Chirchiq davlat pedagogika universiteti gumanitar fanlar fakulteti sirtqi tarix yunalishi

2.1.Tarixiy, geologik, arxeologik davrlashtirishning o‘ziga xosligi.
Tarix fani ijtimoiy taraqqiyot va o`tmishga oid har xil voqea-hodisalarning izchil rivojlanishi, ularning qachon, qayerda, qanday holatda yuz berganligi, insoniyatning paydo bo`lishi va uning tadrijiy-evolutsion rivojlanish jarayoni va boshqalarni o`rganadi. Shuningdek, O`zbekiston tarixi umumjahon-insoniyat tarixining ajralmas qismi hisoblanib, u olamshumul voqeliklarga juda boy. O`zbekiston tarixi fani mana shu voqeliklarni boshidan kechirgan qadim va yaqin ajdodlarimizning hayoti qanday bо`lganligi, jahon tarixi taraqqiyotiga qo`shgan hissalarini xolisona va haqqoniy o`rganadi.
Tarixiy haqiqat to`la ro`yobga chiqishi, baqqoniy tarix yozilishida tarix fanining predmeti va obyektini to`g`ri belgilanishi o`ta muhim ahamiyatga ega. Chunki O`zbekiston tarixi fani uchun ham boshqa barcha fanlar qatori predmet va obyekt masalasi asosiy masala bo`lib hisoblanadi. Zero, fan uning o`rganish predmeti va obyekti aniq bo`lmasa, uning oldidagi vazifa noaniq bo`lib, maqsadga erishish mushkul bo`ladi.
O`zbekiston tarixi fani boshqa ijtimoiyot va tabiat fanlaridan farqli o`laroq mustaqil fan. Shuningdek, u barcha fanlar orasida alohida o`z o`rni va mavqeyiga ega. U barcha fanlar tarixini ham o`z ichiga olgan holda ularning rivojiga katta ta'sir etadi. Bu uning o`rganish predmeti va obyekti hamda vazifasida to`la namoyon bo`lmog`i kerak. Tarix fani o`z xususiyatiga ko`ra, birinchidan, o`zining butun diqqat e'tiborini faqat o`tmishga qaratadi, undan saboq beradi, xulosa chiqaradi, ajdodlarimizning moziyda qolgan hayot tarzini, ular yaratgan moddiy-madaniy, ma'naviy-mafkuraviy qadriyatlarni o`rganadi.
Ikkinchidan, O`zbekiston tarixi fani boshqa ijtimoiy fanlarga nisbatan aniq fan. U matematika usulidan keng foydalanadi. Tarixiy voqea va hodisalar qafiy aniqlikda, davriy ketma-ketlik-xronoJogik asosda o`rganiladi. Shuningdek, tarixiy voqea va hodisalar, hujjat va dalillarning haqiqiy va baqiqiy emasligi, ular qachon, qayerda, qanday tarixiy muhit va sharoitlarda tarixan voqe bо`lganligi aniqlanadi. Va nihoyat, bo`lib o`tgan voqeliklarning aniq sabab va oqibatlari, shu bilan birga, uJarning aniq shakl-shamoyillari va holati aniqlanadi.
Uchinchidan, O`zbekiston tarixi fani o`tmishdagi iqtisodiy-ijtimoiy hayotning ahvoli, rivojlanishi va tanazzulining sabab hamda oqibatlarini o`rganadi, ulardan kelajak uchun saboq va xulosa chiqaradi. Bu esa kelajak avlodlar uchun dasturulamal bo`ladi.
To`rtinchidan, O`zbekiston tarixi fani ko`p qirralik va xilma-xillik xususiyatiga ega. U jamiyat taraqqiyoti va inqirozlarining faqat bir tomoninigina emas, balki jamiyatning hamma tomonlarini uzviy o`zaro bog`liqlikda, bir butunlikda o`rganadi. O`zbekistcm tarixi fani, O`zbekistonning o`tmishidagi va hozirgi hududida eng qadimgi davrlardan to hozirgacha kechgan voqeliklar, insoniyat hayoti, tabiat va jamiyat taraqqiyoti va tanazzulini tahlil qiladi. Uning o`rganish predrnetiga esa, rnana shu rnakondagi jarniki xi!rna-xi! voqea va hodisalar, ulardagi uraumiy aloqadorlik va yaxlit birlik hamda qonuniyatlar hodisasi va jarayonlar, umuman, xalq va insonning yaratuvchanlik faoliyati kiradi. O`zbekiston tarixi fanining o`rganish makoni-obyekti O`zbekistonning tarixidir. Tarixiy obyekt (makon)ga nisbatan O`zbekiston tarixi fanining maqsadi, vazifasi, yo`nalishi va harakat (faoliyat) doirasi yoki chegarasi belgilanadi. Ma'lum bir ma'noda obyekt bilan predrnet bir-biriga juda yaqin tushuncha bo`lsa-da, ular tarix fanida tutgan o`rni va vazifasi bilan farqlanadi.
Obyekt aniq tarixiy davr, makon, zamon va geografik mintaqaviy chegaralar, ma'lum bir xalq, millat, mamlakat tarixi bilan bog`liq bo`lib, shular doirasidagi voqea va hodisalarning bir butun va yaxlitlikda o`z ichiga oladi. Predmet esa mana shu bir butun obyekt ichidagi aniq tarixiy-madaniy, ijtimoiy-iqtisodiyjarayonlardan iboratdir.
O`zbekiston tarixi fani fan sifatida ijtimoiy-siyosiy, umuminsoniy fan bo`lib, inson va millat, o`z o`tmishini bilishi, o`zligini o`zi anglashi hamda kelajagini belgilashida asosiy dasturulamal hisoblanadi. Shu bilan birga, u ijtimoiy-siyosiy hayot sohasidagi yagona fan ham emas. Jamiyat, insoniyat va tabiatning o`tmishini o`rganuvchi boshqa soha fanlari ham bor. Masalan, madaniyat, maorif, iqtisodiyot va boshqa fanlar shular jumlasidandir. Ammo, boshqa fanlarning hammasi ham, tabiat, jamiyat ham awalo, katta tarixda aks etadi. Soha tarix fanlari ham tarix fanining o`rganish obyekti va predmeti hisoblanadi.
Tarix fani boshqa, ayniqsa, ijtimoiy-gumanitar fanlari bilan mustahkam va uzviy aloqa birligida rivojlanadi. Shuning uchun ham, tarixchilar falsafani, adabiyot va tilni, dinshunoslikni va boshqa fanlarni bilmay turib, haqqoniy tarixni to`la yoritib berolmaydilar.
Shuni hara aytish lozimki, tarix bilan boshqa ijtimoiy- gumanitar fanlarning o`rganish obyekti bitta ya'ni jamiyatdir. Predmeti esa inson va tabiat. Shuning uchun ham boshqa fanlar tarix fani taraqqiyotiga, tarixiy haqiqatlarning ro`yobga chiqishiga bevosita yordam beradi. Shuningdek, tarix fani ham boshqa soha fanlari rivojiga katta ta'sir etadi. Ammo, shuni ham ta'kidlash joizki, tarix boshqa fanlarni, shuningdek, ijtimoiy-gumanitar fanlarning ham tarixidir/ Chunki boshqa fanlarning hammasi ham tarix mahsulidir.
Xulosa shuki, tarix fani ya'ni, Vatan tarixi raillat va Vatan taqdirini ravnaq topishida muhim ahamiyatga ega. Masalaning mohiyati shundaki, birinchidan, ijtimoiy-gumanitar fanlarning rivojlanishi har jihatdan tarix fanining naqadar haqqoniy bo`lishiga bog`liqdir. Chunki ular tarix bilan bevosita bog`liq. Ikkinchidan, tarix falsafasi qanchalik to`la va ravon yuzaga chiqsa, boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlarning mazmun va mohiyati hamda ta'sirchanligi ham shuncha yuksak darajada bo`ladi.
Tarix falsafasi deganda, tarix ya'ni o`tmish tajribasi va sabog`idan to`g`ri xulosa chiqara olish tushuniladi. Boshqacha aytganda. o`tmish-tarixga qarab, kelajakni to`g`ri belgilay olish ham tarix falsafasini anglashni bildiradi. Masalan, bundan bir asr oldin Rossiyadan chiqqan lenincha «bolshevoy» lar uchun kommunizm qurish g`oyasi ishonch va e'tiqodga aylandi. Buning uchun esa, ular hokimiyatni bosib olib, katta qon to`kish evaziga jamiyatni o`zgartirdi. Oxir oqibatda esa, bu «sotsialistik jamiyat» inqirozga uchradi. Tarixda kommunistik g`oya o`z isbotini topmadi. Tarix uning xom - xayol - utopiyadan iborat ekanligini 74 yil ichida isbotladi. Yana bir misol: Yevropa mamlakatlari hozir tarix saboqlari - falsafasidan to`g`ri xulosa chiqarib, o`tmishlari qanchalik o`zaro qonli va qarama-qarshilarga boy bo`lishiga qaramay, Yevroittifoqqa birlashish harakatida, yagona konstitutsiya qabul qilmoqchi. Bular tarix falsafasi to`g`ri anglashining hosilasidir.
XULOSA
Xulosa qilib shuni aytamankiy.O‘rta Osiyo xududida olib borilgan tadqiqotlar natijasida tarixning ko‘plab jumboqlari o‘z yechimini topdi. Markaziy Osiyoning ilk insoniyat tarixi keyingi davrlardagi mahalliy madaniyatlar rivoji va xalqlarning tarixiy jarayonlarida zamin bo‘lib xizmat qildi
Tarixni davrlarga bo‘lib o‘rganish masalalarini qadimgi davr mualliflari asarlarida ham uchratamiz. Bu masala keyinchalik XVIII-XIX asrlarda ham keng muxokama mavzusi bo‘lib kelgan. Bu ma’lumotlarni talablarga keng taxlil qilingan holda berish lozim. Bu orqali ularda tarixiy taraqqiyot jarayoni taxlil qilish ko‘nikmalari shakllanadi.
XIX asr o‘rtalaridan tarixni ishlab chiqarish usuli va mulk xarakteriga qarab davrlashtirish g‘oyasi ilgari surildi. XX asrda bu g‘oyalar kommunistik g‘oyaga moslashtirilib rivojlantirildi. Butun insoniyat tarixi 5 ta ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarga ibtidoiy jamoa tuzumi, quldorlik, feodalizm, kapitalizm va sotsializm kabi taraqqiyot yo‘llarini bosib o‘tgani va bosib o‘tishi lozimligi ta’kidlandi. Bu g‘oya barcha ilmiy adabiyotlar va darsliklarda o‘z aksini topdi. Lekin jamiyat taraqqiyoti tarixni bunday davrlashtirish noto‘g‘ri ekanligini ko‘rsatdi. Jamiyat taraqqiyotida har bir xududning o‘ziga xos rivojlanish qonuniyatlarini har tomonlama chuqur o‘rganish va ularni ob’ektiv, aniq, birlamchi manbalar asosida tadqiq qilish va xulosa berish zarurligini davrning o‘zi isbotlamoqda.
Tarixga nazar solsak, jahonning ba’zi davlatlarida ibtidoiy jamoa tuzumi uzoq davom qilganining, qadimgi davr ham turli xududlarda turlicha kechgani, o‘rta asrlar va yangi davr ham turlicha kechganining guvohi bo‘lamiz. Shu sabab bu davr sanalarini barcha mamlakatlar uchun bir xil deb hisoblash va bir sanalarni berish mumkin emas.
Jumladan, Amerika xududida ibtidoiy jamoa tuzumi milodiy 10-12 asrlargacha, Rossiya xududida ibtidoiy jamoa tuzumi milodiy 7-8 asrgacha davom etgan. O‘rta Osiyoda xududida esa, quldorlik tuzumi o‘ziga xos tarzda davom qilgan va u olimlar tomonidan “Osiyocha ishlab chiqarish usuli” deb atalgan. Shuningdek, O‘rta Osiyoda feodalizm jamiyati uzoq davom qilib, kapitalistik munosabatlar rivojlanmasdan bolsheviklar ta’sirida sotsializm tuzumi o‘rnatila boshlandi. Bu sovet davrida ijobiy baholanib, feodalizmdan sotsializmga jamiyat sakrab o‘tdi deb baholangan. Vaholanki, g‘oya o‘zgargani bilan iqtisodiy asos o‘sha holicha, ya’ni agrar mamlakat tarzida saqlab qolingan.
Sovet tuzumi o‘rnatilgach, 1937 va 1954 yillarda O‘rta Osiyo xalqlari tarixini davrlashtirish masalasiga bag‘ishlangan ilmiy konferensiyalar bo‘lib o‘tdi ⁷. Bunda O‘rta Osiyo xududida o‘ziga xos taraqqiyot yo‘li bo‘lgan degan xulosaga kelingan bo‘lsada, bu 5 ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaga moslashtirildi. V.V.Bartold tomonidan ilgari surilgan “abadiy feodalizm” g‘oyasi rad qilindi.
Eng qadimgi davr tarixini davrlashtirishda yevropalik olimlarning olib borgan tadqiqotlari diqqatga sazavordir. XIX asrda L.G.Morgan 1877 yilda nashr qilingan «Qadimgi jamiyat» («Drevnoe obshestvo») asarida birinchi bo‘lib urug‘chilik jamiyati haqida fikrini ilgari surgan. U urug‘ning paydo bo‘lishi odamzotning maydonga kelishi bilan birga yuzaga kelmadi, balki urug‘chilik jamoasi kishilik jamiyati taraqqiyotining ma’lum bir bosqichidir, degan xulosasini ilgari surdi. L.G.Morgan urug‘chilik jamoasi ikki bosqichga bo‘ldi, ya’ni uning birinchi bosqichini ibtidoiy to‘da, ikkinchi bosqichini esa ibtidoiy urug‘chilik jamoasi deb nomladi. Urug‘chilik jamoasi davrini ikki bosqichga bo‘ladi. Uning birinchisi «ibtidoiy urug‘chilik jamoasi», ikkinchisini – «Harbiy demokratiya» deb atadi.XX asrda keng ko‘lamda olib borilgan arxeologik, etnografik va antropologik izlanishlar L.G.Morganning kishilik tarixining ilk bosqichlariga bergan ta’rifini tug‘ri ekanligini ko‘rsatdi. Uzoq paleolit davrining 3 ta bosqichida xam insoniyat texnologik va madaniy jihatdan katta muvafaqqiyatga erishdi.