Conference committees conference chairs c

QƏDİM TÜRK YAZILI ABİDƏLƏRİNDƏ BƏZİ ARXAİZMLƏRİN 

ORTA ƏSR ABİDƏLƏRİNDƏ VƏ MÜASİR DİLDƏ TƏZAHÜRÜ 

 

Nəsib ƏLİZADƏ 

Sumqayıt Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN

 

 

Hər bir dilin inkişaf prosesini öyrənərkən arxaik sözləri bu inkişaf prosesindən kənarda təsəvvür 

etmək  qeyri-mümkündür.  Çünki  dildə  həm  lüğəvi,  həm  də  fonetik  arxaizmlərin  yaranmasına  səbəb 

dilin  lüğət  tərkibinin  yenilənməsidir.  Hər  bir  dövr  üçün  istər  dilin  öz  imkanları  hesabına,  istərsə  də 

alınma  sözlər  hesabına  dilə  gələn  yeni  sözlər-  neologizmlər  zaman  keçdikcə  ya  dilin  aktiv  lüğət 

fonduna  keçərək  ümumişlək  sözə  çevrilir,  ya  da  passiv  fondda  köhnəlmiş  söz  şəklində  qalır.  Bu 

sözlərin dildə işləkliyini itirməsinə səbəb isə müəyyən iqtisadi, mədəni, siyasi təsirlərdir. Arxaizmlər 

lüğəvi (leksik, semantik) və fonetik olmaqla 2 yerə ayrılır. 

Əşya  və  hadisənin  adını  başqa  bir söz  əvəz  edirsə,  qeyri  fəal  fonda  keçmiş  söz  leksik  arxaizm 

adlanır məsələn:yapı abidələrdə qabaq ,üz,oğuznamələrdə tikintianlamında,öz köhnə mənasını itirərək 

yeni məna ifadə edən arxaizmlər semantik arxaizmlər adlanır:məs. yazı, fonetik arxaizmlər isə bir səs 

fərqi ilə fərqlənən arxaizmlərdir : adak-ayaq 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

839

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Türk  xalqlarının  milli-mənəvi  dəyərlərinin  daşıyıcısı  olan  qədim  türk  yazılı  abidələrinin  dilinə 

nəzər  salsaq,  burada  işlənən  arxaizmlərin  müxtəlif  türk  xalqlarının  dastanlarının,  oğuznamələrinin 

dilində təzahürünü aydın müşahidə etmək olar.Lakin bu arxaizmlər zaman keçdikcə müxtəlif fonetik, 

leksik,  semantik  dəyişikliyə  uğrayaraq  dilimizə  gəlmişdir.  Məs:  Ud  sözü  qədim  türk  yazılı 

abidələrində on iki illik qədim türk təqviminin bir ili kimi inək anlamında işlənmişdir: ud yıllıq-inək ili 

.Eyni semantikada M.Kaşğarinin “Divan”ında  sığır, inək kimi izah olunur.Lakin hər iki mənbədə ud 

həmçinin 

yuxu 

mənasında 

verilmişdir:tiyin,  türk  bodun  üçüntün  udımadım,  küktüz 

olurmadım(deyin,türk  xalqının  yolunda  gecə  yatmadim,gındız  dincəlmədim).  Ud  sözünün  yuxu 

formasinda  təzahüründə  fono-semantikanin  izləri  daha  aydin  müşahidə  olunur.Belə  ki  u  səsi  qədim 

dildə  həm  xitab  kimi  işlənmiş,  həm  də  yuxu  anlamını  ifadə  etmişdir.Hazırda  türk  dillərində  eyni 

semantikada istifadə olunan uyku, yuxu sözləri əyani göstəricilərdir. 

“Kitabi  Dədə  Qorqud”un  və  “Oğuznamə”lərin  dilində  isə  ud  semantik  differensiasiya  ilə 

müşahidə olunaraq abır-həya sözlərini ifadə etmişdir.Ensklopedik lüğətdə udlu sözü utanmaq sözünün 

derivatı kimi izah olunur.Fars dilində isə əl ud-ağac anlamında işlənməkdədir. Hazırda isə sözün çalğı 

aləti və udmaq feli semantikasından istifadə edirik. 

Uçmaq  sözü  qədim  abidələrdə  ölmək,  buxarlanmaq,  uçmaq  (hazırkı  semantikada)  mənalarında 

verildiyi  halda.  “Kitabi-Dədə  Qorqud”un  dilində  və  S.  Əlizadənin  “Oğuznamə”sində  behişt,  cənnət 

sözünü  ifadə  edir:ağ  saqallu  baban  yeri  uçmaq  olsun.  Qədim  miflərə  görə  (inanclara  görə)  insan 

ölərkən onun ruhu bədənindən  ayrılaraq  göyə  qalxır, uçur. Məsələyə  bu  aspektdən  baxsaq, bu  sözün 

semantikasının  o  qədər  də  dəyişikliyə  uğramamasını  deyə  bilərik.  Müasir  dilin  lüğət  tərkibində  isə 

uçmaq ancaq göyə uçmaq formasında istifadə olunur. 

“Kitabi  Dədə  Qorqud”un  dilində  Güyəgü  ,göygü  şəklində  işlənən  fonetik  arxaizmi  hazırda 

qohumluq  termini  olan  kürəkən  anlamında  dilimizdə  işlənməkdədir:kül  təpəcik  olmaz,güyəgü  oğul 

olmaz.  Bu  sözün  qalığı  olaraq  dialektlərdə  kürəkən  sözü  göy(mənim  göyüm  göyərmiş  heç  bir  işin 

qulpundan  yapışmır(Tovuz)),  gev  (  qızımın  ərinə  diirəm  (Culfa))  kimi  istifadə  olunur.  Qədim  türk 

yazılı  abidələrinin  dilinə  nəzər  salsaq  bu  terminin  semantikasını  bu  cür  izah  etmək  olar.Belə  ki,  kü 

sözü  xəbər,  səs,ad,san,şöhrət  mənasında,  küdənsözü  qonaq  mənalarında  işlənmişdir.Bu  mənalara 

əsaslanaraq  belə  qənaətə  gəlmək  olar  ki,  abidələrin  dilində  küdəgü  kimi  verilən  kürəkən  sözü”  evə 

gəlib  sonradan  qohum-əqraba  arasında  məhşurlaşan  şəxs”anlamındadır.  Güdəgü  sözündə  cingiltili 

samitlərin ahəngi daha aydın nəzərə çarpır.  

Dildə  olan  arxaizmlərdə  bu  cür  semantik  ayrılmanın  səbəbini  çox  güman  ki,  dilin  fonetik 

qabığında müxtəlif hadisə və qanunların təzahür etməsi ilə əlaqələndirmək olar.  

 

 

GEOONOMASTİKA VƏ İNSAN COĞRAFİYASI PROBLEMİ 

 

Yedgar CƏFƏROV 

AMEA Nəsimi adına Dilçilikİnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Dil, müəyyən  mənada, həm də təhtəlşüur hadisəsi olduğundan, hər hansı bir insanın danışarkən 

seçdiyi  sözlərlə  onun  düşüncəsinin  mənzərəsini  canlandırmaq  olar.  Bu  vasitə  insan  və  cəmiyyəti 

qarşılıqlı  əlaqədə,  həm  də  bir  tərəfdən  psixoloji,  digər  tərəfdən  isə  sosial  yöndən  öyrənməyə  imkan 

verir.  Yəni,  bir  psixoloq  bu  metodun  köməyi  ilə  konkret  fərdin  dünyagörüşünü,  mədəni  səviyyəsini, 

mühitin təsirlərinə münasibətini müəyyən edə bildiyi kimi, bir sosioloq da publik-mediatik dildə baş 

verən  yenilik  və  dəyişikliklərin  işığında  cəmiyyətdə  gedən  hansısa  proseslər  haqqında  müəyyən 

nəticələrə gələ bilər.  

İnsanların öz övladlarına qoyduqları adların statistik analizi, bu baxımdan, ictimai şüurun inkişaf 

meyllərinin  aydınlaşdırılmasından  ötrü  əsaslı  istiqamətlər  verir.  Ayrı-ayrı  fərdlərin,  ümumilikdə  isə 

toplumun  müxtəlif  məsələlərlə  bağlı  düşüncələrini,  münasibətini  müəyyən  etmək,  adətən,  çox  çətin 

olur  və  bundan  ötrü  böyük  tədqiqat  qurumları  fəaliyyət  göstərir.  Bu  məqsədlə  keçirilən  sorğular, 

cəmiyyətin mikromodelini yaratmaqla aparılan analizlər bir çox hallarda ictimai həyatda gedən latent 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

840

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

proseslərin  izlənməsi  üçün  kifayət  etmir.  Çünki  ünvanlanmış  sorğulara  fərdlərin  cavabları  sırf 

subyektivizm  məsələsidir  və  bu  cavablar  onların  əsl  münasibətini  əks  etdirməyə  də  bilər.  Amma 

övladlara qoyulan adlar insanlar üçün bir mənəvi dəyərdir və digər mental xüsusiyyətlər kimi onlar bu 

dəyərə münasibətdə də tam səmimidirlər. Bu baxımdan xüsusi adlar sosial informasiya daşıyıcılarıdır. 

Adların  xüsusi  məqsədlərlə  statistik  analizi,  adların  işlənmə  tezliyi  üzrə  müvafiq  nisbətlərin 

müəyyənləşdirilməsi bizə cəmiyyət haqqında maraqlı informasiyalar əldə etmək imkanı verir.  

Ad  sistemində  konkret  informasiyanın  assosiativ  işarəsinə  çevrilmiş  adlar  vardır.  Məsələn, 

Məhəmməd,  Fatimə,  Zəhra  və  s.  adlarında  İslam  dininin,  Əli,  Həsən,  Hüseyn  adlarında  İslamın  bir, 

Ömər, Osman adlarında digər bir təriqətinin, İsa, Məryəm adlarında xristianlığın, İsrail, Binyamin və 

s. adlarında iudaizmin, Yusif adında dinlərin qarşılıqlı əlaqəsinin ifadə olunduğu məlumdur. Əlbəttə, 

bütün  bu  adların  körpələrə  qoyulması  müəyyən  istisnalarda  sırf  təsadüf  də  ola  bilər.  Amma  əksər 

hallarda bu adlar seçilərkən, onların assosiativ mənaları da mütləq nəzərə alınır və beləliklə bu adların 

bölgələr üzrə artıb azalan nisbəti cəmiyyətdə gedən proseslərin təhlili üçün maraqlı material verir.  

Adlarda bəzən regionlar xüsusiyyətlər də əks olunur. Belə ki, konkret bir region üçün xarakterik 

olan adlar, soyadlar vardır və bu onomastik vahidlərə diqqət yetirməklə bu adı, yaxud soyadı daşıyan 

şəxsin regional mənsubiyyəti haqqında ilkin qənaət formalaşır.  

Azərbaycanda soyadların, regiondan asılı olmayaraq ümumi standart formantlar  əsasında müəy-

yənləşməsi  belə  bir  soyad  xəritəsinin  hazırlanmasına  imkan  verməsə  də,  bir  çox  ölkələrdə,  məsələn, 

Gürcüstanda  soyad  sonluqlarının  regional  xarakteri  maraqlı  proseslərin  izlənməsinə  şərait  yaradır. 

Gürcüstanda -dze, - şvili, - ani, - ia, - ua, -ava, - uli, - uri, - ti kimi onlarca belə soyad formantları var-

dır  ki,  bunlar  ayrı-ayrı  coğrafi  ərazilərə  mənsub  əhalini  digər  ərazilərin  adamlarından fərqləndirmək 

imkanı verir. Məsələn, Tiflisdə əhalinin 45 faizi -idze, Kaxetiyanın 90 faizi -işvili, Tuşetiyanın 76 faizi 

-idze, Svanetiyanın 84 faizi -ani, Mesxetanın 72 faizi -işvili formantlı soyad daşıyır. 

Əgər nəzərə alsaq ki, müstəqillik dövründə Azərbaycanda da oğlu, qızı, zadə, -lı

4

 formantlarından 

istifadəyə icazə verilmiş və vətəndaşlar arasında soyadların milliləşdirilməsinə meyl güclənmişdir, son 

illər üzrə soyadların dəyişməsi statistikasını izləməklə hansı regionun bu məsələdə daha fəallıq göstər-

diyinin və hansı formantın seçildiyinin müəyyənləşdirilməsi maraqlı nəticələrlə müşayiət edilə bilər.  

Şəxs  adları  və  soyadlarla  yanaşı,  coğrafi  adların  (toponimlər)  də  ərazidəki  mikrotoponimlər 

fonunda  statistik  analizi,  yer  adlarının  rəqəmli  məlumat  bazalarının  başqa  ölkələrdə,  xüsusilə  də 

türkdilli  ölkələrdə  mövcud  olan  analoji  məlumat  bazaları  ilə  çarpazlaşdırılması,  xalqların  hərəkət 

trayektoriyalarının müəyyənləşdirilməsi, indiyə qədər mübahisəli qalan bir çox tarixi həqiqətlərin üzə 

çıxarılması baxımından son dərəcə faydalıdır.  

Azərbaycan  ərazisindəki  adların  statistik  metodların  köməyi  ilə  öyrənilməsi  multikulturalizm 

ideyası baxımından da əhəmiyyətlidir. Çoxmillətli ölkə olan Azərbaycanda xüsusi adların müqayisəli 

şəkildə  analizi,  bu  sahədə  mədəniyyətlərin  bir-birinə  qarşılıqlı  təsirlərinin  üzə  çıxarılması,  inkişaf 

meyllərinin müəyyənləşdirilməsi multikulturalizm təşəbbüslərinə böyük töhfə verərdi.  

İnformasiya-kommunikasiya  texnologiyalarının  bu  cür  statistik  analizlərin  aparılmasına 

möcüzəvi  imkanlar  yaratdığı  müasir  dövrümüzdə  cəmiyyətin  idarə  olunmasında  adlardan  istifadə 

amilindən  irəli  gələrək  yeni  bir  elm  sahəsi  kimi  insan  coğrafiyasının  (human  geography)  dünyanın 

müxtəlif elm mərkəzləri üçün populyarlığı get-gedə artmaqdadır.  

İnsan coğrafiyası cəmiyyətləri, onların xarakterik xüsusiyyətlərini, fəaliyyətlərini, bu cəmiyyətə 

xas  ictimai  düşüncə  tərzini  onların  bağlı  olduqları  coğrafi  çevrə  ilə  əlaqəli  şəkildə  öyrənən  elmi 

istiqamətdir.  

Ərazinin tarixi-coğrafi xüsusiyyətləri ilə əhali tərkibi arasındakı münasibətlərin müəyyənləşdiril-

məsi,  məskunlaşmaların  bölgələr  üzrə  paylanmasına  təsir  göstərən  təbii  və  bəşəri  amillərin  üzə 

çıxarılması,  bu təsirlərin müasir dövrdə də izlənməsi zamanı onomastik vahidlər  maraqlı materiallar 

təqdim  etdiyindən  onomastikanın  çoxsaylı  terminləri  sırasında  son  illər  geoonomastika  termini  çox 

tez-tez  nəzərə  çarpmaqdadır.  Geoonomastikaya  müəyyən  ərazilərdə  xüsusi  adların  necə  törəməsi 

faktlarını sistemləşdirən bir elm sahəsi kimi yanaşa bilərik. Bura aşağıdakılar aid edilməlidir: 

-geoonomastika  -  xüsusi  adların  əmələ  gəlməsini  coğrafiya  ilə  əlaqəli  şəkildə  öyrənən  bir  elm 

sahəsi; 

-geoonomast,  geoonomastikian,  yaxud  geoonomatologist  –  xüsusi  adları  coğrafiya  ilə  əlaqəli 

şəkildə öyrənən şəxs; 

-geoonomastikon  -  bir  və  ya  daha  çox  ərazi  hüduduna  aid  xüsusi  adlar  siyahısının,  terminlərin 

toplandığı onomastik lüğət;  

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

841

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

 -geoonomastikal – elmi fakta geoonomastika metodu ilə yanaşma tərzi. 

Geoonomastika  areal  onomastika,  dialektologiya,  kartoqrafiya,  əhali  genetikası,  demoqrafiya, 

etnoqrafiya,  tarixi  coğrafiya,  antropologiya  və  s.  bu  kimi  elm  sahələri  ilə  bir  çox  ortaq  cəhətlərə 

malikdir və bu sahələrin tədqiqat üsullarına tez-tez müraciət etməli olur. Geonomastikada ad xəritələri, 

yaxud  onomastik  xəritələr  də  xüsusi  yer  tutur.  Onomastik  xəritələr  adların  məkani  paylanmasını  əks 

etdirən coğrafi vəsaitlərdir. Onomastik xəritələr 3 əsas məqsədə əsaslanır: 1) xüsusi bir ərazi haqqında 

onomastik informasiyaları təmin edir; 2) adların paralelliyi və məkanı haqqında informasiyalar verir; 

3) iki və daha çox xəritə arasında ad paralellərinin müqayisəsi üçün istifadə olunur.  

Nəticə  olaraq  onu  qeyd  etmək  istərdik  ki,  xüsusi  adlar  səviyyəsində  aparılan  statistik  analizlər 

insan coğrafiyasının, dilin və mədəniyyətin öyrənilməsindən ötrü alternativ metodlar nümayiş etdirir. 

Bu  tezisdə  irəli  sürülən  müddəalar  adların  bu  sahədə  malik  olduğu  informativ  imkanlardan 

məqsədyönlü şəkildə istifadə baxımından faydalı ola bilər.  

 

 

GENDER FƏRQLƏRİNİN DİLDƏ İFADƏSİ 

 

Anar FƏRƏCOV 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Məlum olduğu kimi, XX əsrin ikinci yarısında dilçiliyə gender anlayışı daxil oldu. Gender dilçil-

iyi  inkişaf  etməkdədir.  Bu  sahədə  ilk  tədqiqatlar  alman  və  roman  dil  qrupları  əsasında  aparılmaqla 

dilin  kişilik  və  qadınlıq  xüsusiyyətləri  üzə  çıxarıldı.  SSRİ  məkanında  ilk  dəfə  olaraq  bu  sahədə 

tədqiqatlar  80-cı  illərin  axırı,  90-cı  illərin  əvvəlində  rast  gəlmişdir.  Gender  dilçiliyi  dilçilikdə  elə  bir 

sahədir ki, burada müxtəlif dilçilik sahələrinə müraciət etməklə maraqlı nəticələr əldə etmək olar.  

XX əsrin 60-70-ci illərində femenist dilçiliyin yaranması ilə gender tədqiqatları geniş vüsət aldı. 

Bu barədə dünya dilçiliyində maraqlı əsərlər yazıldı, kişi və qadın “dili”nin müəyyən xüsusiyyətlərini 

ortaya qoydular. Bu dilçilərdən C.Qremel-Plestini, L.Puşuni, E.Qroşkonu, A.Nilseni, R.Lakoffu və b. 

göstərmək olar.  

Femenist  dilçiliyində  iki  istiqamət  fərqləndirilir.  Birinci  istiqamətin  nümayəndələri  dünyan 

dillərində qadın obrazının alçaldılması faktları öyrənilir. Onların fikrincə dünyada bütün dəyərlər kişi 

gözü ilə ölçülür. Məhz bu cəhətə görə dünyanın bütün dilləri “kişi” dili adlandırılır. Dildə hətta qadın 

obrazı  belə  neqativ  qiymətləndirilir.  Onlar  üçün  əsas  istiqamət  dilin  leksikasıdır.  E.Qoroşko  öz 

əsərində  qeyd  edir  ki,  bir  çox  Avropa  dillərində  qadın  obrazına  çox  vaxt  mənfi  xüsusiyyətlər  aid 

edilirdi  ki,  bu  da  frazeologiyada  öz  əksini  tapıb.  O.Kolosovun  fikrincə  mənfi  xarakterizələr  belə 

qiymətləndiriləndə qadına aid xarakterlərdən istifadə olunur. A.P.Nilsen öz əsərində qeyd edir ki, çox 

vaxt kişi cinsi ilə bağlı olan söz nüfuz statusu daşıyır. Bu səbəbdən onların əsasında mürəkkəb sözlər 

və  söz  birləşmələri  (Brotherhood,  spokesman  və  s.)  yaranıb. Tədqiatçının  qeyd  etdiyi  kimi,  müvafiq 

sözlərin  işlədilməsi  bəzi  vaxtlar  qadınları  siyasət,  idman,  təhsil  və  s.  sahələrdən  kənarlaşdıraraq 

məhdudlaşdırmışdır. Feminist linqvistikasının nümayəndələri belə düşünürdülər ki, müasir cəmiyyətdə 

gender bölgüsü müəyyən edilib, bu zaman kişi yaradıcılıqla məşğul olur, qadın isə ev işləri, uşaqların 

tərbiyəsi ilə məşğul olur.  

İkinci istiqamət diskurs adlanır. Burada cəmiyyətin dəyər və normalarından, şərtilikdən və sosial 

praktikadan asılı olan sosial fəaliyyət formasıdır. Əsas tədqiqatlar nitq fəaliyyətinin qadın və kişi tərzi 

arasındakı fərqi müəyyən edir. Belə hesab edirlər ki, kişi və qadın nitq tərzi, kişi və qadın partnyorun 

deyilən  fikrə  reaksiyasını,  onların  seçim  və  korreksiyasını  nəzərə  almaq  dərəcəsindən  asılı  olaraq 

fərqlənirlər. Kişi daha çox öz fikrini irəli sürən və onun arxasınca gedən, qadın isə partnyorun fikrinə 

doğru yönəlir. 

Dildə gender tədqiqatları dil və cinslərin qarşılıqlı münasibətləri əsasında aparılmalı, cinslərin dil 

davranışlarının  xarakterik  xüsusiyyətlərini  təsvir  etməlidir.  Müasir  dövrdə  dilçilikdə  gender 

tədqiqatların aparılmasında üç cür yanaşma var: 

1. Qadın və kişi dilinin sosial mahiyyətinin cəmiyyətdəki rolu 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

842

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

2. Nitq davranışının kişi və qadın tiplərinə uyğun psixolinqvistik mahiyyəti, xüsusən milli, etnik 

xarakterlər 

3. Cinslərin dil davranışındakı koqnitiv əsasları  

Qadın  və  kişi  dilinin  sosial  mahiyyəti  dedikdə,  ilk  növbədə  qadın  və  kişilərin  cəmiyyətdə 

tutduqları  mövqeyi  ilə  izah  olunmalıdır.  Hər  bir  cəmiyyətdə  cinslərə  münasibət  fərqlidir.  Bu  cür 

müqayisəni müxtəlif dillər üzərində apara bilərik. Azərbaycanda da qadına münasibət fərqlidir. Qadın 

və  kişiyə  bütün  qanunlar  bərabər  şəraitdə  fikirlərini  ifadə  etməyə,  cəmiyyətdə  müxtəlif  vəzifələri 

tutmağa  imkan  versə  də,  qadınlara  sanki  mənəvi  bir  qınaq  mövcuddur.  Bu  artıq  qanunlarla  yox, 

cəmiyyətin  münasibətilə  bağlıdır.  Bu  cəhətdən  milli  mentalitet  və  psixoloji  təsirlər  də  böyük  rol 

oynayır.  Deməli,  xalq  təfəkkürünün  çox  möhkəm  mənəvi  bağları  cinslərin  “dilləri”nə  də  təsir  edir. 

Bütün  bunlara  baxmayaraq,  deyə  bilərik  ki,  Azərbaycan  xalqı  qadına  bir  müqəddəs  varlıq  kimi 

yanaşmış,  onu  həmişə  uca  tutmuşdur.  Buna  sübut  olaraq  göstərə  bilərik  ki,  bir  çox  dastanlarımızda, 

atalar sözlərimizdə qadına münasibət tamamilə fərqlidir, məsələn: Ana haqqı, tanrı haqqı, Ana vətən, 

Ana dili, Cənnət anaların ayaqları altındadır və s. 

F.Əlizadə  də  öz  məqaləsində  kişi  və  qadın  “dili”nin  fərqli  xüsusiyyətlərini  maraqlı  faktlarlarla 

ortaya qoymuşdur. O qeyd edir ki, kişilər nitqində rəsmi söhbətlərə, çox zaman lovğalı sərgüzəştlərə, 

əyləncəli söhbətlərə, tostlara, təriflərə, andlara, şüarçılığa, adi və həmçinin qəzəbli anlarında söyüşlərə 

meyilli  olduğu  halda,  qadınlar  adi  vəziyyətdə  ailə  məişət,  övlad  haqqında  söhbətlərə,  qeybətə, 

yamanlamalara, yalvarışlara, alqışa, qəzəbli halda isə qarğışa nifrətə bağlıdırlar.  

Qadınların nitq  davranışları  haqqında çox  maraqlı  tədqiqatlar aparılmışdır.  Bu barədə  R.Lakoff 

özünün  “Dil  və  qadının  yeri”  əsərində  geniş  araşdırma  aparmış  və  maraqlı  xüsusiyyətlər  ortaya 

çıxartmışdır.  Müəllifin  fikrincə,  kişilərin  nitq  davranışından  fərqli  olaraq,  qadınların  nitq  davranışı 

qətiyyətsiz, daha az aqressiv, daha çox humanistdir . Kişilər isə dialoq zamanı daha aqressivdilər.  

Bu  haqda  olan  tədqiqatları  ümumiləşdirərək  kişi  və  qadın  “dili”inin  aşağıdakı  fərqli 

xüsusiyyətlərini ortaya qoymaq olar: 

1. Qadınlar çox vaxt kiçiltmə şəkilçilərinə müraciət edirlər; 

2.  Qadınlar  üçün  vasitəli  nitq  aktı  xarakterikdir.  Onlar  çox  vaxt  nəzakət  və  yumşaltma 

formalarından istifadə edirlər;  

3.  Nitq  davranışında  qadınlar  hakim  mövqe  tutmurlar,  onlar  qulaq  asmağı  və  həmsöhbətin 

problemləri üzərində fikrini cəmləşdirməyi bacarırlar; 

4. Qadınlar kişilərin istifadə etmədikləri sözləri işlədirlər (məsələn, mauve (məuv) «açıq çəhrayı-

bənövşəyi»;  

5.  Qadınlar  daha  çox  «boş»  qiymət  bildirən  sifətlərdən  istifadə  edirlər  (sweet  -  şirin,  divine  - 

ilahi, cute - ağıllı, hazırcavab, zirək, dan. xoş, qəşəng, məlahətli);  

6. Qadınlar kişilərin təsdiq formalarını işlətdiyi yerdə sual formalarından istifadə edirlər;  

7. Qadınlar daha çox tərəddüd, şübhə, inamsızlıq ifadə edən formaları işlədirlər (well, you know, 

I guess, I thing - yaxşı, siz bilirsiniz ki, mən təxmin edirəm, mən güman edirəm);  

8. Qadınlar daha çox qüvvətləndirici ədatlardan istifadə edirlər (so nice, very nice);  

9. Qadınlar düzgün qrammatikadan istifadə edirlər. 

10.  Kişi  və  qadınlar  danışıq  zamanı  özlərini  müxtəlif  cür  aparır,  söhbət  prosesində  dildən 

müxtəlif  cür  istifadə  edirlər.  Bu  cür  tədqiqatlarda  adətən  danışığın  əsas  mövzusundan  uzaqlaşmanın 

sayı,  bir  mövzudan  digərinə  keçid,  digər  həmsöhbətə  gözlənilmədən  müraciət,  həmsöhbətin  sözünü 

kəsmə və s. hesablanır.  

Kişi  və  qadın  “dili”  haqqında  çoxlu  tədqiqatlar  aparılsa  da,  hələ  də  müəyyənləşməmiş  çoxlu 

faktlar  vardır.  Gender  görə  dili  araşdırmaq  tək  dili  öyrənməklə  yox,  cinslərin  sosial,  psixoloji 

xüsusiyyətlərini araşdırmaqla daha düzgün nəticələrə gəlmək olar. 

 

 

 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

843

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

BƏDİİ TƏYİN VƏ EPİTETLƏR ( KLASSİK AŞİQ                        

POEZİYASININ POETİK SİNTAKSİSİ ƏSASINDA) 

 

Təranə HACIYEVA 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Bədii  dili,  fərdi  üslubu  məcazlarsız  təsəvvür  etmək  çətindir.  Xalq  dilinin  zəngin  söz  xəzinəsini 

dərindən  bilən  və  buradan  dəqiq,  səlis,  qüvvətli  ifadələri  seçib  dilə  gətirən  müxtəlif  dövr  söz 

ustalarımız  bədii  mətnin  məzmununu  dolğun  və  zəngin  etmişlər.  Məcazın  bədii  dildə  yaranması  ilk 

növbədə,  əsərin  üslub  tələbləri  ilə  bağlıdır.  O,  təkcə  təmtəraqlılıq  üçün  deyil,  həm  də  ideya  və 

məzmunun obrazlı şəkildə ifadə edilməsi üçün dilə gətirilir. Hələ antik dövrdə məcazın təbiəti alimlər 

üçün maraqlı olmuşdur və onlar məcazı sözün mənası ilə bağlı olan hadisə kimi qiymətləndirmişlər. 

«Məcaz söz və ya söz birləşməsinin elə məna dəyişkənliyidir ki, onun nəticəsində mətnin semantikası 

zənginləşir». Görünür, bu zənginlikdən irəli gələn xüsusiyyətdir ki, məcazlar ən çox tədqiq olunan və 

təsnifatı fərqli verilərək mübahisə doğuran dil vahidləri sırasına daxildir. Bu baxımdan, eyni sintaktik 

funksiyalı,  semantik  strukturlu  dil  vahidlərinin  bəzən  poetik  (bədii),  bəzən  də  epitet  adları  altında 

təqdim edilməsi diqqət çəkən və araşdırma tələb edən məsələlərdəndir.  

Bədii dilə poetik vüsət verən, onu gözəlləşdirən bədii təsvir vasitələrindən ən çox maraq doğuranı 

epitetlərdir.  Epitetlər  təsvir  edilən  hadisənin  bu  və  ya  digər  xarakterik  əlamətinin  meydana 

çıxarılmasında,  onun  qiymətləndirilməsində  mühüm  rol  oynayır,  haqqında  bəhs  olunan  əşyaya 

aydınlıq,  obrazlılıq  verir,  onun  haqqında  canlı  təsəvvür  yaradır.  «Epitet  sözün  birtərəfli  tərifidir,  ya 

sözün  məcazi  mənasını  təzələyir,  ya  da  əşyanın  hər  hansı  xarakterik  görünən  cəhətini  nəzərə 

çarpdırır».  Yəni,  bu  dil  vahidləri  yalnız  sözün  məcazi  mənasında  işlənməklə  epitet  statusu  qazanır. 

Epitetlər yüksək obrazlığa malikdir. Onlar təsvirin, tərənnümün daha da ifadəli alınmasına, diqqət cəlb 

etməyə  xidmət  edir.  B.V.Tomaşevski  epitetlərin  əsas  funksiyasını  aşağıdakı  kimi  səciyyələndirir: 

«Epitet əlaməti bildirmək üçün danışanın əşyaya diqqəti cəlb edən emosional və obrazlı münasibətini 

ifadə etmək üçündür» ( 3,s.34). Elə obrazlığa xidmət etməsi epitetləri digər təyinlərdən (qrammatik və 

poetik)  fərqləndirir.  Epitet  adi  deyil,  yüksək  obrazlığa  malik  olan  təyindir.  Bu  da  bir  həqiqətdir  ki, 

bədii  dildə  işlənmiş  bütün  təyinlər  emosionallığa  xidmət  edir  və  mətndə  qrammatik  təyin  rolunu 

daşısalar  da,  bədii  təsvir  sayəsində  poetik  təyin  səviyyəsində  olurlar.  Görünür,  elə  bu  cəhəti  nəzərə 

alaraq, epitetdən bəhs  edən  bəzi  tədqiqatçılar  bədii əsərlərin  dilindəki təyinlərin hamısını epitet  kimi 

qəbul  etməyin  tərəfindədirlər.  Hətta  «Bir  çox  alimlərimiz  epitetdən  bəhs  edərkən  onları  qruplaşdırıb 

iki  yerə:  qrammatik  və  bədii  təyinlərə  bölürlər».  Obrazlılıq  və  poetikliyin  məzmunca  fərqli  anlayış 

olmasına  istinad  edərək,  bu  fikirlə  razılaşmamaq  mümkündür.  Bədii  dildə  işlənmiş  təyinlər  hamısı 

təsvirə  xidmət  etsə  də,  obyektin  obrazlı  ifadəsinə  eyni  cür  nail  ola  bilmir.  Bədii  dilə  gətirilən  bütün 

vahidlər kimi təyinlər də bədiilik qazanaraq, poetik təyin səviyyəsinə yüksəlir, məcazi mənada işlənən 

təyinlər isə poetik (bədii) təyin olmaqdan əlavə epitet olmaq şansı da qazanır. 

Epitet  və  bədii  təyin  barəsindəki  nəzəri  fikirlərimizin  aşıq  şeirinin  poetik  sintaksisi  əsasında 

praktik izahına keçməzdən əvvəl aşıq poeziyasının bədii məziyyətlərini qeyd etmək yerinə düşər. Aşıq 

poeziyasının bünövrəsində məcazi düşüncə tərzi durur. Hələ aşıqlara qədər də bütün Şərq poeziyasında 

bədii  ifadə  vasitələri  şeirlərin  özəyini  təşkil  edirdi.  Yazılı  ədəbiyyat  bədii  ifadə  vasitələrinin  kökünü 

xalqdan  alırdı. Xüsusilə, tərənnümçülük,  vəsf  semantikası  güclü  olan  şeirlərdə məcaziliyin  yaratdığı 

imkanlar  əvəzsiz  idi.  Aşıqlar  da  məcaziliyin  imkanlarından  bacarıqla  istifadə  edərək,  bədii  cəhətdən 

dolğun,  bədii təsvir  və  ifadə  vasitələri ilə  zəngin olan  şeir  nümunələri  yaratmışlar.  Lakin  məqalənin 

məqsədi  və  həcmi  həmin  nümunələrin  şərhinə  yol  vermir.  Epitet  və  bədii  təyinin  ümumi  və  fərqli 

cəhətlərini aşıq şeirindən olan iki misra əsasında müqayisə edək: 

Ağ üzündə qoşa xallar bənəkli, 

Ay üzü birçəkli, xallı Sənəm, gəl!  

«Üz»  sözünü  həm  «ağ»,  həm  də  «ay»  sözləri  tə’yin  edir.  Hər  ikisi  şeirin  dilinə  ahəngdarlıq 

verərək,  təsvir  məqsədi  daşıyır.  Lakin  «ay»  təyini  kontekstual  məcazilik  kəsb  etdiyindən,  o,  fikrin 

obrazlı ifadəsinə xidmət edir və üç funksiyaya malik olur: qrammatik təyin, poetik təyin, epitet. «Ağ»