Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCAN DİLÇİLİYİNDƏ ENANTİOSEMİYA HADİSƏSİ Aysel ABULOVA
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
834 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Danışarkən sözləri tələffüz edir, eşidirik, düşündüyümüzdə isə sözləri təsəvvür edirik. Beləcə hər bir düşüncənin varlığı sözlə, ifadə ilə mövcud olur. Bu mexanizmin formalaşmasında dilin xüsusi rolunu nəzərə alaraq dilsiz düşüncənin mövcud olmaması qənaətinə gəlirik. Hətta dünya dilçiliyində düşüncə və dilin sərhədlərinin müəyyənləşməsində Humbolt və Müller kimi dilçilərin bu anlayışları eyniləşdirmək, Sössür və Benvenistin isə düşüncə və dilin tamamilə fərqli anlayışlar olması kimi ikili fikirləri formalaşmışdır. Müasir dilçilikdə isə bu anlayışlar bir-birilə vəhdətdə formalaşan, biri digərinin mövcudluğunu labüd edən, bir sistemin fərqli tərfləri kimi fəaliyyət göstərən psixolinqvistik amillər kimi tədqiq olunur. Belə olan halda dil - düşüncə qarşılıqlı münasibətini "2 d" formatlı mexanizm kimi qəbul etsək, o zaman prosesin üçüncü tərəfi olan duyğu faktorunu kölgədə qoymuş oluruq. Digər canlılardan fərqli olaraq insanın ali xüsusiyyəti - düşünmək və düşünərək-danışma prosesi beyində getdiyindən problemi psixoloji aspektdən araşdırmaq mütləqdir. Psixologiyada idarəedici funksiya daşıyan beynin düşünmək, hiss etmək və xatırlamaq kimi üç funksiyası göstərilir.Gənc psixoterapevt Şəbnəm Sadıqova bu anlayışlar üzərində analiz apardıqdan sonra "3 d formatlı" mexanizm ideyası irəli sürərək beynin funksiyasının düşüncə, duyğu və davranış kimi daim hərəkətdə olan və insanı idarə edən sistemdən ibarət olduğunu təsbit etdi. Və, beləliklə hər hansı hadisə və ya əşyanın beynimizdəki inikası olan düşüncənin duyğu yaradaraq davranışımıza dəlalət etdiyini söyləyə bilərik.Əksər hallarda düşüncə, duyğu və davranışın sərhədlərinin düzgün müəyyənləşdirilməməsi fərqinə varmadan yanlış davranışa gətirib çıxarır. Ən böyük problem insanların düşüncələrini ifadə edə bilməməsidir. Hər hansı bir hadisənin hansı duyğu yaratdığını soruşduqda əksər hallarda insanlar düşüncələrini və yaxud əksinə olaraq düşüncələrini soruşduqda ya duyğularını, ya da davranışlarını ifadə edərlər. Bu yanlışlıq insanların öz düşüncələrinə hakim kəsilə bilməməklərinə, düşüncələrin onlarda yaratdığı duyğularının təsiri altında meydana gələn davranışlarında idarəetməni itirmələrinə səbəb olar. Bəzən düşüncələrimizdə yanlışlıq ola bildiyindən sonradan peşman olacağımız davranışlar meydana çıxar. Biz yaxın dostumuzdan borc istədiyimizdə onun pul verməkdən imtina etməsini düşüncəmizdən asılı olaraq pozitiv və ya neqativ duyğularla davranışımıza yansıtmış olacayıq. Dostumuzun pul verməkdən imtina etməsini "var idi, bilərəkdən ya xəsisliyindən vemədi" kimi düşünsək, o zaman beynimizdə qəzəb, kin, nifrət, ədavət və.s kimi duyğular yaranacaq və biz otuz illik dostumuzla münasibətə son qoyacayıq.Yaxud əksinə "onun həqiqətən də pulu olmadığını, olsa mütləq verərdi" fikrini düşünsək bizdə əmələ gələn sədaqət, inam, mehribanlıq, əminlik kimi duyğuların təsirilə dostluq münasibətlərini davam etdirəcəyik. Davranışımızı şərtləndirən istər zahiri, istərsə də daxili nitq məhsulu olan dil duyğularımızın davranışımıza ötürülməsində bir vasitədir. Beləliklə düşüncənin ifadə alətinin dil olmasını nəzərə alaraq "3 d" mexanizmini "dil və düşüncə" prosesinə tətbiq etsək, o zaman prosesin gölgədə qalmış "duyğu" amilini rahatlıqla görər və bu prosesin düşüncə, duyğu və dil kimi qarşılıqlı dinamik bir mexanizm olduğunu söyləyə bilərik. Duyğu indiki anda hiss üzvlərinə təsir edən əşya və hadisələrin ayrı-ayrı keyfiyyət və xassələrinin beyində inikasıdır. Deməli biz maddi aləmi düşüncəmizdə əks etdirir, duyğular vasitəsilə onun əlamətləri haqqında məlumat alır və bu məlumatlar müxtəlif dil hadisələrində əks olunur. Bu prosesdə dil və düşüncə münasibətlərində özünü göstərən dialektik əlaqə dil düşüncəsiz, düşüncə dilsiz yarana bilməz hökmünü ortaya qoyur. Dil və düşüncə asılılığı fikrin ifadəsi üçün lazımi sözlərin seçilərək nitqdə təzahür etməsinə gətirib çıxarır. Beləliklə düşüncəmizdən doğan duyğularımız təfəkkür süzgəcindən keçərək öz mənbəyini dildə tapan nitq aktında təzahür edir. Lakin varlığı nitqdə əks olunan dil ümumi olur, nitq isə insan təfəkküründən asılı olaraq fərdi xüsusiyyət qazanır. O zaman fərd düşüncələrini götür-qoy etməli, duyğularının fərqinə varmalı ki, qüsursuz nitq aktını həyata keçirsin. Düşüncə və duyğularımızı idarə edə bilməsək də nitqimizdə təzahür edən dilimizi nizamlamaq imkanına malikik. Hər hansı hadisəyə baxışımızdan asılı olaraq pozitiv və ya tamamilə əksinə olaraq neqativ duyğu yaranacaq və bu duyğu nitqimizdə də öz çalarını büruzə verəcək. Şüuraltından sızan gerçək duyğular, düşüncə və niyyətlər dil sürüşmələri şəklində ortaya çıxacaq. Nitqimizlə ətrafımıza hansı mesajı veməyimizdən asılı olaraq özümüz haqqında fikir formalaşdırmış olacaq və bizi əhatə edən maddi aləmdən, dostlardan eyni emosiyaları qəbul edəcəyik. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
835 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan AZƏRBAYCAN DİLÇİLİYİNDƏ ENANTİOSEMİYA HADİSƏSİ Aysel ABULOVA Sumqayıt Dövlət Universiteti sdu.qrup.974@hotmail.com AZƏRBAYCAN Söz dilin ən işlək və ən məhsuldar vahididir. Dili sözsüz təsəvvür etmək çətindir. Əlbəttə, bəzi hallarda fikrimizi qeyri – verbal üsulla da çatdıra bilərik, ancaq bununla belə, inkar etmək olmaz ki, söz dilin leksik sistemində əsas nitq vahididir. Fonetik və qrafik cəhətdən sadə görünən söz əslində, çox mürəkkəb və özünəməxsus təbiətə malikdir. Belə ki, uzun illərdir müxtəlif dilçilər sözün əsl mahiyyətini, onun əlamət və xüsusiyyətini, məfhuma münasibətini öyrənməyə çalışır və hələ də yekdil rəyə gələ bilmirlər. A. Qurbanov sözün əsas iki vəzifəsinin olduğu qənaətindədir. Belə ki, onun fikrincə, söz – gerçəklikdə baş verən müxtəlif hadisələrin adını bildirməklə yanaşı məfhumları da ümumiləşmiş şəkildə ifadə edir. Bəli, əslində bir sözün bütöv bir mənanı, anlayışı ifadə etməsinin özü də sözün qüdrətinə dair bir işarədir. Məna dedikdə, adı çəkilən məfhumun xarici və daxili forması, əlamət və keyfiyyətləri, funksiyaları və s. daxildir. Dildə bir mənanı bir neçə söz ifadə edə bilər. Eyni zamanda, bir sözdə də bir neçə məna əlamətinin olması mümkündür. Ümumiyyətlə, söz və məna arasındakı münasibət bir çox dilçilərin maraq dairəsində olmuş və hər bir alim bu hadisəyə müxtəlif prizmalardan baxmağa çalışmışdır. Nəticə olaraq, dilçilikdə sözlərin məna qrupları adlanan ümimi bir anlayış yaranmışdır ki, bu anlayış sözlərin antonimliyini, omonimliyini, sinonimliyini, çoxmənalılığını özündə birləşdirir. Yuxarıda adlarını qeyd etdiyim dil hadisələri, geniş şəkildə tədqiq olunmuş və ümumi bir rəyə gəlinmişdir. Bizim diqqətimizi isə dildə mövcud olan, lakin, Azərbaycan dilində geniş tədqiq olunmayan enantiosemiya hadisəsi cəlb etmişdir. Enantiosemiya hadisəsi dilin lüğət tərkibində gedən prosesdir. Bu hadisə eyni qrafik formaya malik olub, müxtəlif məna əlaməti daşıyan sözləri öyrənir. Bu xüsusiyyətinə görə onu omonim sözlərə yaxınlaşdıran və bu hadisəni omonimliklə eyni bəhsdə verən dilçilər də vardır. Lakin, enantiosemiya hadisəsi, eyni fonetik quruluşa malik olan sözlərin tamamilə əks və bir – birinə zidd olan mənalarının olması ilə omonimlərdən kəskin fərqlənir. Bu məna fərqləri onları antonimliyə də yaxınlaşdırır. Hətta bəzi dilçilərin fikirlərinə istinadən, demək olar ki, enantiosemiya hadisəsi omonimliyin içində antonimlik daşıyan bir dil hadisəsidir. Rus dilçilərinin fikirlərinə görə, enantiosemiya – antonomiya ilə polisemiyanın birləşərək qarışmasını özündə əks etdirir, iki məzmun planı və onlar arasında münasibətin antonomik xarakterinin mövcudluğu ilə xarakterizə olunur. Azərbaycan dilinin lüğət tərkibində xeyli omonim, antonim və sinonimlərin mövcudluğuna baxmayaraq enantiosemik sözlər böyük hissə təşkil etmir. Alınma olaraq dilə daxil olan bir çox sözlər, müəyyən leksik-semantik dəyişməyə məruz qalmışdır. Belə ki, etimon dildə müəyyən anlayışı bildirən söz, bizim dilimizdə tamamilə əks mənanı bildirir. Məs: Tüllab sözü ərəbcə tələbə mənasındadır. Bildiyimiz kimi, tələbə gələcəyin ziyalı təbəqəsi və cəmiyyətin nurudur. Lakin bu gün bu söz bizim dildə vulqarizmdir və Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində yüngül, dəmdəməki, bambılı adam mənasında verilmişdir. Yaxud, farsca əhval – ruhiyyənin yaxşı olması anlamında olan və mənbə dildə heç bir neqativ məna kəsb etməyən sərxoş sözü, müasir dilimizdə piyan, alkaş, özünü idarə edə bilməyən mənası daşıyır. Ərəb dilində hiyləgər,kələkbaz mənalarında işlədilən dahi sözü, Azərbaycan dilində ağıllı,uzaqgörən, bacarıqlı şəxs mənasındadır və əlbəttə ki, ağıllı, uzaqgörən və rəğbət hissilə xatırlanan şəxsin kələkbazlıq etməsi ağlabatan hesab olunmur. Lakin enantiosemiya hadisəsi eyni dildə bir sözün bir-birinə əks iki mənada işlənməsidir. Məsələn: toy sözü-xeyir iş,deyib-gülmək, şənlənmək anlamlarını ifadə etdiyi halda ,toy tutmaq- dalaşmaq,ağlatmaq,döymək mənalarındadır. Əlavə olaraq bu gün aktiv və ümumişlək söz olan yanmaq sözünü göstərə bilərik ki, bu söz əslində həm işığın yanması, həm də sönməsi anlamındadır. Belə ki, diqqət etsək görərik ki, biz elektrik işığını yandırarkən və elektrik lampasının xarab olduğunu bildirərkən eyni sözdən istifadə edirik. Bu hadisə frazeolji birləşmələrdə də daha aydın nəzərə çarpır. Can vermək sözünün təhlilinə nəzər yetirəndə məlum olur ki, bu sözü biz bir – birinə zidd olan iki mənada; ölüm ayağında olan şəxsi ifadə edərkən, canını tapşırmaq, ölmək mənasında və hər hansı bir IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
836 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan hadisənin, şəxsin bizə müsbət təsirini izah edərkən işlədirik. Sözün daxili mənasını açmaq üçün nümunələrə diqqət yetirək: Babam artıq can verir… Ana öz övladına canından can verən müqəddəs varlıqdır. Bəzən dilçilər bu hadisəni dilin kasıblıği ilə əlaqələndirirlər.Alman dilçisi Karl Abel enanteosemiya hadisəsini misir dilinin nümunəsində göstərərək misir dilində bu cür sözlərin yetırincə olduğuna diqqət çəkir, məsələnin başqa tərəflərini izah edir.Belə ki,hər sahədə yetərincə inkişaf etmiş misirlilər leksika sahəsində də kifayət qədər uğurlu nəaliyyətlər əldə edə bilərdilər.Dilçi hadisənin fəlsəfi məqamlarını açaraq bunu dilin kasıblığı ilə deyil, fəlsəfi düşüncə ilə bağlayır.Yəni enanteosemiya-dünyanın iki üzünü, işiğın və qaranlığın, insanın dünyaya gəlməsi və ölməsi yəni həyatda olan bir-birinə zidd hadisələrin sözlərdə təzahür formasıdır. Göründüyü kimi, enantiosemiya maraqlı, eyni zamanda tədqiqata ən az cəlb olunan dilçilik hadisəsidir. Dilimizin lüğət tərkibini araşdırarkən belə sözlərə rast gəlmək mümkündür. Kiçik tədqiqat işində sözlərin və təhlillərin sayını artırmaq mümkün olmadığından yuxarıda qeyd olunan sözlərlə kifayətlənməli oluruq. Lakin aktuallığını nəzərə alaraq gələcəkdə bu hadisəni geniş tədqiq etmək arzusundayıq.
NATİQLİYİN GÖRKƏMLİ SİMASI - HEYDƏR ƏLIYEV Fatma İSAYEVA Sumqayıt Dövlət Universiteti sdu.qrup.974@hotmail.com AZƏRBAYCAN Natiqlik sənətinin tarixi çox qədimdir. Onun yaranması antik dövrün mütəfəkkiri Siseron-dan başlayır. Natiqlik unikal bir sənət, ilahi vergi, ikinci “mən” deməkdir. Böyük siyasətçi və dip-lomat, dövlət başçısı üçün natiqlik olduqca vacibdir. Azərbaycanda siyasi natiqliyin eləcə də natiqlik sənətinin formalaşıb inkişaf etməsində Heydər Əliyevin rolu əvəzsizdir. Natiqlik müstə-qil Azərbaycanın qurucusu Heydər Əliyevə məxsus fitri istedadlardan biridir. Bu onun dövlətçi-lik təfəkkürünə yol açan vasitə idi. Heydər Əliyevin keçdiyi böyük ictimai-siyasi təcrübə məktəbi onun bir natiq kimi bu sə-nətin ən uca zirvəsinə qalxmasına imkan vermişdir. Heydər Əliyev həmişə deyirdi: “Azərbaycan xalqının dili onun milli varlığını müəyyən edən baş- lıca amillərdəndir.” Heydər Əliyev onu da qeyd edirdi ki, öz ana dilini bilməyən adamlar şikəst adam- lardır. Öz ana dilini bilən, sevən Heydər Əliyev natiqlik sənətini də bilən və sevən lider kimi tanınırdı. Natiqlik sənəti dil faktlarından düzgün istifadə bacarığıdır. Heydər Əliyev dil faktlarını bilir, onları düzgün qiymətləndirir və yerində onlardan istifadə edir. Heydər Əliyev siyasi natiq olaraq səs tonuna və intonasiyaya xüsusi məna verməyi bacarırdı. Bu natiqlikdə əsas şərtlərdən biridir. Heydər Əliyev həmişə və hər yerdə Azərbaycan dövlətini üstün tutmuşdur. Bu siyasi natiqlikdə olduqca önəmlidir. Heydər Əliyev siyasi nitqlərində dövlət işlərindən, dövlət əhəmiyyətli məsələlərin həllindən danışırdı. Onun nitqində dərin məzmun və yüksək ideyalılıq duyulur. Heydər Əliyevin xalqla bağlılığı onun nitqində də təzahür edib. Mən buna görə də onun nitqini böyük bir hərakatın proqramına bənzədirəm. Nizami Xudiyevin qeyd etdiyinə görə: “Hansı mövzuda məruzə və ya çıxış edirsə, yaxud söhbət- fikir mübadiləsi aparırsa, fərqi yoxdur, Heydər Əliyevin həmişə mövzuya dərindən, yüksək professional səviyyədə bələd olduğu üzə çıxır. Konstitusiya komissiyasının iclasından tutmuş yazıçılar, sənət adamları ilə görüşlərə qədər ən müxtəlif yığıncaqlarda Azərbaycan rəhbəri özünü həmişə olduqca sərbəst, olduqca hazırlıqlı və olduqca peşəkarcasına aparır. H.Əliyev hər hansı mövzuda məruzə, çıxış, yaxud söhbətə daim hazır olur.” Xalq şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə haqlı olaraq yazır ki, fikrə görə söz tapılır, sözə görə fikir yox! Mənim zənnimcə, ulu öndərimizin dəyərli fikirləri qiymətli sözlərlə bəzədilmiş zəngin sarayı xatırladır.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
837 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Heydər Əliyev diqqəti məsələyə cəlb etmək üçün vəziyyəti quru rəqəmlər, texniki hesabat xarakterli mülahizələrlə deyil, olduqca səmimi sözlərlə təsvir edir. O, bir qayda olaraq, xalq arasında deyildiyi kimi “özündən danışır “. Onun nitqində yazı dilinin yorucu təsiri yoxdur. Nizami Xudiyev qeyd etmişdir ki, Heydər Əliyevin nitqində emosional məqamların meydana çıxması aşağıdakı şərtlərdən irəli gəlir: 1) natiqin bir azərbaycanlı- şərqli olaraq xarakterindəki emosionallıq təzahürlərindən; 2) Heydər Əliyevin şəxsi-fərdi psixologiyasından; 3) dövrün, zamanın mürəkkəbliyi, ictimai-siyasi hadisələrin əsəbləri daim gərgin saxlaması, gözlənilməz halların meydana çıxması və s.-dən. Heydər Əliyev nitqinin emotiv intonasiyası çox zəngindir, lakin qısa müddət ərzində Azərbaycana “rəhbərlik etmiş “ bəzi “başçı”lardan fərqli olaraq, həmin emotiv zənginliyi böyük ağıl, məntiq, idrak idarə edir. Onun nitqi haqqında belə deyirlər:”Onun nitqində intelektual təməli olmayan emosiya, demək olar ki, yoxdur.” Ümumiyyətlə, hər bir natiq-istər qüdrətli, istər orta səviyyəli, istərsə də zəif olsun-öz nitqində aşağıdakı üç aktı nümayiş etdirir: informasiya; məntiq;
emosiya; Heydər Əliyevdə bunların üçünü də müşahidə etmək olar. O, hər bir ideoloq, həm də bir natiq kimi zəngin informasiyaya əsaslanır, yəni həmin informasiya ilə silahlanaraq mənsub olduğu xalqın, rəhbərlik etdiyi dövlətin mənafeyini müdafiə edir. Onun verdiyi informasiya o qədər zəngin olur ki, bu və ya digər sahəyə rəhbərlik edən mütəxəssisin verdiyi məlumatlarda nəyin doğru, nəyin yalan, nəyin isə qeyri-dəqiq olduğunu dərhal müəyyən edə bilir. O,düşünərək danışır, sanki bütün varlığı, düşüncəsi, emosiyası və daxili inamı ilə danışır. Nizami Gəncəvi bunu daha gözəl işıqlandırmışdı : Sözün qanadları var, quş kimi incə-incə, Dünyada söz olmasa, nəyə gərək düşüncə! M.T.Siseron yazır : ”...Ancaq müdrik adam həqiqi natiq ola bilər. Filosof natiqdən aşağı səviyyədə durur. Çünki hər filosof natiq ola bilmir, natiq isə filosofların öyrətdiyi bütün bilikləri əxz etməyi bacarır.” Natiq düşünüb danışaraq, ətrafdakı insanları da düşündürməyə çalışmalıdır. Natiqin nitqi yorucu olmamalıdır, əks halda bu dinləyicini yora bilər. Heydər Əliyev bunu nitqində nəzərə alırdı. O, öz fikrini, ideyasını yüksək inamla insanlara aşılayırdı. Heydər Əliyevin mimikası, pantomimikası, intonasiyası onun nitqinin təsir gücünü artırır. Onun nitqi hər zaman xalqını, dövlətini doğru yola, parlaq gələcəyə səsləmişdir. Natiqlik sənətinin yarandığı dövrdən indiyədək adını tarixlərə yazdıran Aristotel, Demosfen, Sise ron, Yuli Sezar kimi natiqlər vardır ki, bu gün də onların adı görkəmli natiqlər sırasında çəkilir. Heydər Əliyev də şərq natiqləri içərisində birinci hesab oluna bilər. Əminliklə demək olar ki, Azərbaycanda və yaxın Şərqdə siyasi natiqliyin ən nüfuzlu nümayəndəsi məhz ulu öndər Heydər Əliyevdir.
Sumqayıt Dövlət Universiteti sdu.qrup.974@hotmail.com AZƏRBAYCAN Bəzi türkoloqlar belə fərz edirlər ki, qədim türk dilində sifət olmamışdır. Lakin qədim türk yazılı abidələrində kifayət qədər əlamət bildirən sözlərin olması buna əsas verir ki, sifət türk dillərində çox qədim tarixə malikdir. Misal olaraq Göytürk yazılı abidələrində kağıt – bərk, adgü –yaxşı, suçik – şırın, yablak – pis ; Qədim Uyğur dilində yaş – təzə, yeg-yaxşı, tovrağ – cəld; “Orxon Yenisey” yazılarında edgü- yaxşı, kara – qara, kök – göy kimi əlamət bildirən sözləri qeyd etmək olar. Əlisa Şükürlü bu cür sözləri əsli sifətlər adlandırmışdır.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
838 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Tarixən sifətlərin daha çox əşyaya aid olmasına baxmayaraq, zaman keçdikcə, danışıq dilinin formalaşması nəticəsində əsli sifətlər əşyanın əlaməti ilə bərabər hərəkətin də əlamətini bildirmişlər. Məs: Ağıllı düşmən nadan dostdan yaxşıdır. Rəsm əsəri çox gözəl işlənib. Birinci nümunədə əlamət əşyaya, ikincidə isə hərəkətə aid olmuşdur. Lakin sonralar hərəkətin əlamətini bildirən sözlər zərf adlandırılmışdır. Halbuki, F.Zeynalov, C. Cəfərov, A.Həsənov kimi dilçi alimlər qeyd edirlər ki, “bir söz yalnız bir nitq hissəsinə aiddir.” Əgər bir söz yalnız bir nitq hissəsi olursa, bəs nəyə görə biz əlamət bildirən əsli sifətləri hərəkətə aid olduqda zərf adlandırırıq? Deməli, yuxarıda adlarını çəkdiyimiz alimlərin fikrinə əsasən, əslində, sifətlər 3 yerə bölünə bilər. 1) əşyanın əlamətini bildirən sifətlər 2) hərəkətin əlamətini bildirən sifətlər 3) həm hərəkətə, həm də əşyaya aid olan sifətlər. Mübahisəli hesab oluna bilən həm hərəkətə, həm də əşyaya aid olan sifətlərə nəzər yetirək. Bərk maddə, möhkəm hasar, yaxşı şagird, şirin nağıl, acı söz, cəld hərəkət, ac uşaq, hündür bina və s. Gördüyümüz kimi, bu söz birləşmələrində əlamət əşyaya aid edilmişdir. Bərk (möhkəm) dayanmaq, yaxşı oxumaq, şirin (acı) danışmaq, cəld qaçmaq, ac (tox) gəzmək, hündür (alçaq) görünmək və s.nümunələrdə isə əlamət hərəkətə aid edilir. Ikinci məsələ isə, bizim düzəltmə zərf adlandırdığımız –ca,-cə, -la, -lə, -akı, -əki, -ən, -anə, - yanə şəkilçilərinin köməyi ilə yaranan sözlərdir. məs: rusca, cəsarətlə, çəpəki, daxilən, şairanə və s. Şəkilçilərin təhlilinə nəzər yetirsək görərik ki, əslində, -ca qüvvətləndirici ədat, -la 2 ilə qoşmasının şəkilçiləşmiş variantı (qeyd etmək lazımdır ki, ilə protürk dövründə əsli qoşma kimi “birla” adlandırılırdı), -akı 2 tarixən qoşmanın yönəlmə, istiqamət mənası bildirən növü, -an 2 şəkilçisi ədatın qüvvətləndirmə məna növü, sonuncu -anə, - yanə şəkilçiləri isə bənzətmə qoşmasıdır. Dilimizdə belə bir qayda mövcud deyil ki, iki nitq hissəsinin birləşməsindən bir düzəltmə söz yaransın. İki sözün birləşməsindən ya mürəkkəb söz, ya da söz birləşməsi yarana bilər. Belə olduğu halda niyə bu cür sözləri düzəltmə zərf adlandırırıq? Bundan əlavə “indi” sözü də Y. Balasaqunlunun “Qutadqu bilik” əsərində ədat funksiyasını yerinə yetirmişdir. Beləliklə, əsli zərf adlandırılan sözlərin tarixini, mənşəyini araşdırdıqda onların başqa nitq hissələrindən “oğurlandığının” şahidi oluruq. Kiçik araşdırmanın nəticəsi olaraq bizdə bir sual yaranır. Əgər dilimizdə sadə zərf adlandırdığımız sözlər əslən sifətdirsə, bu sözlərin mənşəyini araşdırarkən onların əslində başqa nitq hissəsi ola bilmə ehtimalı daha yüksəkdirsə və zərf düzəldən şəkilçilər köməkçi nitq hissələrinin şəkilçiləşmiş variantıdırsa, görəsən, əsas nitq hissəsi kimi zərfə ehtiyac varmı?
Yüklə 19,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|