchun bozor iqtisodiyoti tarkibiga kiradi, uning ajralmas qismi 
hisoblanadi. 
Soliqlar 
davlat 
byudjetining 
daromadlar 
qismini 
shakllantiradi.
Bozor iqtisodiyoti qonunlari ―Soliq nazariyasi va tarixi‖ fanining 
asosini tashkil etadi. U qonunlarni chuqur anglamasdan turib, soliqlarni 
tushunib bo‗lmaydi. 
Bozor iqtisodiyoti qonunlarini o‗rganib chiqib, davlat yalpi ichki 
mahsulot qiymatini soliqlar orqali taqsimlash vazifasini o‗z zimmasiga 
oladi. Shunday ekan, davlat to‗g‗risidagi ta‘limot davlat iqtisodiyotini 
boshqarishda 
bosh 
rol 
o‗ynaydi. Davlat bozor iqtisodiyotini 
boshqarishda yetakchilik, boshqaruvchilik vazifalarini bajaradi. Davlat 
soliqlarni iqtisodiy mohiyati va vazifalarini o‗rganib chiqib, uni 
amaliyotga tatbiq qilishni o‗z zimmasiga oladi. 
Soliq munosabatlari davlatning bajaradigan vazifa va faoliyati 
amaliy jarayonining ibtidosini tashkil etadi. Chunki, har qanday 
ustqurtma muayyan iqtisodiy bazisdan oziqlanadi. O‗z navbatida, 
bazisning fundamental asosini yaratuvchi omillar, ayni paytda uning 
qismatini ham belgilaydi. Mazkur ta‘kiddan kelib chiqib, ana shu 
bazisning oqilona asosini shakllantiruvchi soliq hamda uning tizimini 
jamiyat tarixi taraqqiyotida tutgan rolini ko‗zdan kechiradigan bo‗lsak, 
o‗ziga xos dastak ekanligini ilg‗ash qiyin emas. 
―Soliq nazariyasi va tarixi‖ fanini o‗qitishning zarurligi bozor 
iqtisodiyoti munosabatlari ichida soliq munosabatlarining ahamiyati 
o‗sib borayotganligidan kelib chiqadi. 
Mazkur fan soliq voqeliklarini chuqur o‗rganish asosida zarur 
xulosalar chiqarib, ularni amaliyotga tatbiq etish yo‗llarini o‗rgatadi.
―Soliq nazariyasi va tarixi‖ fani soliq amaliyotidagi eng to‗g‗ri, eng 
mukammal va eng progressiv voqeliklarni o‗rganib, amaliyot uchun 
xuddi bir dasturiy amalday yoritib beradi. Nazariya voqeliklarni 

---

8 
amaliyotdan oladi va yana amaliyotdan eng to‗g‗ri, ma‘qul va ilg‗or 
tajribalar olinib, amaliyotga yo‗l ko‗rsatish uchun o‗rgatiladi. 
Demak, nazariya amaliyot uchun kerak va amaliyot uchun kompas, 
barometr, yo‗l boshlovchi vazifasini bajaradi. Nazariyasiz amaliyot 
yo‗ldan adashgan yo‗lovchidir. Nazariyani chuqur bilgan amaliyotchi 
har qanday o‗zgarishlarda ham ishlab keta oladi va yo‗ldan adashmaydi. 
«Soliq nazariyasi va tarixi‖ fanini o‗qitishning zarurligi amaliyotda 
yo‗ldan adashmaslik, keraksiz soliqlar bo‗yicha o‗zgartishlarga yo‗l 
qo‗ymaslik, amaliyotda istiqbolli qadamlar tashlash uchun va katta 
muvaffaqiyatlarga erishish uchun ham zarurdir
1
. 
―Soliq nazariyasi va tarixi‖ fani masalalariga doir bilimlarni 
o‗rganish boshqa fanlardan ham xabardor bo‗lishni talab etadi. 
Jumladan, tarix fanlari, iqtisodiy ta‘limotlar tarixi va nazariyasi, moliya 
nazariyasi, davlat moliyasini boshqarish hamda soliqlar va soliqqa 
tortish yo‗nalishidagi fanlar shular jumlasidandir. 
Fanning tarixga oid boshqa fanlar bilan bog‗liqlik jihati shundan 
iboratki, ―Soliq nazariyasi va tarixi‖ fanida ham soliqlarning rivojlanish 
bosqichlari, davrlari, har bir davrda va davlatda amal qilgan soliqlar, 
ularning tarkibi va tuzilishi, dinamikasi kabilar o‗rganiladi. Xususan, 
fanning iqtisodiy ta‘limotlar tarixi bilan bog‗liqlik jihati shundaki, har 
ikkala fan ham o‗z predmetida asosan jamiyat taraqqiyoti davrlarida 
ulardagi muammolarni yechib berishga qaratilgan turli shaxslarning 
iqtisodiy fikrlarini, g‗oyalarini va turli nazariyalarning mohiyatini 
o‗rganadi. 
―Soliq nazariyasi va tarixi‖ fani iqtisodiy nazariya fani bilan 
chambarchas 
bog‗liqdir 
va 
uning 
maxsus 
bo‗limi, 
ya‘ni 
chuqurlashtirilgan, 
kengaytirilgan 
bo‗limdir. 
Chunki, 
soliq 
nazariyasining qonuniyatlari umumiqtisodiy nazariya qonuniyatlaridan 
chetga chiqmasdan, ularga asoslanadi. Shuningdek, mazkur fan ―Moliya 
nazariyasi‖ fani bilan ham chambarchas bog‗liqdir. Chunki, moliya 
1
Yahyoyev Q. Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. Darslik (qayta ishlangan). TMI. Fan va 
texnologiyalar markazi. Toshkent. 2003. 247 b.

---

9 
uchun ham, soliq uchun ham yagona asos pul munosabatlarining 
mavjudligidir. Lekin soliq nazariyasi o‗ziga xos bo‗lgan pul 
munosabatlarini, ya‘ni soliq to‗lovchilar bilan davlat o‗rtasidagi 
majburiy pul munosabatlarini o‗rganadi. 
―Soliq nazariyasi va tarixi‖ fani soliqlar va soliqqa tortish 
yo‗nalishidagi boshqa barcha fanlar bilan chambarchas bog‗liqdir. 
Mazkur fan o‗z predmeti bilan, birinchi navbatda, soliq tizimi va soliqqa 
tortish asoslari bilan hamnafas bo‗lishi lozim. Unda asosan soliqlarning 
kelib chiqishi, tabiati, iqtisodiy mohiyati, belgilari, funksiyalar hamda 
soliqqa tortish tamoyillari kabi bilimlar qamrab olinganligi ―Soliq 
siyosati‖, ―Soliqqa tortish asoslari‖, ―Iqtisodiyotni soliqlar vositasida 
tartibga solish‖, ―Individual daromadni soliqqa tortish‖, ―Bilvosita 
soliqqa tortish asoslari‖, ―Biznesni soliqqa tortish‖, ―Soliq huquqi‖, 
―Soliq ma‘murchiligi‖ va boshqa shu kabi soliqqa oid fanlar bilan 
chambarchas bog‗liqligini, ushbu fanlarning nazariy poydevori 
ekanligini anglatadi. 
Bundan tashqari, ushbu fan doirasida o‗rganiladigan kishilik 
jamiyatida soliq munosabatlarining yuzaga kelishi va rivojlanishi, 
soliqlarning iqtisodiy mohiyati va soliqqa tortishning obyektiv zarurligi 
hamda iqtisodiy munosabatlarda soliqlarning beqiyos o‗rni va roli davlat 
soliq siyosatining ilmiy-nazariy asosini tashkil etadi.