Chirchiq davlat pedagogika universiteti turizm fakulteti umukasbiy va ixtisoslik fanlari

1.2 O’zbekiston daryolarining geografik joylashuvi.

O’zbekistonda daryo tarmoqlarining zichligi bir xil emas. Umumiy yer maydoninng 71 % ishg’ol qilgan tekisliklarda, daryo tarmoqlari siyrak bo’lib 1km2 ga 2 m (qo’shni respublikalarda 140 m gacha), 17 % hududni egallagan adirlarda daryo tarmoqlari zichlashib boradi. Lekin sug’orish shahobchalari ko’pligi sababli ularning suvi har tomonga tarqalib sug’orishga sarflab yuboriladi. O’zbekiston yer maydonining 12 % ishg’ol qilgan tog’li qismida 1 m kv 140-150 m daryo tarmoqlari to’g’ri keladi. Respublikamizda daryolarning zichligi relef va yog’inga bog’liq bo’lib tog’larning g’arbiy qismida 1000-1500 mm yog’in tushadigan yonbag’irlardan boshlanuvchi Norin, Zarafshon, Chirchiq, Qoradaryo daryolari ser suv aksincha tekislik qismida esa yog’in 80-200 mm bug’lanish 1500-2000 mm ekanligi oqimning vujudga kelishiga to’sqinlik qiladi. O’zbekiston daryolari asosan tog’li qismlarda hamda Qirg’iston va Tojikistondagi tog’lardan suv oladi. Agar Amudaryo va Sirdaryoning yillik oqimini 100 % desak Amudaryoning 8 %, Sirdaryoning 10 % oqimi O’zbekiston hududida vujudga keladi.

Norin, Qoradaryo, So’x, Chirchiq, Zarafshon, Qashqadayo va Surxondaryoning yuqori oqimlari respublikamiz hududidan tashqarida joylashgan, o’sha joylarda suv to’playdi suvni respublikamiz hududida sarflaydi.

O‘zbekiston tabiiy geografiyasining o‘rganish obe‘ekti O‘zbekiston tabiati va tabiiy sharoiti.Maqsadi: O‘zbekiston tabiiy resurslari, ularning holati, bir-biriga bog‘liqligi, tabiiy boyliklari, ulardan oqilona foydalanib, muhofaza ostiga olish haqida bilim berish bilan birga O‘zbekiston tabiatidagi tafovutlarni O’zbekiston tabiiy geografiyasining vazifalari O‘zbekiston yer usti tuzilishining xilma-xilligi, geologik tuzilishi va rivojlanish tarixi,tektonikasi hamda uning tabiatning boshqa unserlariga ta‘sirini o‘rganish;O‘zbekiston rel‘efining asosiy turlari, ularning genetik kelib chiqishi hamda rel‘efning shakllanishida Yerning tashqi dinamik jarayonlarini ishtirokini aniqlash;O‘zbekistonning iqlimiy xususiyatlari, iqlim hosil qiluvchi omillar, iqlim unusurlari(harorat, yog‘in, namlik, shamol)ning hududiy taqsimlanishi va ichki suvlari, ularning gidrologik xususiyatlarin o‘rganish va tahlil qilish;O‘zbekiston tuproq, o‘simlik va hayvonot dunyosi, ularning turlari va tarqalishini o‘rganish O‘zbekiston tabiati va tabiiy resurslarining holati, ularga ta‘sir etuvchi omillar, ulardan oqilona foydalanib, muhofaza ostiga olishga qaratilgan chora tadbirlarni aniqlash va o‘rganish O‘zbekistonning tabiiy-geografik rayonlar.O’zbekistonning geografik o’rni, maydoni haqida ma‟lumot.O‘zbekiston Respublikasi O‘rta Osiyoning markaziy qismi, Sirdaryo bilan Amudaryo oralig‘ida joylashgan (shimoliy chekka nuqtasi 360,361 sh.k., janubiy chekka nuqtasi 370,111 sh.k., g‘arbiy chekka nuqtasi 560, 001 shq.u, sharqiy chekka nuqtasi 730,101 shq.u.) Maydoni 448,9 ming kv.km. Shimoldan janubga 925 km.ga, g‘arbdan sharqga 1400km masofag cho‘zilgan. O‘rta dengiz atrofidagi mamlakatlar –Ispaniya, Italiya, Yunoniston Turkiya kabi mamlakatlar bilan bir geografik kenglikda joylashgan. O‘zbekiston hududining shimoli -g‘arbdan janubi-sharqq cho‘zilgan katta qismi tekisliklardan , shimoli-sharqiy, sharqiy va janubi-sharqiy qismi adir va tog‘lardan iborat.Yoz bulutsiz, seroftob bo‘lib, jazirama issiq, quruq, qish esa geografik kenglik uchun xos bo‘lmagan ancha sovuqligi bila xarakterlanadi. Berk havzada joylashgan. O‘zbekiston geografik joylashuvi Berk havzada joylashgan. O‘zbekiston geografik joylashuvining qulayligi tufayli unin hududidan qadimda mashhur ―Buyuk ipak yo‘li‖ o‘tgan.Er usti va yer osti boyliklari juda xilm-xil va ularga boy.Uning hududida 12 ta viloyat va 1 ta Respublika mavjud.Antik davrdagi O‟zbekiston tabiati haqidagi ma‟lumotla Gerodot – «Tarix» asarida Movarounnahr tabiati, xususan, rel‘efi, daryo va ko‘llari, aholisi haqida qisqacha ma‘lumot beriladi Kvint Kurtsiy – Politimet-Zarafshon daryosi tog‘li qismida tor va chuqur o‘zanda shiddlat bilan oqishini ta‘riflaydi.Arrian – Zarafshon daryosi sersuv bo‘lishiga qaramay, qumlar orasiga singib ketishligini, shuningdek, bu yerda katta va sersuv boshqa daryolar ham cho‘llarda tugaydi degan ma‘lumotni beradi.Strabon – O‘rta Osiyo, xususan, O‘zbekiston cho‘llari va vohalarining geografik o‘rni va tabiatining asosiy xususiyatlari, ularning o‘zaro tafovutlarini ko‘rsatadi.Ptolomey – Turkiston o‘lkasi haqida eng ko‘p geografik ma‘lumotlar qoldirgan. Uning 8 jildli «Geografiya» deb atalgan asarida O‘rta Osiyo tekislik qismi tabiati, aholisi, yirik shaharlari va karvon yo‘llari haqida ma‘lumot beradi.U «Dunyo atlasi»ni tuzib undagi 23 kartada Osiyo qit‘asi haqida ma‘lumot beradi. Bu kartada Sirdaryo- Yaksart, Amudaryo-Oks, Zarafshon-Politimet tariqasida tilga olinib, ular Kaspiy dengiziga quyiladi deb noto‘g‘ri ma‘lumot beradi. Kaspiy dengizining shaklini ham noto‘g‘ri berib, g‘arbdan-sharqqa cho‘zib ko‘rsatgan. SHuningdek, kartada hozirgi Orol dengizi o‘rnida «Oks» ko‘li ham tasvirlangan. Kartada yana Sug‘diyona, Baqtriya davlatlari vaTurkistonning sharqida joylashgan tog‘lar ko‘rsatilgan.O‘rta asrlarda O‘zbekiston tabiiy gerografik bilimlarini takomillashib borishiga hissa qo‘gan mahalliy, arab va eron sayyohlari qoldirgan ma‘lumotlar yunonistonda tabiat haqidagi tasavvurlarning shakllanishi Ibn Xurdodbeh, Ibn Rustad, Al Ma‘sudiy, Axmad ibn Fazlon,Abu Isho Istahriy, Ibn Xavqal, Yoqo‘t ibn Abdullo,Ibn Batuta, Muhmmad ibn Muso al-Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy Abu Abdullo Muhammad ibn at TermiziyAbu Nasr Farobiy,Abu Bakr Narshaxiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino,Mahmud Kashg‘ariy.Muhmmad ibn Muso al-Xorazmiyning O‘zbekiston geografiyasini rivojlanishiga qo‘shgan hissasi.Turkistonda geografiya fanining rivojlanishida dunyoga mashhur atoqli matematik astranom va geograf Muhmmad ibn Muso al-Xorazmiyning xizmati bebahodir. U tabiiy fanlarga oid ko‘plab asarlarning muallifi. SHular ichida eng muhim geografik va kartografik asari «Erning tasviri» («Sur‘at al-arz») kitobidir. Bu kitob «Xorazmiy geografiyasi» nomini olib, unda Yer kurrasidagi 537 tageografik nuqtaning, jumladan 200 dan ortiq tog‘larning ta‘rifi berilgan. Asarda mamlakatlar, okeanlar, dengizlar, daryolar, ko‘llar haqida ma‘lumotlar bo‘lib, geografik ob‘ektlarning aniq koordinatalari berilgan. Musa Xorazmiy meridian yoyining bir darajasi 111,8 km.ga teng ekanligini (haqiqatda 111,0 km) ham aniqlagan.Muso Xorazmiyning yuqorida qayd qilingan xizmatlarini hisobga olib H.Hasanov IX-X- asrlarni qamrab olgan va O‘rta Osiyo geografiya fanining tug‘ilish davrini «Muhmmad Muso Xorazmiy – Balxiy geografiya maktabi» davri deb ataydi.