Conference Paper · March 023 citations reads 163 authors

Tədqiqat nəticələri və müzakirəsi 
Bu gün Çin AİZ-lərinin fəaliyyəti bir sıra problemlərlə mürəkkəbləşir (Savinskiy, 2017: 44):
AİZ-lər üçün vahid normativ-hüquqi bazanın olmaması; 

kifayət qədər yüksək kvalifikasiyalı yerli işçilərin olmaması; 

torpaq və əmək xərclərinin davamlı artımı; 

xaricdən texnologiyaların kifayət qədər cəlb edilməməsi; 

şəxsi enerji və xammal çatışmazlığı; 

investorlar tərəfindən sui-istifadə; 

xarici investisiyaların təxminən 80%-nin Honq Konqdan gəlməsi.
ÇXR təcrübəsini öyrənərək qeyd etmək olar ki, ÇXR-də kifayət qədər mürəkkəb çoxsəviyyəli AİZ 
sistemi formalaşmışdır ki, bu da ümumilikdə 15-dən çox tip və yarımtipdən ibarət olmaqla onların 
tipologiyasının böyük mürəkkəbliyini təşkil edir. Bununla belə, üç əsas zona növünü ayırd etmək olar (Xizhe, 
2019: 4):

---

"
Multidisciplinary Studies of the Turkish World
", dedicated to the 125
th
anniversary of
Amin Abid Gultekin 
The 25
th
 of March ISBN: Eskishehir / Türkiye
---263--- 
1. Çoxşaxəli iqtisadiyyata və ixrac ixtisaslaşmasına malik azad iqtisadi zonalar. Bu zonalar faktiki 
olaraq eksperimental səciyyə daşımaqla ölkəyə xarici təcrübəni mənimsəməyə və onu Çin istehsalı ilə 
birləşdirməyə şərait yaradıb. Ölkədə bu zonalardan beşi var. Onlardan dördü 1980-ci ildə yaradıldığı üçün 
“köhnə” adlanır. Zonaların nailiyyətlərini nümayiş etdirmək üçün, bir qayda olaraq, Şençjen nümunə kimi 
göstərilir, bu tip qalan zonalar müxtəlif ixtisaslaşmaya malikdir: 

Şantou - aqrar-sənaye kompleksi;

Çjuhay - əsasən turist yönümlü; 

Syamen - Çində sənaye və turizm iqtisadi zonası; 

Tayvan səviyyəsinə qədər inkişaf etmək potensialına malik olan Haynan adası. (Yuanlong, 2020: 40). 
2. ÇXR-in AİZ-lərinə “açıq” liman şəhərləri də daxildir. Onlar Cənubi Çin, Şərqi Çin və Sarı dəniz 
sahillərində yerləşirlər. Bu gün on dörd belə zona var. Birinci qrupdan fərqli xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, 
bütöv bir inzibati və istehsal əlaqələri sisteminə birləşir. Bu zonaların məhsuldarlığı ölkə üzrə orta göstəricini 
60%-dən çox üstələyir. Onlar Çin dəniz limanlarının demək olar ki, bütün yük dövriyyəsini, eləcə də sənaye 
istehsalının 20%-dən çoxunu və bütün ixracın təxminən 40%-ni təşkil edir. 
3. Sonuncu növ zonalar texniki-iqtisadi inkişafa önəm verən ərazilərlə təmsil olunur. Bu zonalar öz 
coğrafi mövqeyinə görə əvvəlki qruplardan fərqlənir. Onlar Çinin Mərkəzi İqtisadi Zonasında yerləşirlər. Çox 
vaxt bu birləşmələr xüsusi inkişaf şəraiti olan ayrı-ayrı zonalar deyil, yalnız AİZ-in bir hissəsi ola bilər. 
Artıq sadalanan qruplara əlavə olaraq, ölkədə bir çox başqa obyektlər yaradılıb, ən maraqlılarından 
biri Rusiya Federasiyası, ÇXR və KXDR sərhədlərinin qovşağında yerləşən beynəlxalq əməkdaşlıq üçün açıq 
iqtisadi zonadır. Bu layihənin dəyəri təxminən 100 milyard dollara çatır və onun həyata keçirilməsi 20 il 
müddətinə nəzərdə tutulub. Hazırda Çin sürətli iqtisadi inkişafını davam etdirir və dövlətin valyutası qlobal 
maliyyə sistemində dolların hegemonluğunu həqiqətən zəiflədir. Bununla belə, ölkə heç də həmişə belə yüksək 
göstəricilərlə fərqlənməyib, çünki hətta ötən əsrin ortalarında onun iqtisadiyyatı tənəzzülə uğramış hesab 
olunurdu və aqrar kateqoriyasına aid edilirdi (Mayorov, Şeqlov, 2018: 52).
Bu dəyişikliklərdən danışarkən 20 il ərzində ÜDM və ÜMM-in artımını qeyd etmək yerinə düşər, eyni 
zamanda onların uzunmüddətli, demək olar ki, tam bərabərliyini qeyd edə bilərik ki, bu da vətəndaşların 
xaricdə deyil, ölkə daxilində məşğulluq səviyyəsini göstərir. Zaman keçdikcə ölkə üzrə artan sayda açılan AİZ-
lər vasitəsilə çoxlu iş yerlərinin və istehsal və xidmətlərin göstərilməsinin böyük bir hissəsi təmin edilmişdir. 
Bu gün bir çox ölkələrdə azad iqtisadi zonalar yaradılır, lakin dünya iqtisadiyyatını ən çox 
stimullaşdıran Çin zonaları olub. Onların əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır (Yuanlong, 2020: 43):
1. Müəssisələrin yaradılması və ləğvi ilə bağlı qərarın qəbulu, investorlar üçün yaşayış icazəsi və 
vizaların alınması qaydasında dəyişiklik edilməsi, habelə xarici iş adamları üçün güzəştlərin müəyyən edilməsi 
ilə bağlı tam muxtariyyət. 
2. Xarici maliyyə investisiyalarına arxalanma. Xarici sərmayələr 24%-dən çox olmadığından, qalan 
hissəsi isə dövlət tərəfindən təmin olunduğundan indiyədək bu prinsip tam həyata keçirilməyib. 
3. Xaricdən xammalın cəlb edilməsi və daxili bazarlara üstünlük verilməsi. 
4. Əsas qolu sənayedir və ÇXR-in ilk azad iqtisadi zonaları demək olar ki, istənilən xarici investisiyanı 
qəbul edirdi. 
5. Dövlətin digər regionları ilə aktiv qarşılıqlı əlaqə. 
6. Regional xüsusiyyətlərə görə diferensiallaşdırılmış vergi sistemi. 
7. Ölkənin kifayət qədər böyük hissələrinin bu regionlara daxil edilməsi. 
8. Fəaliyyət planlarla deyil, bazar tərəfindən müəyyən edilir. 
AİZ şəraitində xüsusi şərtlərdən səmərəli istifadə bütün Çin iqtisadiyyatının islahatlarının 
nəzərəçarpacaq müsbət nəticəsini ortaya qoymağa şərait yaratdı. Onların yaradılması sayəsində Çin təkcə 
beynəlxalq bazara çıxmaqla kifayətlənməyib, öz iqtisadi gücünü təsdiq edə və böyük nəticələr əldə edə bildi. 
Həmçinin, iqtisadiyyatın belə modernləşdirilməsi və inkişaf vektoru ölkənin bir çox regionlarında sosial 
vəziyyətin yaxşılaşdırılmasını təmin etdi və və kifayət qədər maraqlı nəticəyə - çoxistiqamətli zonaların 
yaradılması ilə uğurlu eksperiment vasitəsilə sosialist yönümlü planlı iqtisadiyyatın mövcud bazar 
mexanizmləri ilə birləşməsinə gətirib çıxardı. Həmçinin iqtisadi siyasətin bu istiqaməti çoxlu sayda müxtəlif 
ixracyönümlü malların istehsalı üçün təkan rolunu oynadı və ölkə əvvəllər mahiyyətcə aqrar olduğundan daxili 
bazarı yeni məhsulla doldurmağa qismən imkan verdi (Zhang, 2019: 43). Məhz mövcud mexanizmlərin tətbiqi 
və birləşdirilməsi üçün hazır modeldən, habelə Çinin təcrübəsindən istifadə Rusiyaya iqtisadiyyatda islahatları 
daha səmərəli aparmağa, AİZ-in fəaliyyətinin aydın sxemlərini işləyib hazırlamağa, xarici investorlardan 
kapital cəlb etmək üçün əlverişli şərait yaratmağa imkan verə bilər. Rusiya Federasiyası üçün aşağıdakı 
vasitələrə əsaslanacaq AİZ fəaliyyətinin modelindən istifadə etmək məqsədəuyğundur (Zeng, 2015: 6-7):

---

"