Chirchiq davlat pedagogika universiteti turizm fakulteti umukasbiy va ixtisoslik fanlari

I Bob. O’zbekiston daryolarining gidrografik turi.
1.1 O’zbekistonga tabiiy geografik tavsif.
O’zbekiston O’rta Osiyoning markaziy qismida joylashgan. Uning hududini asosiy qismi Amudaryo bilan Sirdaryo orasida bo’lib, mo’tadil va subtropik iqlim mintaqalarida joylashgan.O’zbekistoning eng shimoliy nuqtasi Ustyurt platosining shimoliy-sharqida, Orol dengizi qirg’og’ida bo’lib 450 31! Shimoliy kenglik. Eng janubiy chekka nuqtasi Tyermiz shaxri yonida, Amudaryo qirg’og’ida 370 11! Shimoliy kenglik. eng g’arbiy nuqtasi Ustyurt platosida 560 00! Sharqiy uzoqlikda, eng sharqiy nuqtasi esa O’zbekiston bilan Qirg’iziston chegarasida O’zgan shahri yonida bo’lib 730 10! Sharqiy uzoqlikdadir. O’zbekistonning eng shimoliy va janubiy nuqtalari orasidagi masofa 925 km, eng g’arbiy nuqtasi bilan sharqiy nuqtalari orasidagi masofa 1400 km.
O’zbekiston janubiy sharqda Tojikiston bilan sharqda Qirg’iziston bilan shimol va shimoliy-g’arbda Qozog’iston bilan, janubiy g’arbda esa Turkmaniston bilan chegaradosh. Janubda Surxon-Shyerobod vodiysida Amudaryo orqali Afg’oniston bilan chegaradosh.
Umumiy chegara uzunligi 6221 km, shundan 137 km Afg’oniston O’zbekiston chegarasiga tog’ri keladi.O’zbekistonning umumiy maydoni 448,9 ming km2 bo’lib, Norvegiya, Finlandiya, Buyuk Britanya va Italya kabi davlatlar hududidan katta. O’zbekiston, Belgiya, Gollandiya va Danya kabi davlatlarning umumiy maydonidan ham 4 marta kattadir, Shvetsarya davlati hududidan 10 marta ziyod.
O’zbekiston geografik o’rniga ko’ra juda qulay, uning hududi O’rta Osiyo markazidagi tabiiy sharoiti qulay va tabiiy boyliklarga syerob bo’lgan yerlarni o’z ichiga oladi. O’zbekistonning 71% qismini tekisliklar egallagan.
O’zbekiston O’rta Yer dengiz atrofidagi mamlakatlar bilan deyarli bir kenglikda joylashgan lekin iliq okean va dengizlarda uzoqda, matyerik ichkarisida joylashganligi tufayli tabiiy sharoiti jihatidan butunlay farq qiladi. Chunki O’zbekiston hududining shimoliy qismi ochiq bo’lib shimoldan va shimoliy-sharqdan esuvchi sovuq, quruq havo oqimi bemalol ichki qismlarga etib keladi. Aksincha, janubda baland tog’larning mavjudligi esa Hind okeanidan esadigan nam va iliq havo massalarini O’zbekiston hududiga o’tishiga yo’l qo’ymaydi, oqibatda subtropikka xos bo’lmagan landshaft vujudga kelib, yoz bulutsiz, syeroftob, jazirama issiq, quruq, qish esa ancha sovuq bo’ladi. O’zbekiston suptropik iqlim mintaqasida joylashgan bo’lsada cho’lga xos bo’lgan landshaft bilan tavsiflanadi. Faqat atrofi tog’lar bilan o’ralgan Surxon-Shyerobod vodiysidagina quruq subtropik landshaft mavjud.O’zbekiston hududi janubiy-sharqdan shimoliy-g’arbga qarab cho’zilib o’sha tomonga pasayib boradi, yer yuzasi tuzulishi jihatidan Tojikiston va Qirg’izistondan keskin farq qiladi. O’zbekiston hududining katta qismi dehqonchilik uchun qulay vodiylar va tekisliklar va tog’ oldi tekisliklaridan iborat. Tekislik yerlari ko’p bo’lishi va bu joylardan Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Chirchiq, Qashqadaryo kabi daryolarni oqib o’tishi, iqlimning qulayligi, sug’orma dehqonchilikning qadimda rivojlanishiga imkon bergan.Arxeologlarning malumotiga ko’ra Surxondaryo, Quyi Amudaryo, Zarafshon, Farg’ona va Toshkent vohalarida miloddan oldingi 3000-2000 yillarda aholi sug’orma dehqonchilik, hunarmandchilik bilan shug’ullangan. Metall eritib har-xil mehnat va ov qurollari, ziynat buyumlari, oyna va kulolchilik buyumlari tayyorlaganlar va matolar to’qiganlar.O’zbekistonning geografik joylashuvi qulay bo’lganligi tufayli g’arb bilan sharqni bog’lovchi mashhur “Ipak yo’li” o’tgan. Bu esa uni iqtisodiyotini madaniyatini rivojlanishiga sababchi bo’lgan. O’zbekiston tabiiy sharoiti xilma-xil yozda ham qor va muz bilan qoplangan balandligi 4688m ga etuvchi Hazrati Sulton cho’qqisi, dengiz sathidan -12m pastda turuvchi Mingbuloq botig’i mavjud.Respublikamizda yozda harorat oftobda 70-800 etuvchi, eng kam yog’in tushuvchi (Orolbo’yida 70-80 mm) cho’llar bilan birga syernam va salqin(700-1000 mm) tog’lari, qishda ham yanvarning o’rtacha harorati 00 dan pastga tushmaydigan Surxon-Shyerobod kabi quruq subtropik vodiy mavjud. Tekislik qismida yuzlab chaqirimda birorta daryoni uchratmaysiz, tog’larda har qadamda
jilg’a, soy, sharshara hosil qiluvchi sho’x daryolarni uchratasiz. Yer usti boyliklaridan tashqari yer osti boyliklari bilan ham mashhur. Uning hududida oltin, mis, volfram, qo’rg’oshin, neft, gaz, ko’mir, dala shipati, `alyuminiy hom-ashyosi, marmar, granit, grafit, har-xil tuzlar va minyeral hom-ashyo boyliklari mavjud.
O’zbekiston hududida 12 viloyat va Qoroqolpog’iston Respublikasi joylashgan.

O‘zbekistonning tekislik qismi 5 ta tabiiy geografik okrugga bo‘linadi: 1) Ustyurt, 2) Quyi Amudaryo, 3) Qizilqum, 4) Quyi Zarafshon, 5) Orol.O‘zbekistonning tog‘oldi va tog‘li qismi esa 6 ta tabiiy geografik okrugga bo‘linadi: 1) Surxondaryo, 2) Qashqadaryo, 3) O‘rta Zarafshon, 4) Mirzacho‘l, 5) Chirchiq-Ohangaron, 6) Farg‘ona.Mazkur tabiiy geografik okruglar yuqorida qayd qilinganidek ayni vaqtda tabiiy hududiykomplekslardan iborat bo‘lib, ular kompleks tabiiy sharoiti (yer yuzasining tuzilishi, iqlimi, suvlari, tuproq-o‘simlik qoplami va boshq.)ga ko‘ra bir-biridan keskin farq qiladi.Masalan, Chirchiq-Ohangaron tabiiy geografik okrugi O‘zbekistonning shimoli sharqida, Sirdaryo bilan G‘arbiy Tyanshan tog‘lari orasida joylashgan. Yer yuzasi Sirdaryo sohillaridan shimoli sharq tomon balandlashib borib, G‘arbiy Tyanshan tog‘ tizimiga tutashib ketadi. Hudud, asosan, gersin tog‘ hosil bo‘lish jarayonida ko‘tarilib, so‘nggi tektonik jarayonlar ta’sirida turli katta-kichik yo‘nalishdagi yer yoriqlari vujudga kelgan. Bulardan tashqari, hozir ham davom etayotgan yangi tektonik harakatlar ta’sirida pasaygan yuza turli balandliklarga ko‘tarilgan, ba’zi yerlari cho‘kkan, natijada biz hozir ko‘rib turgan okrugdagi tog‘ tizmalari (Chatqol, Piskom, Qorjontov, Qurama tog‘i va boshq.) va ular orasida joylashgan botiqlar (Chirchiq va Ohangaron vodiylari) paydo bo‘lgan. Bu okrugda yangi tektonik jarayon hozir ham davom etayotganligi tufayli zilzilalar bo‘lib turadi. Iqlimi ham tog‘ tomon o‘zgarib, iyulning o‘rtacha harorati +26 +27°C, yanvarniki esa –2 –14°C atrofida bo‘ladi. Yillik yog‘in miqdori 300–550 mm, G‘arbiy Tyanshan tog‘larida 800—900 mm atrofida bo‘ladi. Okrugdan Sirdaryoning o‘ng irmoqlari —Chirchiq, Ohangaron daryolari oqib o‘tadi. Tuproq-o‘simlik qoplami jihatidan balandlik mintaqalanish qonuniyatiga ega bo‘lib, o‘z ichiga adir, tog‘ va yaylov mintaqalarini oladi.