D ə d ə qorqstrreplş d ı rmalar ı •Folklor, Etnoqrafiya və Mifologiya •Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya
Digər tərəfdən cəza və tənbeh üsulu ilə yanaşı rəğbətləndirmə 
metodundan  da  abidələrdə  geniş  istifadə  olunur.  Mogilya-
nın  şərəfinə  tərtib  edilmiş  abidədə  daxili  və  xarici  düşmənlə 
mübarizədə  türk  xanının  qorxmaz  və  mətin  davranışları  əksini 
tapır,  çətin  vəziyyətlərdə  xanın  əzmkarlığı  qüvvətli  tərbiyəvi 
əhəmiyyət  daşıyır:  «…Doqquz  oğuz  xalqı  mənim  xalqım  idi. 
Göy,  yer  bir-birinə  qarışdığından  paxıllıq  etdiyinə  görə  (mənə) 
düşmən oldu. Bir ildə dörd dəfə vuruşdum. …Türk xalqının ayağı 
gücdən düşdü, pis vəziyyətə qalmaq qorxusu ilə qarşılaşdı. Bizi 
yan  keçən,  qələbə  çalmağı  arzu  edən  düşməni  qovdum.  Orada 
məhv  olmağa  yaxın  olanların  hamısını  həyata  qaytardım»  (1; 
265).
III. Orxon-Yenisey yazılı abidələrində türk davranış norma-
larının  daha  qabarıq  və  daha  özünəməxsus  xarakterli  təzahürü 
dövlət qurma siyasətində ifadə olunur. Burada uğur və nöqsan-
larının  dərindən  öyrənilməsi  hallarını  müşahidə  edirik.  Xan  və 
bəylər,  bilici  şəxslər  müxtəlif  mətnlərdə  türk  xalqının  mənfi 
xüsusiyyətlərini göstərərək onlardan ibrət almağı, bu vəziyyətləri 
aradan qaldırılmağı məsləhət edirlər. Məsələn, Ongin abidəsində 
oxuyuruq: «Əcdadımız Bumın xan (dünyanın) dörd tərəfini qıs-
namış, yıxmış, (onlara) qalib gəlmiş, əzmiş. O xan yox olduqdan 
sonra el(imiz) məhv olmuş, dağılmış, qaçmış… xanlıq edən xa-
nını qovmuş». (1; 214) Abidələrdə mənfi cəhətlər geniş açıqlanır 
və nəticələri xalqa izah edilir, edilən yalnış hərəkət və davranış-
lar dəfələrlə vurğulanır. Xaqanların dili ilə xalqa göstərilən yollar 
və edilən məsləhətlər əhəmiyyətli tərbiyəvi xarakterilə seçilərək 
müasir dövrümüz üçün də ictimai davranış tərbiyəsinin təməlini 
təşkil edə bilər. Məsələn, Kül-Tiginin şərəfinə yazılmış abidədə 
türk  xalqının  maraqlı  xarakterik  xüsusiyyətləri  açıqlanır:  «Sən 
yoxsul  olan  zaman  aclıq  və  toxluq  haqqında  düşünmürsən;  bir 
dəfə doysan aclıq haqqında düşünmürsən, onun üçün ki, (səni) 
yüksəltmiş  xanının  məsləhətini  eşitməyərək  hər  tərəfə  dağılıb 

---

252