Conference Paper · March 023 citations reads 163 authors
Yüklə 7,53 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- The XXXVI International Scientific Symposium "Multidisciplinary Studies of the Turkish World" The 25 th
|
The 25
th of March 2023 ISBN: 978-605-72481-0-7 Eskishehir / Türkiye ---135--- ადგილას შემონახული . ხსენებული ნიშნის ქვემოთ არის მოკლე შვეული ხაზი , რომელიც არცერთ გრაფემას არ ჰგავს და ვვარაუდობთ , რომ ეს ასევე ქარაგმაა . სავარაუდო ქარაგმის გასწვრივ , მარცხენა მხარეს , არის ნიშანი ( ასევე – შვეული ხაზი , რომელსაც მარცხენა გვერდითი ხაზის ბოლო ზემოთ აქვს აწეული ) და იგი , ჩვენი შეხედულებით , ჰ ასოს გამომხატველი არქაული ქართული გრაფემაა ( ტაბ . 3). აკად . ივანე ჯავახიშვილმა დოკუმენტურად , საისტორიო წყაროებზე მითითებით , წარმოაჩინა , რომ ასომთავრულ ანბანში ჰ ასო ბგერას ადრეულ ეპოქებში ის გრაფემა გამოხატავდა , რომელიც შემდეგ ე . წ . ე - მერვის გამომსახველი გახდა ( ჯავახიშვილი 1996: 199). დოქტ . რამაზ პატარიძე ასევე მიიჩნევდა , რომ დღევანდელი „ ე მერვის “ აღმნიშვნელი გრაფემა ადრე ჰ ასო - ბგერას გამოსახავდა . ხსენებული გრაფემა , მისი აზრით , ფინიკიურიდან არის ასომთავრულში შემოსული . მკვლევარის თანახმად , არქაულ ასომთავრულში ეს გრაფემა მარჯვნიდან მარცხნივ მიმართული ფორმით შემოვიდა , ე . ი . შვეულ ხაზს მარცხნივ ჰქონდა ჰორიზონტალური ხაზი , რამაც შემდეგ მარჯვენა მხარეს გადაინაცვლა ( პატარიძე , 189). ხსენებული ორი ნიშნის შემდეგ , ე . ი ., მათ მარცხნივ , როგორც ვფიქრობთ , მონოგრამაა გამოსახული და ჩვენ წინაშე მათი გამაერთიანებელი შვეული ხაზით ხ ( ხანი ) და ე ( ენი ) ასო - ბგერათა ამსახველი გრაფემებია წარმოდგენილი . ე ასოს გამომხატველ გრაფემას მარცხენა მხარეს ზედა მოკლე შვეული ხაზი არ აქვს , მის ქვემოთ კი მოკლე ჰორიზონტალურ ხაზს ვხედავთ ( ტაბ . 4, 5). შემდგომი ნიშანი , ერთი შეხედვით , ჯვარს ჰგავს , მაგრამ , ვფიქრობთ , არა ჯვარი , არამედ გრაფემათა მონოგრამაა იგი და მისით გამოსახულია ლიგატურით შეერთებული არქაული ( მომრგვალებული თავის არმქონე , მარტივი ფორმის ) ასომთავრული წილი ( წ ; ტაბ . 6) და ასევე არქაული ასომთავრული ღანი ( ღ ; ტაბ . 8); ხსენებული გრაფემის თავზე მდებარე ჰორიზონტალური ხაზი კი ამ შემთხვევაშიც ქარაგმა უნდა იყოს ( ტაბ . 7). მომდევნო ნიშანი , ასევე , მონოგრამად მიგვაჩნია და ხსენებულ ნიშანთა და ასომთავრულ ასოთა მსგავსება აშკარად იმ ფაქტზე მიგვანიშნებს , რომ მისით ქართული ასო - ბგერების ჳ - სა ( ჳ ე ; ტაბ . 9) და ე - ს ( ტაბ . 10) აღმნიშვნელი გრაფემებია გამოსახული ; ბოლოში კი , მარცხენა კიდეზე , როგორც ჩანს , ორნამენტია ( ტაბ . 11). ვფიქრობთ , ნელ - ნელა სულ უფრო სწორი სახით გვენახება საუკუნეთა მიღმა მიმალული სიტყვები . მიუხედავად იმისა , რომ პოსტამენტი , როგორც ითქვა , საუკუნეთა განმავლობაში დეფორმირდა , ჩვენ წინაშე ჩნდება ისეთი სიტყვა , რომელიც ადრეული პერიოდის ქართულ წარწერებში ხშირად გვხვდება და რომელიც პოსტამენტზე , ჩანს , არქაული ფორმით არის ჩვენამდე მოღწეული , ესაა ქრისტიანულ რელიგიურ ტექსტებში ხშირად ხმარებული სიტყვა – „ შეხეწიე “. თუ ამ ტაძარში წარწერაა და ყველა ეს მონახაზი შემთხვევით არ ჰგავს ასომთავრულ ასოებს ( რაც ჩვენ პრაქტიკულად შეუძლებლად მიგვაჩნია ), ცხადი ხდება , რომ გრაკლიანის საკურთხევლის პოსტამენტზე წერია გრაფემები , რომელთა ფონეტიკური შესაბამისობები შემდეგი ქართული ასო - ბგერებია : „ ზ ა დ ნ შ ჰ ხ ე წ ღ ჳ ე “ და ქარაგმათა გახსნის შემდეგ კი პოსტამენტზე შემდეგი სიტყვები იკითხება : „ ზადენ შეჰხეწიღ ჳ ე “. ჩვენი აზრით , პოსტამენტზე წერია ლოცვა , რომელიც ანტიკური პერიოდის ქართლში არსებულა . ქართული სიტყვა – „ შეხეწიე “, რომელიც ადრეული შუა საუკუნეებიდან გამოიყენება ლოცვისას და ქართულენოვან სალოცავ ტექსტებში დღესაც ჟღერს („ შეეწიე “), სავარაუდო ხდება , რომ წარმართული ეპოქიდან მომდინარეობს . არაერთ მკვლევარს მიაჩნია , რომ ზადენი ქრისტიანობამდელი ქართლის ერთ - ერთი უმთავრესი ღვთაება იყო . „ მეფეთა ცხოვრების “ თანახმად ( როგორც ცნობილია , ქართლში ამ ღვთაების არსებობის შესახებ სხვაც არაერთი ძველი ქართული საისტორიო წყარო მეტყველებს ), ზადენის კერპი ქართლის მეფე ფარნაჯომმა ( ძვ . წღ - ის II-I სს .) აღმართა . არქეოლოგიური მასალიდან ირკვევა , რომ ხსენებულ საუკუნეებზე გაცილებით ადრეულ ეპოქებში დასახლებული გრაკლიანი გორა ცალკეულ პერიოდებში კულტურულად და ეკონომიკურად კარგად იყო განვითარებული ( ლიჩელი 2020... ამ გარემოებას ქვემოთაც შევეხებით ), გამომდინარე აქედან , მიგვაჩნია , რომ კვლევა იმ მიმართებითაც შეიძლება გაგრძელდეს , – ხომ არ არის საფიქრებელი , The XXXVI International Scientific Symposium "Multidisciplinary Studies of the Turkish World" The 25 th of March 2023 ISBN: 978-605-72481-0-7 Eskishehir / Türkiye ---136--- რომ ზადენის კულტი უფრო ადრეც არსებობდა ქართლში ( რისი დასტურიც გრაკლიანის ეს კონკრეტული ტაძარია ) და ფარნაჯომმა კი მთაზე კერპის აღმართვით უფრო განადიდა იგი . გვინდა შევეხოთ მცხეთასთან ახლოს მდებარე ადგილს , რომელსაც ზედაზენის მთა ჰქვია და , საისტორიო გადმოცემის მიხედვით , ფარნაჯომმა ზადენის კერპი იქ ააგო . ლექსემა „ ზადენის “ ეტიმოლოგიის შესახებ ერთგვაროვანი მოსაზრებები არ არსებობს , მკვლევართა ნაწილი მიიჩნევს , რომ ზადენის კერპს უკავშირდება ეს ტოპონიმი ; სხვა შეხედულებით , ამ ლექსემის პირველ ნაწილში ფიგურირებს სიტყვა „ ზედა “ ( ხსენებული საკითხების შესახებ იხ . ბედოშვილი , 159-162); ვფიქრობთ , შეიძლება დავუშვათ ვარაუდი , რომლის თანახმად , ფარნაჯომის მიერ მთაზე ზადენის კერპის აღმართვის შემდეგ ხალხში გაჩნდა ტოპომიმი „ ზედა ზადენი “, რისი მიზეზიც ის იყო , რომ ამ ხალხში ცნობილი იყო გრაკლიან გორაზე არსებული ზადენის სალოცავი ( თუ კი აღარ ფუნქციონირებდა ფარნაჯომის მეფობის დროს ეს ტაძარი , ცოდნა მის შესახებ მაინც იქნებოდა შემონახული ), რომელსაც ზედა ზადენის აღმართვის შემდეგ „ ქვედა ზადენად “ ( იქნებ – „ ქვედაზენადაც “ ) იხსენიებდნენ ; თუ ტოპონიმი „ ზედაზენი “ მართლაც ღვთაება ზადენთანაა დაკავშირებული , საფიქრებელი ხდება , რომ „ ზედა ზადენიდან “ მომდინარეობს იგი და ეს კი ქმნის საფუძველს , გამოვთქვათ მოსაზრება , რომ ხალხში ოდესღაც „ ქვედა ზადენსაც “ იცნობდნენ . განსხვავებით იმ მკვლევარებისა , რომელთა აზრითაც , ასომთავრული V ს - შია შექმნილი ( ასე ძირითადად იმის გამო ფიქრობენ , რომ , ამ შეხედულებით , უფრო ადრეული წერილობითი წყარო შემორჩენილი არ არის ), ივანე ჯავახიშვილი , პავლე ინგოროყვა , რამაზ პატარიძე და სხვა არაერთი მეცნიერი პალეოგრაფიაზე , ისტორიულ ვითარებასა და სხვა მონაცემებზე დაყრდობით ასომთავრულ ანბანს წარმართულ ეპოქაში შექმნილად მიიჩნევენ ( ივანე ჯავახიშვილის მიხედვით , ძვ . წღ - ის VII ს - შია იგი შექმნილი ; ჯავახიშვილი , 229). „ ქართლის ცხოვრება “, როგორც ცნობილია , ქართული ანბანის შექმნას ჩვ . წღ - მდე დაახლოებით IV-III სს - ში მცხოვრებ და ქართლის პირველ მეფედ მიჩნეულ ფარნავაზს მიაწერს ( ქართლის ცხოვრება 1955, 36). პავლე ინგოროყვა მიიჩნევდა , რომ ფარნავაზ მეფის დროს მანამდე უკვე არსებული ანბანის რეფორმა გატარდა ( ინგოროყვა , 250). ამ აზრს ჩვენც ვიზიარებთ და ხსენებულ საკითხთან დაკავშირებით ყურადღებას ვაპყრობთ უძველესი ქართული წერილობითი წყაროს – „ მატიანე შემეცნებათას “ ცნობას , რომლის თანახმად , ქართველთა წინაპრებს ფარნავაზამდეც ჰქონდათ დამწერლობა და მას წარმართული ტაძრის ქურუმები იყენებდნენ ; ამ ცნობის მიხედვით , ფარნავაზს წარმართული ტაძრიდან საერო მოხმარებისათვის გამოუტანია ეს ანბანი ( ცნობებს „ მატიანე შემეცნებათას ” შესახებ , რომელიც ამჟამად დაკარგულია , გვაწვდის XVIII-XIX სს - ში მოღვაწე ისტორიკოსი თეიმურაზ ბაგრატიონი , რომელსაც ნანახი ჰქონია ხსენებულ ცნობათა შემცველი წიგნი ; – შარაძე , 122-127). ცხადია , ამ საკითხების კვლევისას ყურადღების ცენტრში ყოველთვის არის არქეოლოგიური გათხრებისას აღმოსავლეთ საქართველოში მდებარე ქალაქ ნეკრესში აკად . ლევან ჭილაშვილის მიერ მოპოვებული მასალა , რომელზედაც , მკვლევარის აზრით , წინარექრისტიანული ხანის ქართული წარწერებია შესრულებული . წარწერები ქვევრის ფრაგმენტზე და ქვის ფილებზეა აღმოჩენილი ( ჭილაშვილი 2000, 16-24; ჭილაშვილი 2004). პავლე ინგოროყვა წარმართული პერიოდის ვერცხლის ლანგარსა და სტელაზე სიტყვებს არა , მაგრამ ცალკეულ ქართულ ასოებს კითხულობდა ; ლანგარზე ბერძნულად ბერსუმა პიტიახშია მოხსენიებული ( პავლე ინგოროყვას აღნიშვნით , ეს სახელი ქართულად იხსენიება ფორმით – ბერცუმ ; ინგოროყვა : 488) და იქვე ჩანს ნიშნები , რომლებიც ასომთავრული ბანისა ( ბ ) და პარის ( პ ) ფორმისაა , რასაც პავლე ინგოროყვა ბერცუმ პიტიახშის ინიციალებად მიიჩნევდა ; დაახლოებით მსგავსი ვითარებაა ხსენებულ სტელაზე , რომელზედაც არამეული სიტყვები წერია და იქვე ცალკეული ასომთავრული ასოები მოჩანს ( ინგოროყვა , 487-501). გრაკლიანის საკურთხეველი , რომელიც თიხისაა , მაიამის ( აშშ ) ბეტა ლაბორატორიაში რადიოკარბონული მეთოდის გამოყენების საშუალებით ძვ . წღ - ის XI-X სს - ით დათარიღდა . თუნდ , მომავალმა კვლევებმა აჩვენოს , რომ დაზუსტებას საჭიროებს ეს დათარიღება და რომ უფრო მოგვიანებითაა საკურთხეველი დამზადებული , ან წარწერა ადრე დამზადებულ საკურთხეველზე მოგვიანო ხანაშია გაკეთებული , ცხადია , ეს ამ აღმოჩენის მსოფლიო მნიშვნელობას არაფერს დააკლებს ( თუ წარმართული პერიოდის ქართლში ორიგინალური |