Conference committees conference chairs c

FRAZEOLOJİ  BİRİKMƏLƏR,  FRAZEOLOJİ  BİTİŞMƏLƏR, 

FRAZEOLOJI BİRLƏŞMƏLƏR VƏ ONLARI TƏŞKİL EDƏN 

KOMPONENTLƏRİNİN MƏCAZİ MƏNALARI 

 

Kəmalə ƏLİYEVA 

Gəncə Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Tərkibindəki  sözlərin  müstəqil  mənalarını  tamamilə  itirməsi  nəticəsində  əmələ  gələn  sabit  söz 

birləşmələrinə frazeolji birikmələr deyilir. Dilçilikdə bu tip sabit söz birləşmələri idiomlar da adlandı-

rılır. Bu söz birləşmələrin əsas əlaməti onların semantik cəhətdən bütövlüyüdür. Dildə xüsusi səciyyə 

daşıyan bu birləşmələr onun frazeologiyasının əsasını təşkil edir. Frzaeoloji birikmələrə aşağıdakı söz 

birləşmələrini misal göstərmək olar: 

Kick the bucket “ölmək”; send smb. to conventry “bir kəsi baykot etmək”, “bir kəslə əlaqəni kəs-

mək”; at bay “çıxılmaz vəziyyət”; be at somembody`s beck and call “qulluğunda həmişə hazır olmaq” 

= “əmrə hazır olmaq”; to be all thumbs “yöndəmsiz”, “yaraşıqsız”; to rain cats and dogs “şıravaran 

yağış yağmaq”; kilkenny cats “qatı düşmənlər”.  

Frazeoloji birikmələr onları təşkil edən komponentlərinin məcazi mənaları əsasında əmələ gəlir. 

Bu  cür  birləşmələrin  bədiilik  xüsusiyyətləri  yalnız  tarixi-nöqteyi  nəzərdən  açıqlanır.  Məsələn:  “bay” 

sözünün mənası “tupik” (ş.dəniz quşu), “beck” sözünün mənası isə “qollarını çırpmaq”-dır. Bu sözlər 

arxaizmlərdir və yalnız yuxarıda göstərildiyimiz frazeologizmin tərkibində işlənir. Və yaxud digər bir 

misala  baxaq  “to  be  all thumbs”  frazeologizmi  “one`s  fingers all thumbs”  frazeologizminin  əsasında 

əmələ gəlmişdir. “Kilkenny cats” frazeologizmi bir əfsanədən götürülmüşdür. Əfsanəyə görə Kilkenny 

və  Irishtown  arasında  XVIII  əsrdə  müharibə  olub  və  bu  müharibə  hər  iki  şəhərin  dağılması  ilə 

nəticələnib. “Send smb. to Conventry” frazeologizmi Klarendonun “The history of the Great Rebellion 

and Civil Wars in England” kitabında götürülmüşdür.  İngilis inqilabı dövründə Konventri şəhərində 

bir həbsxana yerləşirdi ki, orada yalnız güclü monarxlar saxlanılırdı. Göst ərdiyimiz bu frazeologizm 

də bununla əlaqədar olaraq yaranmışdır. 

Beləliklə  frazeoloji  birikmələrdə  həqiqi  məna  ilə  məcazi  məna  arasındakı  əlaqə  itir  və  məcazi 

məna onlar üçün ön plana keçir. Frazeoloji birikmələrin aşağıdakı xüsusiyyətləri var: 

1. Frazeoloji birikmələrin komponentləri sırasına arxaizmlər də daxil ola bilər.  

2. Bu tip birləşmələri sintaktik cəhətdən parçalanmaq mümkün deyildir. 

3. Onların komponentlərinin yerlərini dəyişdirmək əksər hallarda qeyri-mümkündür. 

4. Bu birləşmələrin tərkibinə söz daxil ola bilmir.  

5. Frazeoloji birikmələrin tərkibindəki sözlər öz leksik mənalarını itirərək onların komponentləri-

nə çevrilir və ümumi bir mənanı ifadə edir. Məsələn: “kick the bucket” – “to die”; “send smb to Con-

ventry” – “to ignore”.  

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

824

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Frazeoloji bitişmə.  

Bəzi  sabit  söz  birləşmələrinin  tərkibindəki  sözlərdən  birinin  həqiqi  mənası  az  da  olsa,  nəzərə 

çarpır.  Bu  tip  birləşmələr  frazeoloji  bitişmələr  adlanır.  Frazeoloji  bitişmələrə  aşağıdakı  söz 

birləşmələrini misal göstərmək olar: 

To spill the beans “sirr vermək”; to burn bridges “körpüləri yandırmaq”; to throw dust into smb’s 

eyes “bir kəsin başını aldatmaq”; to point the devil blacker than he is “şişirtmək”; to put a spoke in 

somebody’s whell “bir kəsə mane olmaq”, “əngəl törətmək”; to hold one’s cards close one`s chest “bir 

şeyi  sirr  olaraq  saxlamaq”,  “ağzını  bərk  tutmaq”,  “susmaq”;  to  be  narrow  in  the  shoulders  “zarafat 

başa düşməyən”; to gild refined gold “boş yerə çalışmaq”; to stick like a leech “zəli kimi yapışmaq”; 

broad shoulders “enli kürək”; more or less “qismən”, “müəyyən dərəcədə”; out of the frying pan into 

the fire “yağışdan çıxıb yağmura düşmək”. 

Frazeoloji bitişmələr bədiilik və məcazilik baxımından qismən frazeoloji birikmələrə bənzəyirlər. 

Frazeoloji bitişmələri başa düşmək üçün onun komponentlərini məcazi mənada dərk etmək lazımdır. 

Məsələn:  make  a  mountain  out  of  a  molehill  frazeologizmi  “qarışqadan  fil  düzəltmək”  (bir  şeyi  çox 

şişirtmək)  mənasını  verir.  Burada  molehill  sözü  “çox  kiçik”  mənasında,  mountain  sözü  isə  “çox 

böyük” mənasında dərk edilir.  

Frazeoloji  bitişmələr  omonim  ola  bilər,  yəni  onlar  həm  həqiqi,  həm  də  məcazi  məna  ifadə  edə 

bilərlər. Məsələn: It was very tiresome as I had to swim against the current  cümləsinin tərcümsi belə 

olacaq:  Axının  əksinə  üzmək  çox  yorucu  idi.  Bu  cümlədə“to  swim  against  the  current”  birləşməsi 

“axının  əksinə  üzmək”  mənasını  verir.  Bu  birləşmənin  məcazi  mənası  isə  “bir  kəsə  qarşı  çıxmaq 

(getmək)”, “bir kəsin əksinə getmək”dir.  

Frazeoloji bitişmələrin də özünəməxsus xüsusiyyətləri var. Bunlar aşağıdakılardır: 

1. Bu birləşmələr yüksək bədiilik xüsusiyyətlərinə malikdir və onlar mövcud olan digər sabit söz 

birləşmələrinə  mənaca  uyğun  gəlir.  Məsələn:  to  throw  dust  into  smb`s  eyes,  to  be  narrow  in  the 

shoulders, to burn one’s fingers, to burn bridges.   

2. Frazeoloji bitişmələr komponentlərinin semantik xüsusiyyətlərini qoruyub saxlayır. Məsələn: 

to put a smoke in smb`s wheel. 

3.  Onlarda  emosionallıq  və  ifadəlilik  həlledici  rol  oynayır.  Məsələn:  to  throw  dust  into  smb`s 

eyes, to point the devil blacker than he is. 

4.  Bu  tip  birləşmələrin  komponentlərinin  yerini  dəyişmək  qeyri-mümkündür.  Məsələn:  to  hold 

one’s cards close to one’s chest. 

5. Frazeoloji bitişmələr sözlərin və yaxud söz birləşmələrinin sinonimi ola bilir. Məsələn: to gild 

refined gold = to paint the lily. 

Frazeoloji birləşmə. 

Bəzi  sabit  söz  birləşmələrinin  tərkibindəki  sözlərdən  biri  mütləq  öz  həqiqi  mənasında  işlənir,  o 

biri  söz  isə  ondan  asılı  vəziyyətdə  olur,    yəni  bu  tip  birləşmələrin  tərkibinə  həm  müstəqil,  həm  də 

frazeoloji məna daşıyan sözlər daxildir. Dilçilikdə bu cür sabit söz birləşmələri frazeoloji birləşmələr 

adlandırılır.  Məsələn:  a  bosom  friend  “ürək  dostu”;  to  frown  one’s  eyebrows  “qaşlarını  çatmaq”;  a 

Sisyphean  labour  “sizif  əməyi”;Adam's  apple“xirtdək”;  rack  one`s  brains  “baş  sındırmaq”;  to  pay 

attention to somebody “bir kəsə diqqət yetirmək”; Augean stables “avgin tövlələri”; Homeric laughter 

“homer gülüşü”; Achilles’ heel “axilles dabanı”.  

Frazeoloji birləşələrin aşağıdakı xüsusiyyətləri var: 

1.  Frazeoloji  birləşmələrin  kompoentlərindən  birini  dəyişmək  mümkündür.  Məsələn:  a  bosom 

friend “ürək dostu”, bosom buddy “yaxın yoldaş”. 

2.  Bu  birləşmələrin  əsas  tərəfini  onun  sinonimi  ilə  əvəz  etmək  olar.  Məsələn:  pitched  battle 

“amansız döyüş”, fierce battle “sərt döyüş”, “qızğın döyüş”. 

3.  Onların  komponentlərinin  yerini  dəyişmək  mümkündür.  Məsələn:  Sisyfean  labour  “sizif 

əməyi”, a labour of Sisyphus. 

 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

825

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

AZERBEYCAN – ARAP  İLİŞKİLERİ. ARAP                        

KAYNAKLARINDA AZERBEYCAN YER İSİMLERİ 

 

Hacer HÜSEYNOVA 

ADPU 

[e-mail] 

AZERBAYCAN

 

 

Azerbaycan - Arap edebi ilişkilerinin tarihi VII yüzyılın iknci yarısından başlar. Fakat Azerbaycan 

şairlerinin Arap kültürü ile tanışmaları bu kültürel ilişkilerin kökünü uzaklara götürüyor . Medine'ye 

göç eden ve orada yaşayıp -yaratmış Azerbaycanlı şairler İsmail ibn Yasar, Musa Şehavat, Ebul Abbas 

el Ema geniş bilgi ve derin zekaya sahip olduklarından islamda büyük rütbe olan "mevla " rütbesine 

layık görülmüş ve bunlar “mövlalar”, yani “mevali şairleri” olarak isimlendirilmişlerdir . 

VII  -  IX  yüzyıllarda  gelişmiş  islam  kültürünü  hilafete  dahil  olan  diğer  sürümler,  halklar  gibi 

Azerbaycanlılar da doğuruyordu. Bu dili öğrenmek kendini tanıtmak, meşhurlaşmak açısından oldukça 

önemliydi. 

Aynı zamanda Azerbaycan'da eğitimlerini tamamlayan gençler o devrin büyük kültür merkezleri 

olan Mekke, Bağdat, Sam şehirlerine gider, orada yüksek eğitim alıyorlardı. Onlarin Arapça kayıtları 

ise  doğaldı.  Örneğ  olarak,  Hatip  Tebrizi  eğitimini  tamamladıktan  sonra  40  yıl  Bağdat'ın  Nizamiye 

medresesinde  hocalık  yapmıştır.  El  Muğeddesi  el  Marağayi,  Mensur  Tebrizi  ve  b.  bu  gibi 

Azerbaycanlı şairler de arapça yazmış- yaratmışlar. 

Azerbaycan-Arap  edebi  ilişkilerinden  söz  ederken  Azerbaycan  destanlarını  ve  masallarını 

hatırlamamak  olmaz.  "Kitabi  -Dədə  Korkut"  destanı  bu  bakımdan  değerli  kaynaktır.  Dastandan 

anlaşılmaktadır  ki,  oğuz  igidlerinden  Kazan  Han  ve  diğerleri  Muhammed  peygamberi  görmek  için 

Arabistan'a  gitmiş,  islamı  kabul  etmiş  ve  dönüşde  oğuzlar  arasında  islamı  yaymışlardır.  Dede 

Korkutun  Peygamberle  (s.a.v)  tanıdık  ve  hatta  dost  olması  hakkında  rivayet  de  mevcuttur.  Bununla 

birlikte destanın ayrı- ayrı  boylarında Arap kökenli kelimelerin: Mekke, Medine, kafir, Azrail, Arap 

atı ve diğer bu gibi kelimelerin işlenmesi, boyların bir çoğunda Muhammed'in anılması ise o anlama 

gelir ki, Oğuzlar Araplarla iyi ilişkilerde olmuşlardır.       

"Kitabi-  Dede  Korkut"  destanında  Arap  sözleri  işlense  de,  destanın  dili  Hatayi,  Fuzuli, 

S.Ə.Şirvaninin  dilinden  basittir.  Çünkü  adı  geçen  şairlerin  eserlerinde  destana  göre  daha  çok  Arap 

sözleri işlenmiştir. 

"Köroğlu"  destanında  da  Arap  edebi  ilişkilerine  ait  ilginç  gerçekler  vardır.  Destanın  bütün 

kollarında  Arap  kökenli  kelimelere  rastlanır.  Destanın  "  Durna  Teli  "  kolunda  ise  olaylar  Arap 

ortamında - Bağdadda oluşur . 

Halkımızın sosyal hayatında bugün de işlenen Araplarla ilgili ata sözlerinin, deyimlerin ve diğer 

örneklerin sayısı yüzlerledir. Örneğin; 1. Burda benim, Bağdat'ta kör halife. 2. Devesi ölmüş Arap ve b. 

Folklorşünas  bilim  adamı  A.Məmmədli  "Arapça  -  Türkçe  karşılıklı  ata  sözleri  ve  temsilleri" 

kitabında 1750 -ye kadar böyle ata sözünü sunmuştur. İki halk arasında edebi ilişkilerin gelişmesinde 

bu kitabın rolü büyüktür . 

Azerbaycan-Arap  edebi  ilişkilerinden  söz  ederken  görkemli  arapşünas,  ilk  Azerbaycanlı 

arapşunas  alim  Aida  İmanquliyevanın  araştırmalarını  özellikle  belirtmek  gerekir.  O,  Lübnan  yazarı 

N.Nuaymənin  birkaç  eserini  Azerbaycan  diline  tercüme  etmekle,  bu  ilişkileri  daha  da  geliştirmiştir. 

Azerbaycan EA Şarkiyat Enstitüsü'nün yayınladığı "Arap filolojisi konuları" mecmuesinin tertibçisi ve 

editörü olurken A.İmanquliyeva  iki halk arasında ilişkileri geliştirmek için gayretle çalıştı. O, Birlik 

Şərqşünüslıq  Cemiyeti  Yönetim  Kurulu  Üyesi  ve  Toplumun  Azerbaycan  bölmesinin  başkan  vekili 

olarak Ortadoğu sorunlarına ilişkin, dünyanın çeşitli kentlerinde düzenlenen kongrelerde konuşmalar 

yapmış, Arap halkları ile ilişkilerin gelişmesine çalışmıştır. 

Ülkemizin Birinci Hanımı Mehriban Aliyeva'nın  İSESKO islam ülkelerinin birliğinin İyi Niyet 

Elçisi  seçilmesi,  bu  kurumun  Azerbaycan'da  düzenlenen  toplantıları  -2015  yılın  Kasım  ayında 

düzenlenen  toplantı,  ülkemizde  İSESKO  Regional  Merkezinin  kurulması  ve  diğer  konularda 

Azerbaycan'ın Müslüman ülkeleri, özellikle de Arap devletleri ile ekonomik, siyasi, kültürel ve diğer 

alanlarda ilişkilerin daha da artmasına örnektir. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

826

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Azerbaycan'ın tarihi-siyasi coğrafyasına dair kaynaklar sırasında çeşitli dönemlerde düzenlenmiş, 

çekilmiş  haritalar  ve  tarihi  coğrafi  görüntü  rolü  doldurulamaz.  Böyle  haritalardan  Arap  yazarı    İbn 

Havqəlin (X  yüzyıl)  «Kitap  suret el-Erd»  eserindeki "Hazar  Denizi  Haritası", "Azerbaycan  ve  Arran 

Haritası», el-İdrisinin (XII yy) Haritası ilgi çekiyor. 

Arapdilli ilk kaynakların kronolojik çerçevesi, esasen, IX-XV asırları kapsar. Onların büyük bir 

kısmı  Hilafete    dahil  olan  ülkelerin,  aynı  zamanda  Azerbaycan'ın  tarihi-siyasi  coğrafiyası  ilgili 

olğulara  sahiptirler.  Arap  yazarlar  -  tarihçi  ve  coğrafiyaşünas  âlimleri  İbn  Hişam  (IX  yüzyıl),  İbn 

Xordadbeh (IX yüzyıl), el-Yakubî (IX yüzyıl), İbn el-Fakih (IX yüzyıl), et-Taberî (IX-X yüzyıllar), el- 

Mesudi  (X  yüzyıl),  el-İstəxri  (X  yüzyıl),  İbn  Havqəl  (X  yüzyıl),  el-Aziz  (X  yüzyıl),  el-Biruni  (XI 

yüzyıl), el-İdris (XII yy), el-Qərnati (XIII yy), Yakut el-Hemevi (XII-XIII yüzyıllar), İbn el-Esir (XIII 

yy), en-Nəsəvi (XIII yy), Zekeriya el-Kazvini (XIII yy), İbn Bettute (XIV), İbn Ərəbşah (XIV-XV yy), 

Abdürreşid Bakuvi (XV yy) ve başkaları eserlerinde bu diyarın tarihi, coğrafyası konusunda deliller, 

gerçekler vermişler..... 

Şu  anda  şimdiki  Azerbaycan  topraklarında  Arap  kökenli  pek  toponimik  birimler  vardır. 

Azerbaycan coğrafyasında Arap etnosu ile bağlantılı isimler özel bir grup oluşturur. Bu isimlere Arap 

(4 menteqe), Arapbasra, Arapqardaşbeyli, Arabqadim, Arabqubalı, Arabyatağı, Arapyengicə, Araplar 

(2  menteqe),  Arapocağı,  Arapsarvan,  Arapuşağı,  Arapxana,  Arapşahverdi, (2  menteqe),  Arapşeki  ve 

başkaları örnek gösterilebilir. Tüm bunlar Azerbaycan ve Arap halklarının tarih boyunca, lap eskiden 

birbirleriyle ilişkilerini, sosyal, siyasi, dini, edebi ilişkilerini yaşatan en güvenilir menbelerdir... 

 

 

 

NAXÇIVAN DİALEKTİNDƏ OMONİMLƏR 

 

Nuray ƏLİYEVA 

AMEA Naxçıvan Bölməsi 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Dil hər bir xalqın mənəvi siması, onun milli varlığının timsalıdır. Xalqı məhz onun dili yaşadır. 

Ədəbi dilimiz hələ tam formalaşmadığı zamanlarda xalq dili, yəni dialekt və şivələrimiz artıq mövcud 

idi  və  onlar  xalqın  yaşam  tərzini, həyatını,  məişətini, yaşadığı  keşməkeşləri  özündə  əks  etdirirdi.  Bu 

baxımdan şivələrlə ədəbi dil arasında ümumi cəhətlər çox olsa da, fərqli xüsusiyyətlər də çoxdur.  

Naxçıvan  dialektinin  lüğət  tərkibinin  müəyyən  bir  hissəsini  leksik  mənaları  ayrı,  qrammatik 

mənaları isə həm eyni, həm də müxtəlif olan eyni fonetik tərkibli sözlər, yəni omonimlər təşkil edir. 

Naxçıvan  dialektində,  ümumiyyətlə  dialekt  və  şivələrimizin  lüğət  tərkibində  ədəbi  dilə  nisbətən 

omonimlərin daha orijinal və rəngarəng növlərinə rast gəlirik.  

Omonimlər  tarixən  genetik  cəhətdən  müxtəlif  olan  iki  sözün  formaca  uyğunlaşması  və  ya  bir 

sözün-çoxmənalı sözün iki müxtəlif mənalı sözə ayrılması, başqa dillərdən söz alma yolu ilə yaransa 

da  onları  müəyyənləşdirərkən  müxtəlif  tələblər  irəli  sürülməlidir.  Çoxmənalı  sözlərdən  və  genetik 

cəhətdən  müxtəlif  sözlərdən  yaranan  omonimlər  arasında  fərq  məna  əlaqəsinin  olub-olmaması  ilə 

bağlıdır  (2,  s.12).  Ədəbi  dildə  olduğu  kimi,  dialekt  leksikasında  da  omonimlər  xüsusi  rol  oynayır. 

Naxçıvan  dialektində  ədəbi  dildə,  Azərbaycan  dilinin  digər  dialekt  və  şivələrində  olduğu  kimi 

omonimlər  müxtəlif  nitq  hissələri  ilə  ifadə  olunur.  Bu  baxımdan  bu  söz  qruplarını-dialektin 

leksikasındakı omonimləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar. İsimlərdən ibarət olan omonimlər: 

Gəc I is. - əhəng. 

Gəc II is. – lavaşı yapmaq üçün alət 

Gəc  Qərbi  Azərbaycan  şivələrində  ot  tayasının  yanından  yenidən  yığılıb  qaldırılan  hissəsi 

mənasında, Vedi, Zəngibasar, Çəmbərək şivələrində isə gəj variantında əhəng daşı və əhəng daşından 

hazırlanan suvaq məhlulu (3, s.157) mənasında işlənir.  

Lavaşa I is. – alça, zoğal və s. meyvələrdən bişirilib qurudulan turşu. 

Lavaşa II is. – zəncirin ucunda olan qarmaq. 

Lavaşa III is. – ipək hazırlanarkən baramanı tiyanda islatmaq üçün istifadə olunan əyri ağac. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

827

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Bu  söz  birinci  mənasında  İrəvan  və  Qarakilsədə,  lavəşə  variantında  isə  Lerik  və  Dərələyəz 

şivələrində  əkin  aləti  mənasında  işlənir.  Azərbaycan  dilinin  Qubadlı  və  Gəncə  şivələrində  lavaşa 

sözünün at nallayarkən istifadə olunan alət mənası da var. 

Qələm I is. – növ, çeşid. 

Qələm II is. – daş yonan alət. 

Qələm III is. – savad, bilik. 

Qərbi Azərbaycan şivələrində bu söz ağacın kəsilib əkilən şivi mənasında da işlənir (6, s.110). 

Naxçıvan  dialektinin  lüğət  tərkibində  sifətdən  ibarət  olan  omonimlər  isimdən  ibarət  olan 

omonimlərə nisbətən azlıq təşkil edir. Məsələn:  

Ütux' I sif. – bacarıqlı, zirək. 

Ütüx' II sif. – kələkbaz, hiyləgər. 

Ütüx'  sözü  Agdam,  Laçın,  Cəbrayıl  şivələrində  də  diribaş,  bacarıqlı,  zirək  mənasında  işlənir. 

Azərbaycan dilinin digər dialekt və şivələrində isə bu sözün başqa mənalarına da rast gəlirik. Şamaxı 

dialektində  sırtıq,  həyasız;  İsmayıllı  şivələrində  xəsis;  Mingəçevir,  Kürdəmir,  Şəkidə  isə  tez  üşüyən, 

soyuğa davamı olmayan mənalarında işlənir (5, s.192). 

Nuzul I sif. – tənbəl. 

Nuzul II sif. – inadkar, tərs. 

Bu söz birinci mənasında dilimizin Zəngilan və Cəbrayıl şivələrində də işlənir. 

Oturuşmuş I sif. – dünyagörüşlü, təcrübəli. 

Oturuşmuş II sif. – odu sönmüş təndir. 

Naxçıvan dialektində bir qisim feillər də omonimləşir. Qeyd etmək lazımdır ki, burada feillərin 

omonimliyə meyli çox zəifdir. Çünki feillər omonimlikdən daha çox çoxmənalılığa meyl göstərir. Belə 

ki, onlar müxtəlif əşyaların bir-birinə bənzər hərəkətlərini icra edir.  

Ütməx' I f.– oğurlamaq. 

Ütməx' II f. – heç kimi saymamaq. 

Ütməx' III f. – heyvanın kəlləsini odda təmizləmək. 

Girrəməx' I f. – pis niyyətlə izləmək. 

Girrəməx' II f. – güzəranı yaxşı olmamaq, birtəhər yaşamaq. 

Bu  feilin  Azərbaycan  dilinin  Şəki  dialektində,  Kürdəmir,  Tovuz  şivələrində  dolandırmaq, 

yaşatmaq,  Quba  dialektində  təngə  gətirmək,  cana  gətirmək,  Qərbi  Azərbaycan  şivələrində  fürsət 

gözləmək,  başını  saxlamaq,  Zəngilan  və  Cəbrayıl  şivələrində  təqib  etmək,  əl  çəkməmək,  dalınca 

gəzmək (3, s.161) mənaları da var.  

Naxçıvan  dialektində  müxtəlif  nitq  hissələrinə  aid  olub,  bir-birindən  leksik  və  qrammatik 

mənalarına  görə  fərqlənən  omonimlər  də  vardır.  Burada  isim-sifət,  isim-feil,  sifət-feil  kimi  işlənən 

omonimlər əsasən aşağıdakılardır:  

Yuxa I is. – lavaş. 

Yuxa II sif. – ürəyiyumşaq. 

Bu  söz  eyni  fonetik  tərkibdə  I  sacda  bişirilən  lavaş,  II  nazik  mənalarında  Qərbi  Azərbaycan 

şivələrində də işlənir.  

Zelaf I is. – hər tərəfi sürtülmüş aşıq. 

Zelaf II sif. – həyasız, sırtıq. 

Maraqlıdır ki, Sərqi Abşeron şivələrində bu mənaların hər ikisini moça sözü ifadə edir (7, s.139). 

Səqqət I is. – uçurum. 

Səqqət II sif. – şikəst, əlil. 

Bu  leksem  Naxçıvanda,  Şərurda  ikinci  mənasında,  Culfa  şivələrində  isə  uçurum  mənasında 

işlənir.  Qərbi  Azərbaycan  şivələrində  də  bu  söz  şikəst,  əlil  mənalarında  işlənir.  Azərbaycan  dilinin 

Şamaxı dialektində isə bu sözə xəsis mənasında rast gəlirik (3, s.323). 

Zod I is. – gavahın. 

Zod II sif. – hirsli.    

Zod  sözü  gavahın  mənasında  Qazax  dialektində,  Gədəbəy,  Şəmkir,  Tərtər, Tovuz,  Gürcüstanın 

Borçalı  şivələrində  də  işlədilir.  Qərbi  Azərbaycan  şivələrində  isə  bu  söz  I  cütün  ucuna  əlavə  edilən 

dəmir, II tamamilə, büsbütün mənalarında işlənir (3, s.426). 

Omonimlər  tarixən  genetik  cəhətdən  müxtəlif  olan  iki  sözün  formaca  uyğunlaşması,  və  ya  bir 

sözün– çoxmənalı sözün iki müstəqil mənalı sözə ayrılması, başqa dillərdən söz alma yolu ilə yaransa 

da,  onları  müəyyənləşdirərkən  müxtəlif  tələblər  irəli  sürülməlidir.  “Ümumiyyətlə,  omonimlərin 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

828

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

mahiyyəti iki izomorf sözün arasında məna əlaqəsinin olması və ya olmaması ilə deyil, onların həmin 

dildə  danışanlar  tərəfindən  şəksiz-şübhəsiz  ayrı-ayrı  sözlər  kimi  dərk  edilməsi  və  mövcudluğu  ilə 

müəyyənləşir (2, s.10)”. 

Naxçıvan dialektinin lüğət tərkibindəki omonimləri araşdırarkən elə omonimlərə rast gəlirik ki, 

onlar həm ədəbi dildə, həm də şivələrdə işlənir: 

Tar I – çalğı aləti. 

Tar II – toyuğun gecələr yatmaq üçün üstünə çıxdığı ağac 

Bu  sözün  birinci  mənası  daha  çox  ədəbi  dildə,  ikinci  mənası  isə  şivələrdə  işlənir.  Azərbaycan 

dilinin dialekt və şivələrində bu sözün I arabanın yan tərəfindəki paralel üfüqi ağaclar; II dağda, təpədə 

küləyin bir yerə yığdığı qar yığını mənaları da vardır. 

Yel I – külək. 

Yel II – xəstəlik, revmatizm. 

Bu söz hər iki mənasında həm ədəbi dildə, həm də dialekt və şivələrimizdə işlənir. Hər hansı bir 

sözün  omonimliyini  müəyyən  etmək  üçün  onun  səslənmə  və  yazılış  eyniliyinə,  məna  müxtəlifliyinə, 

eyni və ya müxtəlif nitq hissələrinə aidliyinə diqqət yetirmək vacibdir. 

 

 

AZƏRBAYCAN DİLÇİLİYİNDƏ İNTENSİVLİK                             

MƏSƏLƏSİNİN QOYULUŞU 

 

Xəyalə MÜRSƏLİYEVA 

Sumqayıt Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

“İntеnsivlik”  müаsir  linqvistikа  üçün  yеni  аnlаyış  dеyil.  Еlmi-nəzəri  ədəbiyyаtdа  dаhа 

çохеksprеssivlik  prоblеmlərindən  bəhs  оlunаrkən,  üslubiyyаtdа,  еmоsiоnаl  mətnlərdə,  nitqin 

prеdmеtini  səciyyələndirən  zаmаn,  qiymətləndirmə  prоsеsində  bir  sırа  dilçilik  tеrminləri  ilə 

qаrşılаşırıq: “intеnsivlər”, “intеnsivləşmə”, “intеnsivlik”, “əlаmətin intеnsivlik dərəcəsi” və s. 

İntеnsiv”  sözü  lüğətlərdə  gərgin,  qızğın  və  səmərəli  аnlаmlаrındа  işlədilir.  İntеnsivlik 

dеyəndə isə gərginlik, qızğınlıq, səmərəlilik аnlаyışlаrı bаşа düşülür. İntеnsivləşdirmə düzəltmə 

tеrminindən  isə  həyаtın  müхtəlif  sаhələrində:  məsələn,  təsərrüfаtın  intеnsivləşdirilməsi 

(səmərələşdirilməsi) və s. mənаlаrdа istifаdə оlunur [7, s.575]. 

Аzərbаycаn  dilinin  izаhlı  lüğətində  “intеnsiv”  sözünün  lаtın  mənşəli  (intеnsiо)оlduğu  və 

gərgin, güclü, qızğın mənаsındа işləndiyi qеydə аlınıb [6, s.559]. 

Аzərbаycаn  dilçiliyinə  dаir  “İzаhlı  dilçilik  tеrminləri”  lüğətində  “intеnsiv”  tеrminоlоji 

vаhidi hаqqındаkı lüğət məqаləsində dеyilir ki, intеnsiv-kökə nisbətən mənаnı şiddətləndirməyə 

хidmət еdən söz fоrmаsıdır. Məsələn:, şаir “şаn-şаn” yеrinə “şаnə-şаnə” işlətməklə intеnsivlik 

yаrаdır:  Bаğrım  оlur  şаnə-şаnə,  durnаlаr!  [8,  s.236]  Hаbеlə,  görməzə-bilməzə  (görməz-bilməz 

yеrinə): gur-gur guruldаmаq (“guruldаmаq” yеrinə). Əzim-əzim əzmək (“əzmək” yеrinə).  

Türkоlоgiyаdа  və  Аzərbаycаn  dilçiliyində  intеnsivlik  kаtеqоriyаsı  dахilində  bəzi  dil 

fаktlаrının,  dil  hаdisələrinin  tədqiqi  səthi  və  bəsit  хаrаktеr  dаşımаqdаdır.  Nitq  hissələrindən-

isimdən,  sifətdən,  fеildən,  zərfdən,  bəzi  köməkçi  nitq  hissələrindən,  həmçinin  də  sintаktik 

fоrmаlаrdаn  dаnışаn  müəlliflər  “çəkinə-çəkinə”  dildə  gücləndiricilik  vаsitələrindən  də  bəhs 

еtmişlər.  Dеmək  оlаr  ki,  bu  mövzudа  dərin  еlmi-tədqiqаt  işi  аpаrılmаmışdır.  Müqаyisə 

dərəcələrinin  аyrı-аyrı  dərslik  və  qrаmmаtikа  kitаblаrındа  müхtəlif  şəkildə  izаhı  nəzərə 

аlınmаzsа,  müаsir  türk  dillərində  həmin  məsələ  хüsusi  еlmi-tədqiqаt  оbyеkti  оlmаmış  və  bu 

mövzunun tаm həllini vеrə bilən mükəmməl bir əsər yаzılmаmışdır. 

 Sintаktik  intеnsivliyin  bəzi  хüsusiyyətlərinə  Е.Həsənоvаnın  tədqiqаtlarındа  rast  gəlmək 

olur  [2].  O,  ardıcıl  tаbеlilik  əsаsındа  qurulmuş  ÇKMC  (Çox  Komponentli  Mürəkkəb  Cümlə) 

növlərinin çох intеnsiv işlənən struktur tip mоdеllərini müəyyənləşdirmişdir. 

Yaşar  Məmmədli  intensivliklə  bağlı  iki  məqalə  yazmışdır,  birinci  məqalə  “İntensivlik  və 

canlı  danışıqda  psixoloji-affektiv  amil”,  ikinci  məqalə  isə  “Dil  vahidinin  praqmatik  funksiyası